Ermenistan Krallığı
Ermenistan Krallığı Մեծ Հայք Metz Hayk | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| MÖ 321-MS 428 | |||||||
 Artaksiad Hanedanı bayrağı | |||||||
 Büyük Dikran egemenliği altında Ermenistan İmparatorluğu'nun en geniş sınırları ve bazı hegemonya alanları. | |||||||
| Başkent |
Armavir (331–210 M.Ö) Yervandaşat (210–176 M.Ö) Artaşat (176–77 M.Ö; 69–120 M.S) Tigranakert (77–69 M.Ö) Vagharşapat (120–330 M.S) Dvin (336–428 M.S) | ||||||
| Yaygın diller |
Ermenice (konuşulan ana dil) Yunanca Aramice İrani diller (Partça ve Orta Farsça | ||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||
| Kral | |||||||
• 321 – 260 M.Ö | III. Orontes (ilk) | ||||||
• 422–428 | IV. Artaxias (son) | ||||||
| Tarihçe | |||||||
• Kuruluşu | MÖ 321 | ||||||
• Dağılışı | MS 428 | ||||||
| |||||||
| Makale serilerinden |
| Anadolu tarihi |
|---|
 |
Ermenistan Krallığı, aynı zamanda Büyük Ermenistan Krallığı,[1] veya basitçe Büyük Ermenistan (Ermenice: Մեծ Հայք Mets Hayk;[2] Latince: Armenia Maior), bazen Ermeni İmparatorluğu olarak da anılır, Antik Çağ'da bir monarşiydi. MÖ 321'den MS 428'e kadar varlığını sürdürmüştür. Tarihi, üç kraliyet hanedanı tarafından birbirini takip eden saltanatlara bölünmüştür: Orontid (MÖ 321–200 MÖ),[3] Artaxiad (MÖ 189–MS 12) ve Arsacid (52-428).
Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]
Erken Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]
Önceleri Ararat yaylaları (Asurca: Urartu) olarak bilinen Doğu Anadolu, başlangıçta henüz üniter bir devlet veya ulus oluşturmayan kabilelerinin yaşadığı bir yerdi. Yaylalar ilk olarak Van Gölü civarında yaşayan kabileler tarafından Urartu (Urartuca: Biainili) çatısı altında birleştirildi. Krallık, Ağrı ve Bereketli Hilal'in dağlık bölgelerindeki siyasi üstünlük konusunda Asur Krallığı'na karşı meydan okudu.
Her iki krallık da MÖ 6. yüzyılda Doğu'dan komşu İrani işgalciler tarafından (Medler, ardından Ahameniş Persleri) ele geçirildi. Urartu toprakları, Ermenistan (Eski Farsça: Armina, Elamite: Harminuya, Akadca: Uraştu) adlı bir satraplık halinde yeniden düzenlendi. Ahameniş İmparatorluğu'nun MÖ 331'de Gaugamela Savaşı'nda Büyük İskender'in Makedonya İmparatorluğu tarafından yenilgiye uğramasına kadar Orontid Hanedanı, üç yüzyıl boyunca Ahameniş İmparatorluğu'na bağlı satraplar olarak hüküm sürdü. İskender'in MÖ 323'te ölümünden sonra, Neoptolemus adlı bir Makedon generali, MÖ 321'de ölene kadar Ermenistan'ı kontrol etti ve daha sonra Orontidler satrap olarak değil, krallar olarak başa geçtiler.
Orontid Hanedanı[değiştir | kaynağı değiştir]
İrani[4][5][6][7][8][9][10] veya Ermeni[11][12][13][14] kökenli olan Orontid hanedanına mensup III. Orontes ve Küçük Ermenistan'ın hükümdarı Mitridates, kendilerini bağımsız olarak tanıdılar ve böylece eski Ermeni satraplığını bir krallığa yükselterek Ermenistan ve Küçük Ermenistan krallıklarını kurdular. III. Orontes ayrıca Sper'in altın madenlerini ele geçirmek isteyen Tesalyalı komutan Menon'u da yendi.
Makedonya İmparatorluğu'nun ardılı Selevkos İmparatorluğu tarafından zayıflayan son Orontid kralı IV. Orontes, MÖ 200/201'de devrildi ve krallık, bizzat Orontid Hanedanı'na bağlı olduğu tahmin edilen ve bir Selevkos komutanı olan I. Artaxias tarafından ele geçirildi.
Artaksiad Hanedanı[değiştir | kaynağı değiştir]
Selevkos İmparatorluğu'nun Ermenistan üzerindeki etkisi, MÖ 190'da Magnesia Savaşı'nda Romalılar karşısında Selevkosların yenilgiye uğramalarından sonra zayıflamıştı. Böylece aynı yıl I. Artaşes tarafından Zariadres liderliğindeki Sophene Krallığı'nın yanı sıra Helenistik bir Ermeni devleti kuruldu. Artaşes, Yervandaşat'ı ele geçirdi, komşu kabileler pahasına Ermeni Yaylalarını birleştirdi ve Aras Nehri yakınında yeni kraliyet başkenti Artaşat'ı kurdu. Strabo ve Plutarkos'a göre, Hannibal, I. Artaşes'in Ermeni sarayında misafir oldu. Yeni şehir, Antik Yunan dünyasını Baktriya, Hindistan ve Karadeniz'e bağlayan ve Ermenilerin gelişmesine izin veren ticaret yollarının geçiş güzergahında stratejik bir konumda kurulmuştu. Büyük Tigran, devletinin güney komşularında süren sürekli iç çekişmelerde sınırlarını genişletmek için bir fırsat gördü. MÖ 83'te, bitmeyen iç savaşlardaki gruplardan birinin daveti üzerine Suriye'ye girdi ve kısa süre sonra kendisini Suriye'nin hükümdarı ilan etti (Selevkos İmparatorluğu'nu neredeyse sona erdirdi) ve 17 yıl boyunca barış içinde yönetti. Hükümdarlığının zirvesi sırasında Büyük Tigran, Ermenistan topraklarını Kafkasya'nın bazı bölgelerine ve şu anda Türkiye, İran, Suriye ve Lübnan'ın güneydoğusu olan bölgeye kadar genişleterek Doğu Anadolu'nun ötesine ulaşmış ve Ermenistan Krallığı'nı Roma'nın doğusundaki en güçlü devletlerden biri haline getirmişti.
Roma yönetimi[değiştir | kaynağı değiştir]
Ermenistan, MÖ 66'da Tigranakert Savaşı'ndan ve Ermenistan'ın müttefiki Pontus Kralı VI. Mithridatis'in nihai yenilgisinden sonra Antik Roma etki alanına girdi. İmparator Marcus Antonius krallığı MÖ 34'te işgal etti ve yendi, ancak Romalılar MÖ 32-30'da Roma Cumhuriyeti'nin Son İç Savaşı sırasında bölgedeki hegemonyasını kaybetti. MÖ 20'de Augustus, Partlarla bir ateşkes müzakere ederek Ermenistan'ı iki büyük güç arasında bir tampon bölge haline getirdi.
Augustus, MS 6'da V. Tigranes'i Ermenistan kralı olarak tahta çıkardı ancak Ermenistan Kraliçesi Erato ile birlikte ülkeyi yönetti. Romalılar daha sonra Ermenistan kralı olarak İberyalı Mitridates'i başa geçirdiler. Mitridates, Caligula tarafından tutuklandı ancak daha sonra Claudius tarafından yeniden tahta çıkarıldı. Bundan sonraki dönemde Ermenistan, her iki büyük gücün de karşıt hükümdarları ve darbecileri desteklediği Roma ve Partlar arasındaki çekişmenin odak noktasıydı. Partlar, MS 37'de Ermenistan'ı boyun eğmeye zorladı ancak MS 47'de Romalılar krallığın kontrolünü yeniden ele geçirdi. MS 51'de Ermenistan, Rhadamistus liderliğindeki Part destekli bir İberyalı istilasına uğradı. Ermenistan kralı VI. Tigranes MS 58'den itibaren hüküm sürdü, yine Roma desteğiyle tahta çıktı. Kargaşa dönemi, MS 66'da, I. Tiridates'in Nero'nun onayıyla Ermenistan kralı olarak taç giymesiyle sona erdi. Ermeni krallığının geri kalan tarihi boyunca, Roma hala onu hukuken bağımlı bir krallık olarak görüyordu ancak yönetici hanedan Part kökenliydi ve çağdaş Roma yazarları Nero'nun Ermenistan'ı fiilen Partlara verdiğini düşünüyorlardı.
Arşak Hanedanı[değiştir | kaynağı değiştir]
Nero yönetimindeki Roma İmparatorluğu, Roma'nın müttefiki Ermenistan Krallığı'nı işgal eden Partlara karşı bir sefer düzenledi (55-63). MS 60'ta Ermenistan'ı aldıktan sonra 62'de kaybeden Romalılar, Lejyon XV Apollinaris'i (bir Roma lejyonu) Pannonia'dan Suriye'nin legatusu olan General Gnaeus Domitius Corbulo'ya gönderdiler. 63 yılında, III. Gallica, V. Makedonica, X. Fretensis ve XXII lejyonları tarafından daha da güçlendirilen General Corbulo, I. Vologases yönetimindeki Part topraklarına girdi ve daha sonra Ermeni krallığını kral I. Vologases'in kardeşi I. Tiridates'e geri verdi.
Başka bir sefer, 162–165'te, Part kralı IV. Vologases'in Ermenistan'ı işgal etmesi ve baş generalini tahta geçirmesinden sonra, İmparator Lucius Verus tarafından yapıldı. Part tehdidine karşı koymak için Verus doğuya doğru yola çıktı. Ordusu önemli zaferler kazandı ve başkenti geri aldı. Ermeni kökenli bir Roma vatandaşı olan Sohaemus, yeni vasal kral olarak atandı. Ancak Roma kuvvetleri içinde yayılan bir salgın hastalık vakası sırasında, Partlar 166'da kaybettikleri toprakların çoğunu geri aldılar. Sohaemus Suriye'ye çekildi ve Arşak Hanedanı Ermenistan iktidarına geri döndü.
İran'da Arşak hanedanının yıkılmasından sonra ardılları olan başarılı Sasani İmparatorluğu, Ermenistan'da Pers hegemonyasını yeniden kurmayı amaçladı. Sasaniler 252'de Ermenistan'ı işgal etti. Ancak 287'de Büyük III. Tiridates, Roma orduları tarafından Ermenistan Kralı ilan edildi. Aydınlatıcı Grigor'un Hristiyanlık inancını Ermenistan'da yaymasından sonra Tiridates Hristiyanlığı kabul etti ve Hristiyanlığı krallığının resmi dini ilan etti. Ermenistan'ın Hristiyanlığı kabul etmesi geleneksel tarihte, Roma İmparatoru Büyük I. Konstantin'in Hristiyanlığı kabul etmesinden ve Milano Fermanı'ndan çok daha önce 301 yılında gerçekleşmiştir.
387'de Ermenistan Krallığı, Doğu Roma İmparatorluğu ile Sasani İmparatorluğu arasında bölündü. Batı Ermenistan önce Küçük Ermenistan adı altında, daha sonra Bizans Ermenistanı adı altında Roma İmparatorluğu'nun bir eyaleti haline geldi; Doğu Ermenistan, 428'de yerel soylular kralı devirene ve Sasaniler onun yerine bir vali atayana ve Sasani Ermenistan'ı üzerindeki Marzpanlık dönemini başlatana kadar İran içinde bir krallık olarak kaldı. Tarihi Ermenistan'ın bu bölgeleri, Müslümanların İran'ı fethine kadar sıkı bir şekilde İran kontrolü altında kalırken Bizans tarafındaki bölgeler de 7. yüzyılda Arap orduları tarafından fethedilene kadar Bizans hakimiyetinde kaldı. 885 yılında, yıllar süren Roma, Pers ve Arap yönetiminden sonra Ermenistan, Bagratuni Hanedanlığı önderliğinde bağımsızlığını yeniden kazandı.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Kingdom of Greater Armenia". Oxford Reference (İngilizce). doi:10.1093/oi/authority.20110803095905405. 29 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Adontz, Nicolas (1970). The Reform of Justinian Armenia. Lisbon: Calouste Gulbenkian Foundation. s. 310.
- ^ Mach Chahin (2001). Kingdom of Armenia. Surrey: Routledge. s.185–190.
- ^ Encyclopaedia Iranica. Toumanoff, Cyril (1963). Studies in Christian Caucasian history. Washington DC: Georgetown University Press. s. 278. "The eponym's praenomen Orontes is as Iranian as the dynasty itself..."
- ^ Facella, Margherita (2021). "Orontids". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Online Edition. New York: Encyclopædia Iranica Foundation.
- ^ Garsoian, N. (2005). "TIGRAN II". Encyclopaedia Iranica. Tigran (Tigranes) II was the most distinguished member of the so-called Artašēsid/Artaxiad dynasty, which has now been identified as a branch of the earlier Eruandid [Orontid] dynasty of Iranian origin attested as ruling in Armenia from at least the 5th century BCE
- ^ Gaggero, Gianfranco (2016). "Armenians in Xenophon". Greek Texts and Armenian Traditions: An Interdisciplinary Approach. De Gruyter. The above mentioned Orontids..[..]..but also because the two satraps who were contemporaries of Xenophon's are explicitly stated to be Persian.
- ^ Allsen, Thomas T. (2011). The Royal Hunt in Eurasian History. University of Pennsylvania Press. s. 37.
- ^ Russell, J.R. (1986). "Armenia and Iran iii. Armenian Religion". Encyclopaedia Iranica, Vol. II, Fasc. 4. ss. 438–444.
- ^ Sartre, Maurice (2005). The Middle East Under Rome. Harvard University Press. s. 23.
The Commagene kings claimed to be descended from the Orontids, a powerful Iranian family that had ruled the area during the Achaemenid period. They were related to the Achaemenids who had built a kingdom...
- ^ Adrych, Philippa; Bracey, Robert; Dalglish, Dominic; Lenk, Stefanie; Wood, Rachel (2017). Elsner, Jaś (ed.). Images of Mithra. Oxford University Press. s. 138.
- ^ Ghafurov, Bobojon (1971). История иранского государства и культуры [History of the Iranian State and Culture] (PDF) (Rusça). Moscow: Nauka: Chief Editorial Office of Eastern Literature.
- ^ Maranci, Christina (2018). The Art of Armenia: An Introduction. Oxford University Press. p. 21.
- ^ M. J. Versluys. Visual Style and Constructing Identity in the Hellenistic World: Nemrud Dag and Commagene under Antiochos I. Cambridge University Press, 2017. s. 48; "Most scholars assume that Ptolemy was the first Commagenean king and that he descended from the Armenian Orontids. We know virtually nothing about the following decades. Samos II took power around 130 BC, as is concluded from some coins that have been preserved, showing a portrait with the inscription “king Samos.”
 | Ermenistan ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
