İnsan: Revizyonlar arasındaki fark

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Değişiklik özeti yok
103. satır: 103. satır:


Modern insanlar, yani {{Dil|la|''Homo sapiens''|dil_adı=hayır}}, Afrika'da kalan {{Dil|la|''H. erectus''|dil_adı=hayır}}'ların torunları olan ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' veya ''[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]]''{{'}}ten yaklaşık 300.000 yıl önce evrildi.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|tarih=2017|yazarları-göster=3|sayı=6363|dil=İngilizce|sayfalar=652-655|çalışma=[[Science]]|cilt=358|ad=Carina M.|soyadı=Schlebusch|ad12=Mattias|ad5=Alexandra|ad8=Mário|ad11=Marlize|soyadı11=Lombard|pmid=28971970|doi=10.1126/science.aao6266|soyadı8=Vicente|soyadı9=Steyn|ad3=Torsten|soyadı3=Günther|ad9=Maryna|soyadı6=Edlund|bibcode=2017Sci...358..652S|soyadı7=Munters|ad10=Himla|soyadı12=Jakobsson|ad6=Hanna|soyadı4=Sjödin|ad4=Per|ad2=Helena|soyadı2=Malmström|ad7=Arielle R.|soyadı10=Soodyall|soyadı5=Coutinho|s2cid=206663925}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.theguardian.com/science/2017/jun/07/oldest-homo-sapiens-bones-ever-found-shake-foundations-of-the-human-story|başlık=Oldest ''Homo sapiens'' bones ever found shake foundations of the human story|arşivtarihi=20 Şubat 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210220041853/https://www.theguardian.com/science/2017/jun/07/oldest-homo-sapiens-bones-ever-found-shake-foundations-of-the-human-story|tarih=7 Haziran 2017|dil=İngilizce|çalışma=[[The Guardian]]|ad=Ian|soyadı=Sample}}</ref> {{Dil|la|''H. sapiens''|dil_adı=hayır}} zamanla kıtanın dışına göç etti ve yerleştiği yerlerdeki arkaik sapiens popülasyonlarının yerini aldı.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Out of Africa Revisited|tarih=13 Mayıs 2005|sayı=5724|dil=İngilizce|sayfa=921|çalışma=[[Science]]|başlıktürü=This Week in ''Science''|cilt=308|doi=10.1126/science.308.5724.921g|issn=0036-8075|s2cid=220100436}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human evolution: Out of Ethiopia|tarih=Haziran 2003|sayı=6941|dil=İngilizce|sayfalar=692-3, 695|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=423|ad=Chris|soyadı=Stringer|bibcode=2003Natur.423..692S|doi=10.1038/423692a|pmid=12802315|s2cid=26693109}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html|başlık=Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?|arşivtarihi=31 Aralık 2005|arşivurl=https://web.archive.org/web/20051231234519/http://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html|tarih=Mayıs 2001|dil=İngilizce|çalışma=American Institute of Biological Sciences|yer=Washington DC|yayıncı=actionbioscience|ad=Donald|soyadı=Johanson}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=http://www.sciencemag.org/content/300/5626/1641.summary|başlık=Oldest Members of ''Homo sapiens'' Discovered in Africa|tarih=2003|sayı=5626|dil=İngilizce|sayfa=1641|çalışma=[[Science]]|cilt=300|ad=Ann|soyadı=Gibbons|doi=10.1126/science.300.5626.1641|pmid=12805512|s2cid=26472642}}</ref> Afrika'nın dışına göç, ilki 130.000 ila 100.000, ikincisi ise 70.000 ila 50.000 yıl önce olmak üzere iki farklı dalga hâlinde gerçekleşti.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe|tarih=21 Mart 2016|yazarları-göster=4|sayı=6|dil=İngilizce|sayfalar=827-33|çalışma=[[Current Biology]]|cilt=26|ad=Cosimo|soyadı=Posth|soyadı25=Kurt Wehrberger|ad28=Patrick|soyadı27=Svoboda|soyadı5=Rougier|ad4=Dorothée G.|soyadı20=Germonpré|ad14=Martina|ad17=Isabelle|soyadı18=Beauval|ad15=Elena|ad16=Giulia|soyadı16=Capecchi|ad10=Christoph|soyadı4=Drucker|ad5=Hélène|soyadı15=Gigli|ad3=Alissa|soyadı30=Bocherens|soyadı33=Haak|ad30=Hervé|pmid=26853362|doi=10.1016/j.cub.2016.01.037|soyadı35=Krause|ad35=Johannes|ad34=Adam|soyadı34=Powell|soyadı32=Conard|soyadı22=Cottiaux|ad22=Richard|ad31=Katerina|ad23=Bernard|soyadı2=Renaud|ad19=Damien|ad6=Christophe|soyadı24=Ronchitelli|ad2=Gabriel|ad27=Jiří|soyadı8=Thevenet|ad25=Kurt|soyadı29=Caramelli|ad21=Johannes van der|soyadı31=Harvati|ad32=Nicholas J.|ad33=Wolfgang|hdl=2440/114930|soyadı23=Gély|soyadı9=Furtwängler|soyadı28=Semal|ad29=David|ad9=Anja|soyadı10=Wißing|soyadı3=Mittnik|ad24=Annamaria|soyadı26=Grigorescu|soyadı17=Crevecoeur|ad11=Michael|soyadı7=Valentin|ad8=Corinne|ad26=Dan|ad18=Cédric|ad20=Mietje|ad7=Frédérique|soyadı6=Cupillard|soyadı19=Flas|soyadı13=Bolus|ad13=Michael|soyadı12=Malina|ad12=Maria|soyadı11=Francken|s2cid=140098861|soyadı14=Lari|soyadı21=Plicht}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4381518/|başlık=A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture|tarih=Nisan 2015|sayı=4|dil=İngilizce|sayfalar=459-66|çalışma=Genome Research|cilt=25|doi=10.1101/gr.186684.114|pmc=4381518|pmid=25770088}}</ref> {{Dil|la|''H. sapiens''|dil_adı=hayır}} diğer kıtalara ve daha büyük adalara yerleşmeye başladı: Avrasya'ya 60.000 yıl önce,<ref>{{Dergi kaynağı|url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/69197/title/Hints_of_earlier_human_exit_from_Africa|başlık=The southern route "out of Africa": evidence for an early expansion of modern humans into Arabia|arşivtarihi=27 Nisan 2011|arşivurl=https://web.archive.org/web/20110427201317/http://www.sciencenews.org/view/generic/id/69197/title/Hints_of_earlier_human_exit_from_Africa|tarih=28 Ocak 2011|yazarları-göster=3|sayı=6016|dil=İngilizce|sayfalar=453-456|çalışma=[[Science]]|cilt=331|ad=Simon J.|soyadı=Armitage|soyadı2=Jasim|ad6=Hans-Peter|ad4=Adrian G.|soyadı4=Parker|ad5=Vitaly I.|soyadı5=Usik|ad3=Anthony E.|soyadı6=Uerpmann|soyadı3=Marks|ad2=Sabah A.|bibcode=2011Sci...331..453A|doi=10.1126/science.1199113|s2cid=20296624|pmid=21273486}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-12300228|başlık=Humans 'left Africa much earlier'|arşivtarihi=9 Ağustos 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20120809051349/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-12300228|tarih=27 Ocak 2011|dil=İngilizce|çalışma=[[BBC]]|ad=Paul|soyadı=Rincon}}</ref> Avustralya'ya 65.000 yıl önce,<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago|tarih=Temmuz 2017|yazarları-göster=4|sayı=7663|dil=İngilizce|sayfalar=306-310|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=547|last16=Huntley|first23=Mara|last8=Hayes|first22=Makiah|first18=Tiina|last17=Brand|first21=Lindsey|first17=Helen E. A.|first20=James|last19=Fairbairn|last20=Shulmeister|last24=Connell|first26=Kasih|last27=Murphy|last22=Salinas|first25=Gayoung|last26=Norman|first24=Kate|first27=Tessa|last28=Pardoe|first28=Colin|bibcode=2017Natur.547..306C|doi=10.1038/nature22968|pmid=28726833|hdl=2440/107043|last18=Manne|first3=Ben|first7=Richard G.|last13=Cox|last21=Lyle|first1=Chris|first14=Lee J.|last25=Park|first8=Elspeth|first9=Kelsey|last7=Roberts|first6=Mike|last10=Carah|first5=Lynley|last1=Clarkson|first4=Richard|last4=Fullagar|first2=Zenobia|last3=Marwick|first16=Jillian|last6=Smith|last5=Wallis|first15=Quan|last15=Hua|last2=Jacobs|last14=Arnold|first13=Delyth|first12=Jessica|last9=Lowe|last12=McNeil|first11=S. Anna|last11=Florin|first10=Xavier|first19=Andrew|last23=Page|s2cid=205257212}}</ref> [[Amerika]]'ya 15.000 yıl önce, [[Hawaii]], [[Paskalya Adası]], [[Madagaskar]] ile [[Yeni Zelanda]] gibi daha izole adalara ise {{kısaltma|M.S|Milattan sonra}} 300 ila 1280 yılları arasında yerleşti.<ref>{{Web kaynağı|url=http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf|başlık=Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update|arşivtarihi=22 Mayıs 2010|arşivurl=https://web.archive.org/web/20100522032853/http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf|tarih=2008|dil=İngilizce|çalışma=Waikato Üniversitesi|ad=David J.|soyadı=Lowe}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human migrations: Eastern odyssey|tarih=2 Mayıs 2012|sayı=7396|dil=İngilizce|sayfalar=24-26|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=485|ad=Tim|soyadı=Appenzeller|bibcode=2012Natur.485...24A|doi=10.1038/485024a|pmid=22552074}}</ref> İnsanlar, 11.000 yıl önce [[Güney Amerika]]'nın güney uçlarına yerleşerek, 1820'ye kadar keşfedilmeyecek olan [[Antarktika]] dışındaki tüm kıtalara ulaştı.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Atlas of World History|kısım=The Human Revolution|tarih=2003|dil=İngilizce|sayfa=16|yer=New York|yayıncı=Oxford University Press|seri=Concise|özgünyıl=2002|isbn=978-0-19-521921-0}}</ref> Bu dönemde insanlarda dinin inançlar da ortaya çıkmaya başladı. Ruhaniliğin izlerine ilk olarak [[Neandertal|Neandertallerde]] rastlanmıştı: Genellikle yanında yiyecek veya alet olmadan, yani [[adak]] adamadan, ölülerini gömerlerdi. Ancak, muhtemelen büyüye yönelik inançlarla veya dinle alakalı olan [[Mağara ressamlığı|mağara resimleri]] gibi,<ref name=":5">{{Kitap kaynağı|başlık=Religions of the World|tarih=1987|dil=İngilizce|sayfalar=17-19|yer=New York|yayıncı=MacMillan Publishing Company|seri=4|özgünyıl=1976|ad=Lewis M.|soyadı=Hopfe|isbn=978-0-02-356930-2}}</ref> karmaşık, ayrıntılı ve [[Tanrı|tanrıyı]] içeren inançların kanıtları 32.000 yıl öncesine kadar ortaya çıkmadı.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.metmuseum.org/toah/hd/chav/hd_chav.htm|başlık=Chauvet Cave|arşivtarihi=4 Mart 2021|arşivurl=http://web.archive.org/web/20210304032321/http://www.metmuseum.org/TOAH/hd/chav/hd_chav.htm|dil=İngilizce|çalışma=[[Metropolitan Museum of Art]]}}</ref> Bu dönemde yaşayan insanlar ayrıca [[Willendorf Venüsü]] gibi, dini inançları simgeleyen taş figürinleri de geride bıraktı.<ref name=":5" />
Modern insanlar, yani {{Dil|la|''Homo sapiens''|dil_adı=hayır}}, Afrika'da kalan {{Dil|la|''H. erectus''|dil_adı=hayır}}'ların torunları olan ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' veya ''[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]]''{{'}}ten yaklaşık 300.000 yıl önce evrildi.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago|tarih=2017|yazarları-göster=3|sayı=6363|dil=İngilizce|sayfalar=652-655|çalışma=[[Science]]|cilt=358|ad=Carina M.|soyadı=Schlebusch|ad12=Mattias|ad5=Alexandra|ad8=Mário|ad11=Marlize|soyadı11=Lombard|pmid=28971970|doi=10.1126/science.aao6266|soyadı8=Vicente|soyadı9=Steyn|ad3=Torsten|soyadı3=Günther|ad9=Maryna|soyadı6=Edlund|bibcode=2017Sci...358..652S|soyadı7=Munters|ad10=Himla|soyadı12=Jakobsson|ad6=Hanna|soyadı4=Sjödin|ad4=Per|ad2=Helena|soyadı2=Malmström|ad7=Arielle R.|soyadı10=Soodyall|soyadı5=Coutinho|s2cid=206663925}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.theguardian.com/science/2017/jun/07/oldest-homo-sapiens-bones-ever-found-shake-foundations-of-the-human-story|başlık=Oldest ''Homo sapiens'' bones ever found shake foundations of the human story|arşivtarihi=20 Şubat 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210220041853/https://www.theguardian.com/science/2017/jun/07/oldest-homo-sapiens-bones-ever-found-shake-foundations-of-the-human-story|tarih=7 Haziran 2017|dil=İngilizce|çalışma=[[The Guardian]]|ad=Ian|soyadı=Sample}}</ref> {{Dil|la|''H. sapiens''|dil_adı=hayır}} zamanla kıtanın dışına göç etti ve yerleştiği yerlerdeki arkaik sapiens popülasyonlarının yerini aldı.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Out of Africa Revisited|tarih=13 Mayıs 2005|sayı=5724|dil=İngilizce|sayfa=921|çalışma=[[Science]]|başlıktürü=This Week in ''Science''|cilt=308|doi=10.1126/science.308.5724.921g|issn=0036-8075|s2cid=220100436}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human evolution: Out of Ethiopia|tarih=Haziran 2003|sayı=6941|dil=İngilizce|sayfalar=692-3, 695|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=423|ad=Chris|soyadı=Stringer|bibcode=2003Natur.423..692S|doi=10.1038/423692a|pmid=12802315|s2cid=26693109}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html|başlık=Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?|arşivtarihi=31 Aralık 2005|arşivurl=https://web.archive.org/web/20051231234519/http://www.actionbioscience.org/evolution/johanson.html|tarih=Mayıs 2001|dil=İngilizce|çalışma=American Institute of Biological Sciences|yer=Washington DC|yayıncı=actionbioscience|ad=Donald|soyadı=Johanson}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=http://www.sciencemag.org/content/300/5626/1641.summary|başlık=Oldest Members of ''Homo sapiens'' Discovered in Africa|tarih=2003|sayı=5626|dil=İngilizce|sayfa=1641|çalışma=[[Science]]|cilt=300|ad=Ann|soyadı=Gibbons|doi=10.1126/science.300.5626.1641|pmid=12805512|s2cid=26472642}}</ref> Afrika'nın dışına göç, ilki 130.000 ila 100.000, ikincisi ise 70.000 ila 50.000 yıl önce olmak üzere iki farklı dalga hâlinde gerçekleşti.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe|tarih=21 Mart 2016|yazarları-göster=4|sayı=6|dil=İngilizce|sayfalar=827-33|çalışma=[[Current Biology]]|cilt=26|ad=Cosimo|soyadı=Posth|soyadı25=Kurt Wehrberger|ad28=Patrick|soyadı27=Svoboda|soyadı5=Rougier|ad4=Dorothée G.|soyadı20=Germonpré|ad14=Martina|ad17=Isabelle|soyadı18=Beauval|ad15=Elena|ad16=Giulia|soyadı16=Capecchi|ad10=Christoph|soyadı4=Drucker|ad5=Hélène|soyadı15=Gigli|ad3=Alissa|soyadı30=Bocherens|soyadı33=Haak|ad30=Hervé|pmid=26853362|doi=10.1016/j.cub.2016.01.037|soyadı35=Krause|ad35=Johannes|ad34=Adam|soyadı34=Powell|soyadı32=Conard|soyadı22=Cottiaux|ad22=Richard|ad31=Katerina|ad23=Bernard|soyadı2=Renaud|ad19=Damien|ad6=Christophe|soyadı24=Ronchitelli|ad2=Gabriel|ad27=Jiří|soyadı8=Thevenet|ad25=Kurt|soyadı29=Caramelli|ad21=Johannes van der|soyadı31=Harvati|ad32=Nicholas J.|ad33=Wolfgang|hdl=2440/114930|soyadı23=Gély|soyadı9=Furtwängler|soyadı28=Semal|ad29=David|ad9=Anja|soyadı10=Wißing|soyadı3=Mittnik|ad24=Annamaria|soyadı26=Grigorescu|soyadı17=Crevecoeur|ad11=Michael|soyadı7=Valentin|ad8=Corinne|ad26=Dan|ad18=Cédric|ad20=Mietje|ad7=Frédérique|soyadı6=Cupillard|soyadı19=Flas|soyadı13=Bolus|ad13=Michael|soyadı12=Malina|ad12=Maria|soyadı11=Francken|s2cid=140098861|soyadı14=Lari|soyadı21=Plicht}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4381518/|başlık=A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture|tarih=Nisan 2015|sayı=4|dil=İngilizce|sayfalar=459-66|çalışma=Genome Research|cilt=25|doi=10.1101/gr.186684.114|pmc=4381518|pmid=25770088}}</ref> {{Dil|la|''H. sapiens''|dil_adı=hayır}} diğer kıtalara ve daha büyük adalara yerleşmeye başladı: Avrasya'ya 60.000 yıl önce,<ref>{{Dergi kaynağı|url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/69197/title/Hints_of_earlier_human_exit_from_Africa|başlık=The southern route "out of Africa": evidence for an early expansion of modern humans into Arabia|arşivtarihi=27 Nisan 2011|arşivurl=https://web.archive.org/web/20110427201317/http://www.sciencenews.org/view/generic/id/69197/title/Hints_of_earlier_human_exit_from_Africa|tarih=28 Ocak 2011|yazarları-göster=3|sayı=6016|dil=İngilizce|sayfalar=453-456|çalışma=[[Science]]|cilt=331|ad=Simon J.|soyadı=Armitage|soyadı2=Jasim|ad6=Hans-Peter|ad4=Adrian G.|soyadı4=Parker|ad5=Vitaly I.|soyadı5=Usik|ad3=Anthony E.|soyadı6=Uerpmann|soyadı3=Marks|ad2=Sabah A.|bibcode=2011Sci...331..453A|doi=10.1126/science.1199113|s2cid=20296624|pmid=21273486}}</ref><ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.bbc.com/news/science-environment-12300228|başlık=Humans 'left Africa much earlier'|arşivtarihi=9 Ağustos 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20120809051349/http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-12300228|tarih=27 Ocak 2011|dil=İngilizce|çalışma=[[BBC]]|ad=Paul|soyadı=Rincon}}</ref> Avustralya'ya 65.000 yıl önce,<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago|tarih=Temmuz 2017|yazarları-göster=4|sayı=7663|dil=İngilizce|sayfalar=306-310|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=547|last16=Huntley|first23=Mara|last8=Hayes|first22=Makiah|first18=Tiina|last17=Brand|first21=Lindsey|first17=Helen E. A.|first20=James|last19=Fairbairn|last20=Shulmeister|last24=Connell|first26=Kasih|last27=Murphy|last22=Salinas|first25=Gayoung|last26=Norman|first24=Kate|first27=Tessa|last28=Pardoe|first28=Colin|bibcode=2017Natur.547..306C|doi=10.1038/nature22968|pmid=28726833|hdl=2440/107043|last18=Manne|first3=Ben|first7=Richard G.|last13=Cox|last21=Lyle|first1=Chris|first14=Lee J.|last25=Park|first8=Elspeth|first9=Kelsey|last7=Roberts|first6=Mike|last10=Carah|first5=Lynley|last1=Clarkson|first4=Richard|last4=Fullagar|first2=Zenobia|last3=Marwick|first16=Jillian|last6=Smith|last5=Wallis|first15=Quan|last15=Hua|last2=Jacobs|last14=Arnold|first13=Delyth|first12=Jessica|last9=Lowe|last12=McNeil|first11=S. Anna|last11=Florin|first10=Xavier|first19=Andrew|last23=Page|s2cid=205257212}}</ref> [[Amerika]]'ya 15.000 yıl önce, [[Hawaii]], [[Paskalya Adası]], [[Madagaskar]] ile [[Yeni Zelanda]] gibi daha izole adalara ise {{kısaltma|M.S|Milattan sonra}} 300 ila 1280 yılları arasında yerleşti.<ref>{{Web kaynağı|url=http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf|başlık=Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update|arşivtarihi=22 Mayıs 2010|arşivurl=https://web.archive.org/web/20100522032853/http://researchcommons.waikato.ac.nz/bitstream/10289/2690/1/Lowe%202008%20Polynesian%20settlement%20guidebook.pdf|tarih=2008|dil=İngilizce|çalışma=Waikato Üniversitesi|ad=David J.|soyadı=Lowe}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Human migrations: Eastern odyssey|tarih=2 Mayıs 2012|sayı=7396|dil=İngilizce|sayfalar=24-26|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=485|ad=Tim|soyadı=Appenzeller|bibcode=2012Natur.485...24A|doi=10.1038/485024a|pmid=22552074}}</ref> İnsanlar, 11.000 yıl önce [[Güney Amerika]]'nın güney uçlarına yerleşerek, 1820'ye kadar keşfedilmeyecek olan [[Antarktika]] dışındaki tüm kıtalara ulaştı.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Atlas of World History|kısım=The Human Revolution|tarih=2003|dil=İngilizce|sayfa=16|yer=New York|yayıncı=Oxford University Press|seri=Concise|özgünyıl=2002|isbn=978-0-19-521921-0}}</ref> Bu dönemde insanlarda dinin inançlar da ortaya çıkmaya başladı. Ruhaniliğin izlerine ilk olarak [[Neandertal|Neandertallerde]] rastlanmıştı: Genellikle yanında yiyecek veya alet olmadan, yani [[adak]] adamadan, ölülerini gömerlerdi. Ancak, muhtemelen büyüye yönelik inançlarla veya dinle alakalı olan [[Mağara ressamlığı|mağara resimleri]] gibi,<ref name=":5">{{Kitap kaynağı|başlık=Religions of the World|tarih=1987|dil=İngilizce|sayfalar=17-19|yer=New York|yayıncı=MacMillan Publishing Company|seri=4|özgünyıl=1976|ad=Lewis M.|soyadı=Hopfe|isbn=978-0-02-356930-2}}</ref> karmaşık, ayrıntılı ve [[Tanrı|tanrıyı]] içeren inançların kanıtları 32.000 yıl öncesine kadar ortaya çıkmadı.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.metmuseum.org/toah/hd/chav/hd_chav.htm|başlık=Chauvet Cave|arşivtarihi=4 Mart 2021|arşivurl=http://web.archive.org/web/20210304032321/http://www.metmuseum.org/TOAH/hd/chav/hd_chav.htm|dil=İngilizce|çalışma=[[Metropolitan Museum of Art]]}}</ref> Bu dönemde yaşayan insanlar ayrıca [[Willendorf Venüsü]] gibi, dini inançları simgeleyen taş figürinleri de geride bıraktı.<ref name=":5" />

İnsan evrimi, basit bir doğrusal veya bölümlere ayrılarak ilerleyen bir süreç değildi ve akraba türler arasındaki melezleşme ile birlikte ilerledi.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia|tarih=23 Aralık 2010|yazarları-göster=4|sayı=7327|dil=İngilizce|sayfalar=1053-1060|çalışma=[[Nature (dergi)|Nature]]|cilt=468|ad=David|soyadı=Reich|ad22=Sahra|ad20=Mark|ad23=Michael V.|soyadı22=Talamo|ad2=Richard E.|soyadı23=Shunkov|ad25=Jean-Jacques|soyadı21=Richards|ad21=Michael|soyadı20=Stoneking|soyadı25=Hublin|ad24=Anatoli P.|soyadı24=Derevianko|soyadı27=Slatkin|soyadı18=Meyer|ad26=Janet|ad19=Evan E.|ad27=Montgomery|soyadı28=Pääbo|bibcode=2010Natur.468.1053R|doi=10.1038/nature09710|pmc=4306417|pmid=21179161|hdl=10230/25596|ad3=Martin|author-link=David Reich|soyadı19=Eichler|ad18=Matthias|soyadı26=Kelso|ad28=Svante|ad13=Tomas|ad10=Philip L. F.|ad7=Bence|ad9=Udo|ad5=Nick|soyadı5=Patterson|ad6=Eric Y.|soyadı4=Krause|soyadı6=Durand|soyadı7=Viola|ad8=Adrian W.|soyadı8=Briggs|soyadı2=Green|ad4=Johannes|soyadı12=Good|soyadı3=Kircher|soyadı10=Johnson|ad11=Tomislav|soyadı11=Maricic|ad12=Jeffrey M.|soyadı13=Marques-Bonet|ad14=Can|soyadı14=Alkan|ad15=Qiaomei|soyadı15=Fu|soyadı9=Stenzel|ad16=Swapan|ad17=Heng|soyadı17=Li|soyadı16=Mallick}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=http://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf|başlık=Human Hybrids|arşivtarihi=24 Ağustos 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180824034550/http://www.grochbiology.org/EarlyHominidInterbreeding.pdf|tarih=Mayıs 2013|sayı=5|dil=İngilizce|sayfalar=66-71|çalışma=Scientific American|cilt=308|ad=Michael F.|soyadı=Hammer|bibcode=2013SciAm.308e..66H|doi=10.1038/scientificamerican0513-66|pmid=23627222}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Mosaic humans, the hybrid species|tarih=30 Temmuz 2011|sayı=2823|dil=İngilizce|sayfalar=34-38|çalışma=New Scientist|cilt=211|ad=Ed|soyadı=Yong|bibcode=2011NewSc.211...34Y|doi=10.1016/S0262-4079(11)61839-3}}</ref> Genomik araştırmalar, önemli derecede farklı soyların arasında gerçekleşen melezleşmenin, insanın evrilme sürecinde oldukça yaygın olduğunu öne sürmüştür.<ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=The Hybrid Origin of "Modern" Humans|tarih=3 Ekim 2015|sayı=1|dil=İngilizce|çalışma=Evolutionary Biology|cilt=43|ad=Rebecca Rogers|soyadı=Ackermann|ad2=Alex|soyadı2=Mackay|ad3=Michael L.|soyadı3=Arnold|doi=10.1007/s11692-015-9348-1|s2cid=14329491}}</ref> [[DNA]] kanıtları; Afrika dışındaki tüm popülasyonlarda Neandertal kökenli birkaç genin günümüzde hâlâ mevcut olduğunu, ve Neandertaller'in yanı sıra [[Denisova insanı|Denisovalar]] gibi diğer homininlerin [[Genom|genomlarının]] %6 kadarının günümüz insanlarına ulaşmış olabileceğini göstermiştir.<ref name=":0" /><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=Neanderthal genomics and the evolution of modern humans|tarih=Mayıs 2010|sayı=5|dil=İngilizce|sayfalar=547-553|çalışma=Genome Research|cilt=20|ad=James P.|soyadı=Noonan|doi=10.1101/gr.076000.108|pmc=2860157|pmid=20439435}}</ref><ref>{{Dergi kaynağı|url=|başlık=The shaping of modern human immune systems by multiregional admixture with archaic humans|tarih=7 Ekim 2011|sayı=6052|dil=İngilizce|sayfalar=89-94|çalışma=[[Science]]|cilt=334|bibcode=2011Sci...334...89A|doi=10.1126/science.1209202|pmc=3677943|pmid=21868630}}</ref>


== İnsan davranışları ==
== İnsan davranışları ==

Sayfanın 21.08, 26 Ağustos 2021 tarihindeki hâli

Bu madde insan türünün binomiyal ismi Homo sapiens hakkındadır. Diğer türler için Homo sayfasına bakınız.
Başlığın diğer anlamları için İnsan (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
İnsan[1]
Yaşadığı dönem aralığı: 0,35-0 myö
Çibanyen-Günümüz 
Yetişkin birer dişi (sol) ve eril insan (Mali, 2008)
Korunma durumu

Asgari endişe altında (IUCN 3.1)[2]
Biyolojik sınıflandırma Bu sınıflandırmayı düzenle
Âlem: Animalia
Şube: Chordata
Sınıf: Mammalia
Takım: Primates
Alt takım: Haplorhini
İnfra takım: Simiiformes
Familya: Hominidae
Alt familya: Homininae
Oymak: Hominini
Cins: Homo
Tür: H. sapiens
İkili adlandırma
Homo sapiens
(Linnaeus, 1758)
Homo Sapiens nüfusunun dağılımı
Sinonimler
Tür sinonimleri[3]
  • aethiopicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • americanus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • arabicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • aurignacensis
    Klaatsch & Hauser, 1910
  • australasicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • cafer
    Bory de St. Vincent, 1825
  • capensis
    Broom, 1917
  • columbicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • cro-magnonensis
    Gregory, 1921
  • drennani
    Kleinschmidt, 1931
  • eurafricanus
    (Sergi, 1911)
  • grimaldiensis
    Gregory, 1921
  • grimaldii
    Lapouge, 1906
  • hottentotus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • hyperboreus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • indicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • japeticus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • melaninus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • monstrosus
    Linnaeus, 1758
  • neptunianus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • palestinus
    McCown & Keith, 1932
  • patagonus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • priscus
    Lapouge, 1899
  • proto-aethiopicus
    Giuffrida-Ruggeri, 1915
  • scythicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • sinicus
    Bory de St. Vincent, 1825
  • spelaeus
    Lapouge, 1899
  • troglodytes
    Linnaeus, 1758
  • wadjakensis
    Dubois, 1921

İnsan (Homo sapiens lit. "bilen insan"); gelişmiş aletlerin, kültürün ve dilin gelişimini sağlamış büyük ve karmaşık beyinleri ile öne çıkarak yeryüzündeki en baskın tür hâline gelmiş, bipedal bir primat ve günümüzde Homo cinsinin hayatta olan tek türü. İnsanlar son derece sosyal varlıklardır ve aileler ile akrabalık bağlarından devletlere kadar örnekleri sayılabilecek, işbirliği yapan ve rekabet eden çok sayıda gruptan oluşan toplumsal yapılarda yaşama eğilimindedirler. İnsanlar arasındaki sosyal etkileşim, çok çeşitli ve farklı farklı değerler, sosyal normlar ve ritüellerin türemesine sebep olmuştur; ve bunlar da insan toplumunu yapılandırmıştır. Merak ve insanın çevreyi anlama ve etkileme, fenomenleri açıklama ve değiştirme arzusu, insanlığın bilim, felsefe, mitoloji, din ve bilginin diğer alanlarında gelişmesini sağlamıştır.

Bazı bilim insanları Homo cinsinin tüm türlerini insan olarak tanımlasa da, genel kullanımda insan denilirken yalnızca Homo sapiens'ten bahsedilir. H. sapiens yaklaşık 300.000 yıl önce Homo heidelbergensis'ten evrilerek ortaya çıktı ve Afrika'dan dünyanın diğer kısımlarına göç etti, bu sırada yavaş yavaş gittiği yerlerdeki Arkaik sapiens popülasyonlarının yerini aldı. Tarihin büyük çoğunluğunda insanlar göçebe avcı-toplayıcılar olarak varlıklarını sürdürdüler. Yaklaşık 13.000 yıl önce Güneybatı Asya'da başlayan Neolitik Devrim ile tarım ve yerleşik insan yerleşimleri ilk kez ortaya çıktı. Nüfuslar büyüyüp yoğunlaştıkça, hem topluluklar içinde hem de arasında çeşitli yönetim biçimleri gelişti ve bir dizi uygarlık yükseldi ve yıkıldı. İnsanlar yayılmaya devam etti, ve Ağustos 2021 itibariyle nüfusları 7.8 milyarı aştı.

Genler ve çevre; dış görünüş, fizyoloji, hastalıklara yakalanmaya yatkınlık, zihinsel yetenek ve beceriler, vücut ölçüleri ve yaşam süresini bireyden bireye farklı şekilde etkileyerek insanın biyolojik varyasyonlarının var olmasını sağlar. İnsanlar birçok özellikte (genetik yatkınlıklar ve fiziksel özellikler gibi) bireyden bireye farklılık gösterse de, iki farklı birey ortalama olarak %99'un üzerinde genetik benzerliğe sahiptir, ve genetik olarak en çeşitli popülasyonlar Afrika'da yer alır. En büyük genetik farklar eril ve dişi bireyler arasında mevcuttur. Ortalama olarak, erkeklerin bedensel gücü daha yüksektir ve kadınlar genellikle daha yüksek bir vücut yağ oranına sahiptir. Dişiler 50 yaş civarında menopoza girer ve kısırlaşırlar. Buna ek olarak, hemen hemen her popülasyonda dişilerin ortalama olarak daha uzun bir yaşam süresi vardır. Dişi ve eril bireylerin cinsiyet rollerinin doğası tarih boyunca değişiklik gösterdi, ve ağır basan cinsiyet normlarına karşı çıkan kültürler birçok toplumda yer edindi.

İnsanlar, hem bitkisel hem de hayvansal besinlerin içerisinde bulunduğu, çok çeşitli besinlerle beslenen hepçillerdir, ve H. erectus zamanlarından beri yemek hazırlamak ve pişirmek için ateşi ve diğer şekillerde ısıyı kullanmışlardır. Yiyecek tüketmeden sekiz haftaya kadar ve susuz bir şekilde üç veya dört güne kadar hayatta kalabilirler. İnsanlar genellikle gündüzcüldür ve günde ortalama yedi ila dokuz saat uyurlar. Doğum, komplikasyonların ve ölüm riskinin yüksekliği nedeniyle tehlikelidir. Çoğu zaman, ebeveynler doğumdan sonra aciz olan çocuklarına, belli bir olgunluğa ulaşmalarına kadar bakar.

İnsanların büyük ve oldukça gelişmiş bir prefrontal korteksi (beynin yüksek bilişsellikle ilişkili bölgesi) vardır. Zeki varlıklardır; epizodik belleğe, esnek mimiklere, öz farkındalığa ve zihin kuramına sahiplerdir. İnsan zihni; içgözlem yapma, şahsi düşünceler edinme, hayal etme, set, ve varoluş üzerine görüşler geliştirme yeteneğine sahiptir. Bu durum, bilginin gelecek nesillere aktarılması ve akıl yoluyla mümkün olan büyük teknolojik ilerlemeleri ve karmaşık araçların geliştirilmelerini sağlamıştır. Dil, sanat ve ticaret, insanı tanımlayan özelliklerdir. Uzun ticaret yolları, farklı coğrafyalardaki insanların birbirine bağlanmasını sağlayarak kültür patlamalarına ve kaynakların dünya çapında dağılmasına sebep açmıştır.

Evrimi

Ana maddeler: İnsan evrimi, İnsan evriminin fosil listesi ve İnsan evrimi zaman çizelgesi
Bulunan ilk Australopithecus afarensis iskeleti Lucy, eksikleri restore edilmiş bir şekilde

İnsanlar, insansılar (Hominoidea) üst ailesinin bir parçasıdır.[4] Gibonlar (Hylobatidae ailesi) ve orangutanlar (Pongo türü), bu aileden ayrılan ilk canlı grupları oldu; onları goriller (Gorilla türü) ve son olarak şempanzeler (Pan türü) takip etti. Afrika'da yaşamış küçük bir insansı türü, izleri hem insanların hem de onların en yakın akrabaları olan şempanzelerin soyunda bulunacak olan son canlıydı; onun ardından, insan ile şempanze cinslerini oluşturacak atalar iki alt oymağa ayrıldı. Ayrılmanın tarihinin 4 ila 8 milyon yıl önce, Miyosen devrinin sonlarına doğru olduğu düşünülür[3][5][6] ancak daha kesin tahminler de mevcuttur; bazı genetikçiler 7 ila 8 milyon yıl önce gibi daha dar bir aralığı öne sürer,[7] Richard Dawkins ise son ortak atanın 6 milyon yıl önce yaşadığını tahmin eder.[8] Bu ayrılmayla ve kısa süre sonrasında, insanların soyağacını şempanzelerinkinden ayıracak bazı keskin değişiklikler gerçekleşti: İki farklı kromozomun, ayrılma sırasında meydana gelen füzyonu sonucu kromozom 2 oluştu ve böylece, 24 kromozoma sahip olan diğer insansıların aksine, insanlarda 23 çift kromozom kaldı.[9] Ayrılmadan kısa süre sonra ise, günümüzde hâlâ anlaşılamamış sebepler ile insanların soyağacındaki insansılar iki bacak üzerinde yürüyebilmeye başladı.[8]

Hominoidea (hominoidler, insansılar)
 

Hylobatidae (gibonlar)

 
Hominidae (hominoidler, büyük insansı maymunlar)
Ponginae
Pongo (orangutanlar)
 

Pongo abelii

 
 
 

Pongo tapanuliensis

 
 

Pongo pygmaeus

 
 
 
 
Homininae (hominineler)
Gorillini
Gorilla (goriller)
 

Gorilla gorilla

 
 

Gorilla beringei

 
 
 
Hominini (homininiler)
Panina
Pan (şempanzeler)
 

Pan troglodytes

 
 

Pan paniscus

 
 
 
 
Hominina (homininanlar)

Homo sapiens (insanlar)

 
 
 
 
 
 

Beyin büyüklüğü ve karmaşıklığı hızlı bir şekilde artmaya devam etti[10] ve 2 ila 3 milyon yıl kadar önce, Homo cinsi, Australopithecus'tan evrildi. Homo'nun kaydedilmiş en eski örneği, Etiyopya'da bulunmuş 2.8 milyon yaşındaki LD 350-1'dir, ve adı konulmuş en eski türleri 2.3 milyon yıl önce evrilmiş olan Homo habilis ile Homo rudolfensis'dir. Cinsin ortaya çıkışı, taş aletlerin ilk kez imal edilip kullanılmaya başlandığı döneme denk gelir.[11] Evrim bütün yaşam formlarında eşzamanlı olarak devam ettiği için, aynı dönemde diğer alt oymakta da önemli değişiklikler gerçekleşti: Alt oymak, bayağı şempanzelerin ataları ile bonoboların atalarını oluşturacak iki farklı infra oymağa ayrıldı.[8] H. erectus (Afrika varyantı H. ergaster olarak adlandırılır) 2 milyon yıl önce evrildi ve Afrika'dan ayrılıp Avrasya boyunca yayılan ilk arkaik sapiens türü oldu.[12] H. erectus ayrıca tipik bir insan vücut planı geliştiren ilk türdü. Ateşi kontrol etmeye ve kullanmaya büyük ihtimalle ilk kez H. erectus, muhtemelen 790.000 yıl önce[13] ve belki de 1.5 milyon yıl önce kadar erken bir tarihte[8] başladı. Bunun yanında, ateşin keşfi ve kontrolü H. erectus'tan önce bile gelmiş olabilir; bazı araştırmacılar, H. habilis'in veya Paranthropus gibi diğer güçlü homininaların ateşi kullanmış olabileceğini belirtmiştir.[14]

Fosil verileri ile hazırlanmış, insanlık tarihinin bir grafiği[15]

Dilin kökenini ve ne zaman ortaya çıktığını belirlemek daha da zordur; ilk olarak H. erectus'un mu konuşma yetisine sahip olduğu veya dilin H. sapiens'e kadar mı doğmadığı belirsizdir.[8] Beynin boyutu büyüdükçe, başları pelvisten geçemeyecek hâle gelmeden doğumun gerçekleştirilmesi için bebekler daha erken doğmaya başladı. Sonuç olarak insanlar daha üstün bir nöral plastisite sergileyip daha yüksek bir öğrenme kapasitesine sahip oldu, aynı zamanda da daha erken gerçekleşen doğumlar, çocukların doğumdan sonra aciz oldukları dönemin uzamasına neden oldu. Tüm bunlar sosyal becerilerin ve dilin daha karmaşık, aletlerin ise daha ayrıntılı ve kullanışlı hâle gelmesini sağladı. Böylece zihinsel gelişim ve bireyler arasındaki işbirliği önemli derecede ilerledi.[16]

Modern insanlar, yani Homo sapiens, Afrika'da kalan H. erectus'ların torunları olan H. heidelbergensis veya H. rhodesiensis'ten yaklaşık 300.000 yıl önce evrildi.[17][18] H. sapiens zamanla kıtanın dışına göç etti ve yerleştiği yerlerdeki arkaik sapiens popülasyonlarının yerini aldı.[19][20][21][22] Afrika'nın dışına göç, ilki 130.000 ila 100.000, ikincisi ise 70.000 ila 50.000 yıl önce olmak üzere iki farklı dalga hâlinde gerçekleşti.[23][24] H. sapiens diğer kıtalara ve daha büyük adalara yerleşmeye başladı: Avrasya'ya 60.000 yıl önce,[25][26] Avustralya'ya 65.000 yıl önce,[27] Amerika'ya 15.000 yıl önce, Hawaii, Paskalya Adası, Madagaskar ile Yeni Zelanda gibi daha izole adalara ise M.S 300 ila 1280 yılları arasında yerleşti.[28][29] İnsanlar, 11.000 yıl önce Güney Amerika'nın güney uçlarına yerleşerek, 1820'ye kadar keşfedilmeyecek olan Antarktika dışındaki tüm kıtalara ulaştı.[30] Bu dönemde insanlarda dinin inançlar da ortaya çıkmaya başladı. Ruhaniliğin izlerine ilk olarak Neandertallerde rastlanmıştı: Genellikle yanında yiyecek veya alet olmadan, yani adak adamadan, ölülerini gömerlerdi. Ancak, muhtemelen büyüye yönelik inançlarla veya dinle alakalı olan mağara resimleri gibi,[31] karmaşık, ayrıntılı ve tanrıyı içeren inançların kanıtları 32.000 yıl öncesine kadar ortaya çıkmadı.[32] Bu dönemde yaşayan insanlar ayrıca Willendorf Venüsü gibi, dini inançları simgeleyen taş figürinleri de geride bıraktı.[31]

İnsan evrimi, basit bir doğrusal veya bölümlere ayrılarak ilerleyen bir süreç değildi ve akraba türler arasındaki melezleşme ile birlikte ilerledi.[33][34][35] Genomik araştırmalar, önemli derecede farklı soyların arasında gerçekleşen melezleşmenin, insanın evrilme sürecinde oldukça yaygın olduğunu öne sürmüştür.[36] DNA kanıtları; Afrika dışındaki tüm popülasyonlarda Neandertal kökenli birkaç genin günümüzde hâlâ mevcut olduğunu, ve Neandertaller'in yanı sıra Denisovalar gibi diğer homininlerin genomlarının %6 kadarının günümüz insanlarına ulaşmış olabileceğini göstermiştir.[3][37][38]

İnsan davranışları

Cinsellik

Ana madde: İnsan cinselliği

Erkek cinselliği ve kadın cinselliği iki alt alan olmak üzere cinsel davranışı konu alan cinsel yönelim, cinsel kimlik, cinsel sapkınlıklar, cinsel suçlar, cinsel organları, cinsel ilişkiyi, ruhsal-cinsel gelişim (psikoseksüel gelişim) evrelerini, cinsel yolla bulaşan hastalıkları içeren bir şemsiye kavramdır.

Pornografi

Ana madde: Pornografi

Pornografi cinsel anlamda tahrik etme amacıyla insan vücudunu veya cinselliğin mahremini yansıtmaktır.

Maymun ve insansı maymunların da pornografiye insana benzer tepkiler verdiği ortaya çıkmıştır.[39]

Suç

Ana madde: Suç

Genel olarak "yasaklanan" veya "cezalandırılan" davranışlara denir.

Kültür

Ana madde: Kültür

Bir grubun, bir topluluğun ve bir toplumun oluşturduğu ayırt edici değerleri, normları ve maddi mallarıdır. Kültür, insanın toplumsal birliğinin en ayırıcı özelliklerinden birisidir. Kültür birikimli ilerlemekle birlikte, çok yavaş bir değişim geçirir. Gelenek, örf ve âdetler her an görebileceğimiz yapılardır. İnsanın davranış kodlarını veya davranış örüntülerini oluşturur.

İnsanlar, dünyayı anlamak ve denetlemek için bilim ve teknolojiyi geliştirdiler. İnanç, efsane, gelenek, değer ve toplumsal kurallar insanın hayatında önemli bir etken olan kültürü oluştururlar.

İnsan vücudu

Ana madde: Anatomi
İnsan vücudu
İnsan vücudunun bileşenleri[40][41]
Madde Atom % oranı
Oksijen %65
Karbon %18
Hidrojen %10
Nitrojen %3
Diğer %4

İnsan, alet kullanabilmesini sağlayan, kolların serbest olduğu dik bir vücuda sahiptir. Beyni soyut düşünme, anlam verme, konuşma ve kendini gözleyebilme yeteneklerine sahiptir.

Alet kullanabilmesi ve zihninin özellikleriyle insan diğer canlılardan ayrılır. Doğayı anlayabilir, denetimi altına alabilir ve kendi amaçları doğrultusunda doğanın güçlerini kullanabilir.

Irklar

Ana madde: Irk

İnsanın gelişim evreleri

Bebeklik | Çocukluk | Ergenlik | Yetişkinlik | Yaşlılık

  • Bebeklik (0-3 yaş)
  • Çocukluk (3-12 yaş)
  • Ergenlik (12-21 yaş)
  • Yetişkinlik (21-65 yaş)
  • Yaşlılık (65 yaş ve üzeri) [kaynak belirtilmeli]

İnsan psikolojisi

Ana madde: Psikoloji

İnsan zihninin temel özelliği bilinçtir. Bilinç ile birlikte, kendini gözleyebilme, zamanı algılayabilme ve özgür irade insanda bulunan özel niteliklerdir. Psikoloji, bilimsel bakış açısı ile insan zihnini incelerken, dinler değer yargıları ile insanı inceler. Yapılan davranışın iyi veya kötü olması ile ilgilenir.

Akıl

Ana madde: Akıl

İnsan aklının temeli bilinçtir. Bu bilinç insanın kendisi ve çevresi ile ilişkisini düzenlemesini sağlar. İnsanı diğer canlılardan ayıran temel özellik olarak bilinci kabul edebiliriz. İnsan ayrıca özgür iradeye ve zaman bilincine de sahiptir.

İnsanın gelişmiş özellikleri

Dil

Ana madde: Dil aileleri

Dil veya lisan, insanların düşündüklerini ve hissettiklerini bildirmek için kelimelerle veya işaretlerle yaptıkları anlaşmadır. Konuşma ve yazma biçimleri olarak da adlandırılabilir.

Din

Ana madde: Din

Arapça kökenli bir sözcük olan din sözcüğü, köken itibarıyla "yol, hüküm, ödül" gibi anlamlara sahip olup genellikle doğaüstü, kutsal ve ahlaki ögeler taşıyan, çeşitli ayin, uygulama, değer ve kurumlara sahip inançlar bütününe verilen isimdir. Zaman zaman inanç sözcüğünün yerine kullanıldığı gibi, bazen de inanç sözcüğü din sözcüğünün yerinde kullanılır. Dinler tarihine bakıldığında, birçok farklı kültür, topluluk ve bireyde din kavramının farklı biçimlere sahip olduğu görülür.

İnsanoğlu çok eski çağlardan beri doğaüstü olana ilgi göstermiş, kendini tüm insan ırkı içerisinde yalnız hissetmiş ve bir tanrıya veya tanrılara sığınma ihtiyacı duymuştur.

İnsan bir varlık arayışı içerisindedir. Bu arayış geçmişten günümüze değin gelmektedir. Bu arayış neticesinde varlıklarını anlamlandıracak çeşitli somut ve soyut olgulardan yararlanarak birçok inanç sistemi geliştirmişler veya kabul etmişlerdir. Bunlar arasında metaya, canlıya, doğaya veya 5 duyu ile tespit edilemeyip akıl ve hissiyat ile buldukları bir tanrının veya pek çok tanrının varlığına inanmaları en temel olanıdır.

İnsanların pek çoğu ölümden korkmaktadır. Birçok dinin temasında varlığın bir şekilde biçim veya boyut değiştirerek devam edeceği inancı vardır. Hiçbir dine inanmayan veya bir tanrının varlığını kabul etmeyen bireylerin bir kısmı bile insana ait tözün, bir şekilde enerji olarak devam edeceği düşüncesine sahiptir. Bu düşünce, öldükten sonra hiçliğe karışılacağı düşüncesinin insanlara verdiği psikolojik rahatsızlıktan ötürü bulunur. Bu da insanın varlık arayışının bir başka yönüdür ve dine yönelten bir özelliğidir.

Yaratılış miti

Ana madde: Yaratılış mitleri listesi

Birçok dinde insanın yüce bir varlık tarafından bugünkü hâlinde yaratıldığı inancı mevcuttur.Birçok dinin ve mitolojinin, yaratılmış ilk erkek ve ilk kadınla alakalı mitleri bulunur (Örn. İbrahimi dinlerde Adem ve Havva). Bu hikayeler günümüzde mitoloji olarak kabul edilir.

Toplum

İnsanlar, gelişmiş sosyal yapılar kurmuşlardır. Bu yapılar duruma göre aynı amaca yönelik birlik veya rakip olabilirler. Aile en temel sosyal yapı sayılabilir. Güvenlik ve adalet için devletler kurmuşlardır. Aynı dili konuşanlar milletleri oluşturmuşlardır.

Ayrıca bakınız

Dipnotlar

  1. ^ Groves, Colin (2005). Wilson DE, Reeder DM (Ed.). "Mammal Species of the World: A Taxonomic and Geographic Reference". 3 (İngilizce). Baltimore: Johns Hopkins University Press. ISBN 0-801-88221-4. OCLC 62265494. 
  2. ^ Global Mammal Assessment Team (30 Haziran 2008). "Homo sapiens". IUCN Kırmızı Listesi (İngilizce). doi:10.2305/IUCN.UK.2008.RLTS.T136584A4313662. 7 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ a b c Tattersall, Ian; Schwartz, Jeffrey H. (2009). "Evolution of the Genus Homo". Annual Review of Earth and Planetary Sciences (İngilizce). 37 (1). ss. 67-92. Bibcode:2009AREPS..37...67T. doi:10.1146/annurev.earth.031208.100202. 
  4. ^ Tuttle, Russell H. (4 Ekim 2018). "Hominoidea: conceptual history". Trevathan, Wenda; Cartmill, Matt; Dufour, Dana; Larsen, Clark (Ed.). International Encyclopedia of Biological Anthropology (İngilizce). Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. ss. 1-2. doi:10.1002/9781118584538.ieba0246. ISBN 978-1-118-58442-2. 
  5. ^ Goodman, Morris; Tagle, Danilo A.; Fitch, David H. A.; ve diğerleri. (Mart 1990). "Primate evolution at the DNA level and a classification of hominoids". Journal of Molecular Evolution (İngilizce). 30 (3). ss. 260-266. Bibcode:1990JMolE..30..260G. doi:10.1007/BF02099995. PMID 2109087. 
  6. ^ Ruvolo, M. (Mart 1997). "Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets". Molecular Biology and Evolution (İngilizce). 14 (3). ss. 248-65. doi:10.1093/oxfordjournals.molbev.a025761. PMID 9066793. 
  7. ^ Brahic, C. (2012). "Our True Dawn". New Scientist (İngilizce). 216 (2892). ss. 34-37. Bibcode:2012NewSc.216...34B. doi:10.1016/S0262-4079(12)63018-8. 
  8. ^ a b c d e Dawkins, Richard; Wong, Yan (28 Nisan 2016). The Ancestor's Tale - A Pilgrimage to the Dawn of Life (İngilizce). Boston: Houghton Mifflin Company. ss. 67, 95-101. ISBN 978-0-618-00583-3. 
  9. ^ MacAndrew, Alec. "Human Chromosome 2 is a fusion of two ancestral chromosomes". Evolution Pages (İngilizce). 9 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  10. ^ Fortey, Richard (Eylül 1999) [1997]. "Landwards, Humanity". Life: A Natural History of the First Four Billion Years of Life on Earth (İngilizce). s. 300. ISBN 978-0-375-70261-7. 
  11. ^ Villmoare, Brian; Kimbel, William H.; Seyoum, Chalachew; Campisano, Christopher J.; ve diğerleri. (2015). "Early Homo at 2.8 Ma from Ledi-Geraru, Afar, Ethiopia". Science (İngilizce). 347 (6228). ss. 1352-1355. Bibcode:2015Sci...347.1352V. doi:10.1126/science.aaa1343. PMID 25739410. 
  12. ^ Zhu, Zhaoyu; Dennell, Robin; Huang, Weiwen; ve diğerleri. (11 Temmuz 2018). "Hominin occupation of the Chinese Loess Plateau since about 2.1 million years ago". Nature (İngilizce). 559 (7715). Bibcode:2018Natur.559..608Z. doi:10.1038/s41586-018-0299-4. PMID 29995848. 
  13. ^ Goren-Inbar, Naama; Alperson, Nira; Kislev, Mordechai E.; ve diğerleri. (30 Nisan 2004). "Evidence of Hominin Control of Fire at Gesher Benot Ya'aqov, Israel". Science (İngilizce). 304 (5671). ss. 725-727. Bibcode:2004Sci...304..725G. doi:10.1126/science.1095443. PMID 15118160. 
  14. ^ McClellan, James E.; Dorn, Harold (14 Nisan 2006). Science and Technology in World History: An Introduction (İngilizce). Baltimore: JHU Press. s. 7. ISBN 978-0-8018-8360-6. 
  15. ^ Reed, David L.; Smith, Vincent S.; Hammond, Shaless L.; ve diğerleri. (2004). "Genetic Analysis of Lice Supports Direct Contact between Modern and Archaic Humans". PLOS Biology. 2 (11). ss. e340. doi:10.1371/journal.pbio.0020340. PMC 521174 $2. PMID 15502871. 
  16. ^ McNeill, William Hardy (1999) [1967]. A World History. 4 (İngilizce). New York: Oxford University Press. ss. 7-8. ISBN 978-0-19-511615-1. 
  17. ^ Schlebusch, Carina M.; Malmström, Helena; Günther, Torsten; ve diğerleri. (2017). "Southern African ancient genomes estimate modern human divergence to 350,000 to 260,000 years ago". Science (İngilizce). 358 (6363). ss. 652-655. Bibcode:2017Sci...358..652S. doi:10.1126/science.aao6266. PMID 28971970. 
  18. ^ Sample, Ian (7 Haziran 2017). "Oldest Homo sapiens bones ever found shake foundations of the human story". The Guardian (İngilizce). 20 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  19. ^ "Out of Africa Revisited". Science (İngilizce). 308 (5724). 13 Mayıs 2005. s. 921. doi:10.1126/science.308.5724.921g. ISSN 0036-8075. 
  20. ^ Stringer, Chris (Haziran 2003). "Human evolution: Out of Ethiopia". Nature (İngilizce). 423 (6941). ss. 692-3, 695. Bibcode:2003Natur.423..692S. doi:10.1038/423692a. PMID 12802315. 
  21. ^ Johanson, Donald (Mayıs 2001). "Origins of Modern Humans: Multiregional or Out of Africa?". American Institute of Biological Sciences (İngilizce). Washington DC: actionbioscience. 31 Aralık 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  22. ^ Gibbons, Ann (2003). "Oldest Members of Homo sapiens Discovered in Africa". Science (İngilizce). 300 (5626). s. 1641. doi:10.1126/science.300.5626.1641. PMID 12805512. 
  23. ^ Posth, Cosimo; Renaud, Gabriel; Mittnik, Alissa; Drucker, Dorothée G.; ve diğerleri. (21 Mart 2016). "Pleistocene Mitochondrial Genomes Suggest a Single Major Dispersal of Non-Africans and a Late Glacial Population Turnover in Europe". Current Biology (İngilizce). 26 (6). ss. 827-33. doi:10.1016/j.cub.2016.01.037. hdl:2440/114930. PMID 26853362. 
  24. ^ "A recent bottleneck of Y chromosome diversity coincides with a global change in culture". Genome Research (İngilizce). 25 (4). Nisan 2015. ss. 459-66. doi:10.1101/gr.186684.114. PMC 4381518 $2. PMID 25770088. 
  25. ^ Armitage, Simon J.; Jasim, Sabah A.; Marks, Anthony E.; ve diğerleri. (28 Ocak 2011). "The southern route "out of Africa": evidence for an early expansion of modern humans into Arabia". Science (İngilizce). 331 (6016). ss. 453-456. Bibcode:2011Sci...331..453A. doi:10.1126/science.1199113. PMID 21273486. 27 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  26. ^ Rincon, Paul (27 Ocak 2011). "Humans 'left Africa much earlier'". BBC (İngilizce). 9 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  27. ^ Clarkson, Chris; Jacobs, Zenobia; Marwick, Ben; Fullagar, Richard; ve diğerleri. (Temmuz 2017). "Human occupation of northern Australia by 65,000 years ago". Nature (İngilizce). 547 (7663). ss. 306-310. Bibcode:2017Natur.547..306C. doi:10.1038/nature22968. hdl:2440/107043. PMID 28726833. 
  28. ^ Lowe, David J. (2008). "Polynesian settlement of New Zealand and the impacts of volcanism on early Maori society: an update" (PDF). Waikato Üniversitesi (İngilizce). 22 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  29. ^ Appenzeller, Tim (2 Mayıs 2012). "Human migrations: Eastern odyssey". Nature (İngilizce). 485 (7396). ss. 24-26. Bibcode:2012Natur.485...24A. doi:10.1038/485024a. PMID 22552074. 
  30. ^ "The Human Revolution". Atlas of World History. Concise (İngilizce). New York: Oxford University Press. 2003 [2002]. s. 16. ISBN 978-0-19-521921-0. 
  31. ^ a b Hopfe, Lewis M. (1987) [1976]. Religions of the World. 4 (İngilizce). New York: MacMillan Publishing Company. ss. 17-19. ISBN 978-0-02-356930-2. 
  32. ^ "Chauvet Cave". Metropolitan Museum of Art (İngilizce). 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  33. ^ Reich, David; Green, Richard E.; Kircher, Martin; Krause, Johannes; ve diğerleri. (23 Aralık 2010). "Genetic history of an archaic hominin group from Denisova Cave in Siberia". Nature (İngilizce). 468 (7327). ss. 1053-1060. Bibcode:2010Natur.468.1053R. doi:10.1038/nature09710. hdl:10230/25596. PMC 4306417 $2. PMID 21179161. 
  34. ^ Hammer, Michael F. (Mayıs 2013). "Human Hybrids" (PDF). Scientific American (İngilizce). 308 (5). ss. 66-71. Bibcode:2013SciAm.308e..66H. doi:10.1038/scientificamerican0513-66. PMID 23627222. 24 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  35. ^ Yong, Ed (30 Temmuz 2011). "Mosaic humans, the hybrid species". New Scientist (İngilizce). 211 (2823). ss. 34-38. Bibcode:2011NewSc.211...34Y. doi:10.1016/S0262-4079(11)61839-3. 
  36. ^ Ackermann, Rebecca Rogers; Mackay, Alex; Arnold, Michael L. (3 Ekim 2015). "The Hybrid Origin of "Modern" Humans". Evolutionary Biology (İngilizce). 43 (1). doi:10.1007/s11692-015-9348-1. 
  37. ^ Noonan, James P. (Mayıs 2010). "Neanderthal genomics and the evolution of modern humans". Genome Research (İngilizce). 20 (5). ss. 547-553. doi:10.1101/gr.076000.108. PMC 2860157 $2. PMID 20439435. 
  38. ^ "The shaping of modern human immune systems by multiregional admixture with archaic humans". Science (İngilizce). 334 (6052). 7 Ekim 2011. ss. 89-94. Bibcode:2011Sci...334...89A. doi:10.1126/science.1209202. PMC 3677943 $2. PMID 21868630. 
  39. ^ "Faye Flam, The Philadelphia Inquirer (26 Kasım 2007)". 19 Mart 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2008. 
  40. ^ "Vücudumuz hangi elementlerden oluşuyor?". BBC News Türkçe. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2021. 
  41. ^ "İnsan Vücudu Hangi Elementlerden Oluşur? > Bilimdili.com". Bilimdili.com. 6 Kasım 2016. 8 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2021. 
Vikipedi'nin kardeş projelerinden

hakkında daha fazla bilgi edinin
Vikisözlük'te ara Vikisözlük'te tanımlar
Commons'ta ara Commons'ta dosyalar
Vikisöz'de ara Vikisöz'de alıntılar
Vikitür'de ara Vikitür'de taksonomi
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=İnsan&oldid=26083757" sayfasından alınmıştır