Mamikonyan
| Mamikonyan | |
|---|---|
 | |
| Ülke | Ermenistan |
| Kuruluş | 314 |
| Kurucu | I. Artavasdes |
| Yıkılış | 1189 |
| Son hükümdar | VI. Musel |
| Unvan(lar) | Tayk prensi Taron prensi Ermenistan naibi Ermenistan marzbanı |
| Alt kolları | Liparitid Tumanişvili |
Mamikonyan veya Mamikonean (Klasik Ermenice: Մամիկոնեան; Batı Ermenicesi: Mamigonyan), 4. ve 8. yüzyıllar arasında Ermeni siyasetine hakim olmuş aristokrat bir hanedandı. Hanedan üyeleri Tayk, Taron, Sason ve Bagrevand başta olmak üzere Ermeni yerleşimlerini yönetti. Hanedanın koruyucu azizi Hovhannes Karapet'ti (Vaftizci Yahya). Hanedan üyelerinin Sasani istilacılara karşı şiddetle savundukları Surp Garabet Manastırı, Vaftizci Yahya'ya adanmıştır.
Kökeni
[değiştir | kaynağı değiştir]Mamikonyanların kökeni kesin olarak bilinmemektedir. Horenli Musa'nın, Ermenistan Tarihi (5. yüzyıl) adlı kitabında, üç asır önce "Çem" (Arm. "Ճեմ"; çoğul "Ճեմք") kökenli Mamik ve Konak kardeşlerin, Çenklerin kralı ve üvey kardeşleri Çenbakir'e isyan ettikleri yazmaktadır. Yenilen kardeşler, Parthia kralının yanına kaçmış ve Parthia kralı onları Ermenistan'a göndermiştir. İki kardeşten Mamik, Mamikonyanların atası olmuştur.
Bir başka 5. yüzyıl Ermeni tarihçisi Pavstos Buzand, hikâyeyi desteklemiştir. Buzand, Ermenistan Tarihi adlı eserinde Mamikonyanların Çin'deki Han Hanedanlığı'ndan geldiğini ve bu nedenle Ermenistan'ın Arsak hükümdarlarından aşağı pozisyonda olmadıklarından iki kez bahseder. Bununla beraber bu soy efsanesi, Ermenistan'ın Pakraduni hanedanının Mamikonyan hanedanının meşruiyetini ortadan kaldırma amacıyla ortaya atılmış olabilir. Mamikonyanların soyuyla ilgili iddialar, Bagrationilerin Davud'un soyundan geldiği iddiası ve Artsruni'nin Asur kraliyet soyundan olduğu iddiası ile benzerlik gösterse de, bazı Ermeni tarihçiler bu durumu mitolojik bir hikâyeden daha fazlası olarak yorumlamaktadır.[1] 1920'lerden bir teori, Ermeni kaynaklarında bahsedilen Çenk'in Han-Çinlisi olmadığını, ancak muhtemelen Kuzeybatı Çin'deki Toharlar gibi Mâverâünnehir'den farklı bir İrani etnik grup olduğunu varsaymaktadır.[2] Edward Gibbon, Roma İmparatorluğu'nun Gerileyiş ve Çöküş Tarihi adlı kitabında, Mamikonyan hanedanının kurucusunun Han Çinlisi olmadığını, sadece Çin İmparatorluğu topraklarından olduğuna inanıyordu ve Mamikonyanların İskit kökenli olduğunu iddia etmekteydi. Çin İmparatorluğu'nun sınırları batıda Soğdya'ya kadar uzanıyordu.[3]
Bununla birlikte, daha yeni teoriler, "Çank"ın Güney Kafkasya halkı Çanlar ya da Seyhun nehri yakınlarında yaşayan bir Orta Asya halkı olabileceğini öne sürmektedir.
Nina Garsoïan / Encyclopædia Iranica'da şöyle yazmıştır:[4]
| “ | Mamikonyanların geleneksel olarak Çinle ilişkilendirilen Čenkʿ hanedanından olduğu iddia edilmektedir. (Primary History, B; BP-G, 5.4.37, pp. 194, 218-19; MK, 2.81, pp. 229-31). Her ne kadar akademisyenler bir fikir birliği varamamış olsa da, Mamikonyanların Orta Asya'dan veya Derbent bölgesinden gelmiş olabileceği düşünülmektedir. Adontz ve özellikle Toumanoff bu hanedanın Gürcistan'la bağlantılı olduğunu düşünmektedir (Adontz, 1970, p. 312; Toumanoff, 1963, pp. 209-10). | „ |
İlk yılları
[değiştir | kaynağı değiştir]
Hanedan ilk kez 4. yüzyılın başlarında ortaya çıkmıştır. Hanedan, Ermenistan'ın sonuncu Arşak Krallığı döneminde önemli bir pozisyona sahipti. Hanedan üyeleri kalıtımsal komutan (sparapet) ve kraliyet öğretmenleriydi (dayeak). Ayrıca Taron ve Tayk'ın çoğundan oluşan geniş bir bölgeyi kontrol ediyorlardı. Mamikonyan hanedanı, son kalıtsal Ermenistan Patriği İshak'ın 428'deki ölümüyle birlikte patriğin tek kızının, Hamazasp Mamikonyan ile evlenmesiyle birçok Kilise toprağına sahip oldu.
Hakkında kesin bir şeyler bilinen ilk Mamikonyan lordu veya nakharar, Vatche Mamikonyan'dır (f. 330-339).
Hanedan, Tayk bölgesinin büyük bir kısmını kontrol altına aldığı dönemde, kroniklerde ortaya çıkmaya başlıyor. Aile reisi olan Vassak Mamikonyan sparapet unvanına sahipti. Daha sonra, sparapet unvanı hanedanın kalıtsal mülkiyeti haline gelecekti. Vassak Mamikonyan, İran'a karşı Ermenistan'ın savunulmasından sorumluydu, ancak sonunda Merujan Artsruni'nin ihaneti ile yenilgiye uğradı (y. 367-368).
Yenilginin ardından Vassak'ın kardeşi Vahan Mamikonyan ve birçok feodal bey, Pers tarafına sığındı. Buna karşın İmparator Valens 370'te Musheğ ben Mamikonyan'ı bağışladı. Ayrıca dört yıl sonra kral olan Varasdates (Varazdat) Muşegh'in göreve geldiğini onayladı. Varasdates (Varazdat) Muşegh daha sonra Ermenistan'ın sparapetisi olarak yerine geçen Sembat Saharuni'nin emriyle öldürüldü.
Bu olayla birlikte aile reisliği, daha önce İran'da rehin olarak tutulan Muşeğ'in erkek kardeşi Manuel Mamikonyan'a geçti.
Kraliçenin 384 yılında ölümü üzerine, Manuel Mamikonyan, oğlu III. Arsaces'in tahttaki hakları askıya alarak Ermenistan Naibi ilan edildi ve çocuk kral Vardandukht ile evlendirildi. 385'te Manuel'in ölmesi 386-387'de Perslerin ülkeyi fethetme sürecini hızlandırdı.
Hamazasp Mamikonyan 393'teki aile reisi olarak kaydedilmiştir. Karısının, Patrik İshak'ın kızı Sahakanuş olduğu bilinmektedir. Sahakanuş, Arşak Kralları ve Aydınlatıcı Grigor'un soyundan geliyordu. Çiftin Antik Ermenistan'ın en büyük askeri ve ruhani liderlerinden biri olarak görülen Vardan Mamikonyan adında bir oğulları vardı.
Vardan 432 yılında sparapet olunca, Persler kendisini Tizpon olarak adlandırdı. Vardan, 450'de Ermenistan'a döndüğünde, Pers (Zerdüşt) dinini reddetti ve Sasani derebeylerine karşı büyük bir Ermeni isyanı başlattı. Vartanantz Muharebesi olarak da bilinen Avarayr Muharebesi'nde (451) ölmesine rağmen, Vardan'ın erkek kardeşinin oğlu Vahan Mamikonyan liderliğindeki devam eden ayaklanma, Nvarsak Antlaşması (484) ile Ermeni özerkliğinin ilanı ile sonuçlandı. Bir aziz olarak saygı gören Vardan'ın Ermenistan'daki birçok kilisede ve Erivan'daki bir atlı heykelde tasviri yer almaktadır.
Ülkenin Perslere yenilmesiyle birlikte, Mamikonyanların çoğu Doğu Roma İmparatorluğu'nun yanında yer aldılar. 6. yüzyılın sonlarında II. Vardan Mamikonyan İran'a karşı başarısız bir isyan girişiminde bulundu.
7. yüzyılın sonlarında Arapların Ermenistan'ı fethiyle, Mamikonyanların gücü, özellikle rakipleri Pakradunilere kıyasla azalmaya başladı. Grigor Mamikonyan, Arap egemenliğine karşı bir isyana öncülük etti, ancak yenildi ve 748'de Bizans'a kaçmak zorunda kaldı. 750'ye gelindiğinde, Mamikonyanlar Taron, Khelat ve Mouch'u Bagratidlere kaybetti. 770'lerde aileyi sırasıyla Artavizd Mamikonyan, IV. Muşegh Mamikonyan (+772) ve II. Samuel yönetti. II. Samuel kızını Ermeni soylu VII. Smbat Bagratuni ile evlendirdi. Torunu Ashot Msaker ("Etçil"), Ermenistan ve Taron'da hüküm sürmüş Pakraduni hükümdarlarının atası oldu.
Ailenin gücüne darbe vuran son olay, 770'lerin ortasında, VI. Musheğ Mamikonyan'ın Bagrevand Muharebesi'nde Abbasilere karşı yenilgisi ve ölümüyle meydana geldi. Musheğ'in iki oğlu Vaspuragan'a sığınsalar da II. Merouzhan Artsruni tarafından öldürüldüler. Mamikonyan hanedanın hayatta kalan son prensi VI. Mushegh'in kızıyla evlendi. Bu evlilikle beraber Malazgirt, Arminiya merkezli Kaysite Hanedanı oluştu. Bu hanedan, Ermeni yaylarındaki en güçlü Müslüman Arap emirliğiydi. Mamikonyan hanedanı, o tarihten sonra hem Transkafkasya'da hem de Bizans'ta ikincil hatlarıyla hayatta kaldı. Anavatanları Tayk'ta bile Mamikonyan hanedanın yerine Bagratlılar geçti. 800 yılında Kurdik Mamikonyan'ın Sason'u yönettiği rapor edilmiştir. Yarım asır sonra Grigor Mamikonyan, Bagrevand'ı Müslümanlara kaptırdı, 860'ların başında yeniden fethetti ve ardından Bagratidler'e kalıcı olarak kaybetti. Bu tarihten sonra Mamikonyanlara tarihi kayıtlarda rastlanmaz.
774-775'teki ayaklanmalardan sonra Mamikonyan prenslerinden bazıları Gürcü topraklarına göçtü. Liparitids-Orbeliani ve Tumanishvili'nin gib Gürcü feodal hanedanlarının soyunun bu hanedana dayandığı tahmin edilmektedir.[6]
Başta Cyril Toumanoff ve Nicholas Adontz olmak üzere birçok bilim insanı, 7. yüzyılın başlarında yaşamış gaspçı Phocas, general ve gaspçı Artabasdos, imparator Filippikos, Aleksios Mosele, Theodora, Bardas ve Petronas gibi bazı Bizans aileleri ve bireylerinin Mamikonyan kökenli olduğunu öne sürmüşlerdir. Buna karşın, Ermeni tarihçi N. Garsoïan, bu tezin ilgi çekici olduğunu ama kaynaklarla kanıtlanamayacağını belirtmiştir.
Şecere
[değiştir | kaynağı değiştir]
Mamikonianların Erken Orta Çağ'daki tarihi oldukça belirsizdir. 655 ile 750 arasındaki dönemde aile üyeleri belgelenmemiştir. Aşağıda, 5. ve 7. yüzyıllar arasında yeniden yapılandırılmış ailesi şeceresi bulunmaktadır.
- I. Hamazasp Mamikonyan, Ermenistanlı Sahankanoyş ile evlendi
- 1. I. Vardan (+451) (aziz)
- 1.1. Şuşanik (+ 17 Ekim 475, Tsurtavi, Gürcistan) (aziz)
- 2. Hmayeak I (+ 02 Haziran 451, Tao, Tao-Klarceti bölgesi, Gürcistan)
- 2.1. Vahan
- 2.1.1. Vard
- 2.2. Vasak
- 2.2.1. Manuel
- 2.2.1.1. Gağık
- 2.2.2. II. Vardan
- 2.2.2.3. Mamak (fl. 590)
- 2.2.3 kızı
- 2.2.3.1. II. Mushegh (+ c. 593)
- 2.2.3.1.1. Kahan Gail (fl. 592-604)
- 2.2.3.1.1.1. Valiant Smbat (fl. 604)
- 2.2.3.1.1.1.1. III. Musheğ (+636)
- 2.2.3.1.1.1.1.1. I. Grigor (fl. 650)
- 2.2.3.1.1.1.1.2. II. Hamazasp (fl. 655)
- 2.3. Artaçes
- 2.4. Vard
- 3. Hamazaspiyen
Aile nekropolü
[değiştir | kaynağı değiştir]Mamikonyan ailesinin nekropolü, Taron'daki Muş ovasının hemen kuzeybatısındaki dağlarda bulunan Surp Garabet Manastırı'nda idi.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Arşivlenmiş kopya". 5 Temmuz 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2021.
- ^ H. Skold, "L'Origine des Mamiconiens", Revue des etudes armeniennes (1925) pp. 134-35.
- ^ Edward Gibbon, The History of the Decline and Fall of the Roman Empire:Chapter XIII, Part II, Reign of Diocletian and This Three Associates.
- ^ Garsoian 2005.
- ^ Vartan Mamikonian illustration in 1898 book «Illustrated Armenia and Armenians»
- ^ Toumanoff, Cyril. "The Mamikonids and the Liparitids", Armeniaca (Venice, 1969), pp. 125-137.