Iğdır Millî Cumhuriyeti
Iğdır Milli Cumhuriyeti | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 4 Nisan 1917[1][2][3]-12 Kasım 1920 | |||||||||
| Başkent | Melekli | ||||||||
| Cumhurbaşkanı | |||||||||
| |||||||||
| Tarihçe | |||||||||
| |||||||||
| |||||||||
| Günümüzdeki durumu | |||||||||
Iğdır Millî Cumhuriyeti, Ekim 1917 Sovyet Devrimi ardından Iğdır ve çevresinde oluşan otorite boşluğu sonrasında bölgede yaşayan Ermenilerin teklifiyle kurulan Iğdır İcra Hükûmetinin devamı olarak kurulmuştur.[1][2]
Ekim Devrimi ardından, bölgede yaşayan Ermeni Ahalinin teklifiyle, 4 Nisan 1917[1][4] tarihinde başkanı Türk olması şartıyla 5 Türk 5 Ermeni yöneticiden oluşmuş, başkanlığına Ali Ekber Tufan getirilen bu hükûmetin önceliği yaşam şartlarının iyileştirilmesi ve tarımsal çalışmaların düzenlenmesi olmuştur.[1][2][5]
Iğdır'da yaşayan Ermeniler, Van ve Adana bölgesinden Iğdır'a göç eden Taşnak üyesi Ermenilerle (Gahdağanlarla) birlikte işbirliğine girerek Iğdır'da yaşayan Türk Ahaliye karşı sistematik katliamlara başlamalarıyla eşzamanlı olarak Stepan Şaumyan'in Bakü'de 14 bin Müslümanı katletmesinin ardından Iğdır'da Azeri Türkleri ve Ermeniler arasında iç savaş başlamıştır. Özellikle Oba, Hakmehmet, Koçkıran katliamları bu süreçte yaşanmıştır.
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
İç savaşı önceden tahmin eden Milis Komutanları ve Türk Ahali tarafından, Iğdır Millî Cumhuriyeti; Iğdır, Tuzluca, Aralık, Şerur, Doğubayazıt, Vedibasar, Serdarabat ve başkenti Melekli olacak şekilde 4 Mayıs 1918 tarihinde ilan edilmiştir.[1][1][4][5]
720 üyenin katılımıyla gerçekleşen seçimin ardından başkanlığına Ali Ekber Tufan seçilen bu cumhuriyet, Osmanlı ve Alman İmparatorluğu’nun tanıdığı Transkafkasya Federasyonu Parlamentosu olan Transkafkasya Seymi tarafından tanınmıştır. Bu sebeple tanınmış bağımsız İlk Türk cumhuriyetidir[1][5]
Kafkasya'da Türk halkını silahlandırmak adına yapılan gizli Tiflis Türk Kurultayı'na katılan Ali Ekber Tufan, Iğdır Millî Hükûmeti birliklerini bu sayede Taşnak çetelerine karşı savunacak hale getiren silah teminini Mehmed Emin Resulzade'nin yardımlarıyla elde etmiştir. Alman denizaltılarından temin edilerek Gürcistan’dan Iğdır’a getirilen silahlar ve terhis edilen Rus askerlerinin bıraktığı silahlar Iğdır Millî Cumhuriyetinin silah gücünü oluşturdu ve aynı zamanda Cemiyyet-i Hayriye (Gardaş Kömeği) gibi kurumlar üzerinden Balkanlar'dan Kafkasya'ya gizli yardımlaşma ağının merkezi haline gelmiştir.[1][4]
23 Temmuz 1919 tarihinde toplanan Erzurum Kongresine yapılan davet üzerine Iğdır ve çevresini temsilen Bilal Toksöz, Muhtar Bey (Sultanabadlı), Hüseyin Zengi temsilci olarak katılmış, Iğdır Misak-ı Milli sınırları dahilinde olmadığından dolayı temsilcilerin konuşmaları ve isimleri zapta geçilmemiştir.[1][4]
Kazım Karabekir Paşa Iğdır Temsilcilerini; "Namuslu bir barış yapılıncaya kadar sabredin ve direnin" diyerek uğurlamıştır.[1][5]
Yönetim[değiştir | kaynağı değiştir]
10 bini aşkın milis gücünü bir araya getirerek bölgede otoriteyi ele alınmıştır. Taşnak çetelerinin ciddi saldırılarını püskürterek halkı korumaya alan hükûmet zaman zaman masum, yaşlı, çocuk ve kadınlarını İran’ın Hoy ve Maku şehirlerinde oluşturdukları mülteci kamplarına göndermiştir.[6]
| Unvan | Yönetici | Kaynak |
|---|---|---|
| Cumhurbaşkanı | Ali Ekber Tufan | [1][2][3][7] |
| Eğitim Nazırı | Abbas Kulu Bey (Yalçın) (Karakoyun) | |
| Savunma Nazırı | Şehit İsmail Bey (Küllük) | |
| İaşe Nazırı | Süleyman Abbasoğlu Aydın (Kacer) | |
| İçişleri Nazırı | Meşhedi Abbas Vural-Işık (Iğdırmava) | |
| Maliye Nazırı | Şefi Öcal | |
| Adalet Nazırı | Şehit Kasım Bey (Obalı) | |
| Ziraat Nazırı | Gulam Ali Bey (Sultanabad) | |
| Jandarma Komutanı | Hasan Bey (Nahçıvanlı) | |
| Genel Sekreter | Azizbey Rahimoğlu (Melekli) | |
| Askeri Güç | ||
| Aşiret Komutanı | Ali Mirza Bey | |
| Tuzluca Kuvvetleri | Şamil Ayrım | |
| Ağrı Dağı Kuvvetleri | Hamid-Kerem Güneş (Aşiret Lideri) | |
| Ağaver | Şehit İbrahim Bey | |
| İdirmava – Süvari Komutanı | Hacı Mirza Bey (Vural) | |
| Amarat | Muhtar Bey | |
| Aralık Kuvvetleri | Bilal Toksöz | |
| Zengibasar | Hüseyin Zengi | |
| Gernibasar | Hüdayar Kasımoğlu | |
| Karakoyun | Elekber İbişoğlu | |
| Sederek | Elekber Kâtta | |
| Ali Köçek | Nağı Bey | |
| Ali Kamerli | Gündeli Muhammed | |
| Necefali | Rahim Bey | |
| Adetli | Tahir Bey |
Kafkas Cephesinde Mayıs 1918 yılında Nuri Paşa'nın Bakü'ye yürümesi akabinde Doğubayazıt 11.Tümen Komutanlığıyla görüşen Ali Ekber Tufan ve Abbas Işık'a Iğdır Ahalisinden imzalı başvuru toplandığı halde Iğdır Ovasına Türk Askerinin girebileceğinin belirtilmesi halinde toplanan imzalar ve başvuru neticesinde 20 Mayıs 1918 tarihinde Osmanlı Askeri Iğdır'a giriş yapmıştır.[1][2][3]
Akabinde Mondros Mütarekesinin imzalanmasıyla Tebriz'den dönen 13. Tümen Komutanı Ali Kemal Paşa Iğdır Hükûmetine silah ve teçhizat bırakarak geri çekilmiştir.[1][5]
Türk Askerinin geri çekilmesiyle başlayan İngiliz destekli Ermeni saldırıları ve tarihleri şöyledir;[1][2][3][8]
•10 Temmuz 1919 tarihinde Necefali-Kadıkışlak Köyünde 200'den fazla silahsız sivil insan öldürüldü[1][2][3]
•12 Ağustos 1919 tarihinde Tavuskün (Tavusgöl) Hamurkesen, Aliköse, Percinis köylerinde 300'den fazla silahsız ve sivil insan öldürüldü.[1][2][3][8][9]
•16 Temmuz 1919 Canfeda Köyü 110 sivil insan öldürüldü[1][2][3]
•16 Temmuz 1919 Gödekli-Brukan 600'den fazla silahsız insan infaz edildi.Sağ kalanlar Van'a yerleşti.[1][2][3][10]
•14 Temmuz 1919 Kamerli'ye (Halıkışla'nın karşısı) bağlı 3 köy yok edildi, 1500'den çok silahsız insan öldürüldü.[1][2][3]
•19 Ağustos 1919 Dize Köyü etrafında 7 köyün toplandığı, Taşköprü Katliamı 400'den fazla silahsız insan öldürüldü.[1][2][3]
•6 Eylul 1919 Hakmehmet Köyü 200'den fazla silahsız insan yok öldürüldü.[1][2][3][10]
•13 Eylul 1919 Oba Köyünde 300'den fazla silahsız insan öldürüldü.[1][2][3][11]
•13 Eylül - 1 Ekim 1919 arası Küllük, Kazancı, Hakmehmet, Oba, Yaycı Hoşhaber, Halifeli 4000'den çok sivil insan öldürüldü.[1][2][3][8]
•19 Mart 1920 Oba köyü 200'den fazla genç insan üzerlerine gaz yağı dökülerek, camilerde yakıldı.[1][2][3][10]
•20 Mart 1920 Erhacı 30 sivul ağır topçu ateşiyle öldürüldü.[1][4]
•20 Mart 1920 Zülfikar köyü 30'dan fazla sivil insan infaz edildi.[1][10]
•24 Mayis 1920 Cebeçalı (Hakmehmet Köyünün karşısı) Köyü yok edildi. 200'den fazla silahsız insan öldürüldü.[1][4]
•19 Haziran 1920 Zengibasar (Dize Köyünün karşısı) Aras Nehrine atlayarak kurtulmaya çalışan 1500'den fazla sivil katledildi, suya atlayarak kurtulmaya çalışanların üzerine ateş açıldı[1][9]
•27 Haziran 1920 Hacıbayram ve Haberbeyli (Dize Köyünün karşısı) Köyleri yok edildi.800'den fazla sivil öldürüldü.[9][12]
•9 Temmuz 1920 Zengibasar-Karakoyun-Ramazankent arasında göç kafilesine top atışlarıyla yapılan saldırıda 1000'den fazla sivil öldürüldü.[1][2][3][10]
Hükûmet Kabinesinden İbrahim Bey, Kasım Bey, İsmail Bey şehit düşmüştür.[1][4]
Wilson İlkeleri kapsamında bölgeye gözlemci olarak gelen Amerikan genelkurmay başkanı General James Guthrie Harbord, yöneticiler eşliğinde bölge gezdirilmiş ve İtilaf Devletlerine "Büyük Ermenistan'da Ermeni göremedim" raporunu ileterek bölgeye acilen "Barış Gücü" talep etmiştir. Bu rapor Gümrü, Lozan ve Moskova Antlaşmalarına Iğdır ve çevresinin Türkiye Cumhuriyeti sınırları içinde olmasına katkıda bulunmuştur.[1][2][3]
Kültepe, Yarmalar, Kireler, Dehne Boğazı, Küllük Meydan Savaşı, Çiftlik Savaşları yaşayan Iğdır Millî Cumhuriyeti, Ermeni komutan Drastamat Kanayan tarafından yapılan birçok saldırıyı geri püskürtmüş ancak bölgeye gelen İngiliz barış güçlerinin çekilmesiyle silahları Ermeni Kuvvetlerine bırakmasının ardından güçlenen Ermeniler, Iğdır Millî Cumhuriyeti Kuvvetlerini yıpratmış ve Aşağı Erhacı bölgesine çekilmelerine sebep olmuştur. 3 aylık bu çekilme sonrasında "12 Kasım 1920 Yılı Iğdır'ın Kurtuluşu Günü" bölgeye ulaşan Kazım Karabekir komutasındaki Türk Ordusuna 10 bini aşkın milis gücü desteği veren Iğdır Millî Cumhuriyeti Kuvvetleri, Aras Nehri boyunca mevzilenen Ermeni Birliklerine taarruz ederek, Iğdır Ovasını geri almışlardır.[1][4]
Ayrıca Iğdır'da suikast ve çatışmalarla infaz edilen Türk Beylerinin isimleri;[1][4]
•Şehit Kasım Beğ (Oba'lı) Kasımcan çarpışması
•Şehit İbrahim Bey (Ağaverli) Oba Çarpışması
•Şehit İsmail Bey (Küllüklü) Çarpışma,Suikast
•Şehit Hacı Ali Balo Oğlu, Yarmalar çarpısması
•Şehit Medet Zengi, Silah sevkiyatı çatışması.
•Şehit Nağı Bey (Ali Köçek) Kamerli çatışması
•Şehit Ağa Bey ve Oğulları (Ramazankentli)
•Şehit Hüseyin Kulu Bey (Kerimbeyli)
•Şehit Sadık Bey (Zulfikar)
•Şehit Nurali Beyler (Zülfikar)
•Şehit Abdurrezzak Bey (Zülfikar)
•Şehit Meşhedi Halil Bey(Dize)
•Şehit Kerbelayı Sadık Bey(Dize)
•Şehit Cabbar Bey (Melekli)
•Şehit Mustafa Bey Taşburun Çarpışması
İleri gelen tanınmış, suikaste uğrayan ve meydanlarda şehit edilen Ağalar ve Beyler;[1][5]
•Şehit Molla Hanife Oğlu (Melekli)
•Şehit Teymur Ağa (Iğdırmava)
•Şehit Cafer Kulu Bey Bayat (Iğdırmava)
•Şehit Emir İbrahim Bey (Sultanabad)
•Şehit Emir Hasan Bey (Iğdırmava)
•Şehit Safter Bey (Iğdırmava)
•Şehit Hacı Esadullah Bey (Dize)
•Şehit Abdullah Bey (Dize)
•Şehit Kerbelayı Paşa Bey (Kacer)
•Şehit Behman Bey (Hakmehmet)
•Şehit Behman Oğlu Mehmet (Hakmehmet)
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah Onk, Nizamettin (2006). Kafkasya'dan Anadolu'ya Iğdır tarihi. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. ISBN 975-498-177-9. OCLC 81300732.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Acar, Ziya Zakir (2006). Her yönüyle Iğdır. 1. bs. Iğdır: İl Milli Eğitim Müdürlüğü. ISBN 975-93919-8-8. OCLC 290390523.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p Hun, Mücahit Özden (2002). Iğdır sevdası. Ankara: Başak Matbaacılık. ISBN 975-93139-0-1. OCLC 52553095.
- ^ a b c d e f g h i "Arşivlenmiş kopya". 1 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2019.
- ^ a b c d e f Nizamettin Onk (2008). Iğdır'ın Kurtuluşu. Uyum Ajans.
- ^ Ali Ekber Tufan Hatıraları
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Ağustos 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Kasım 2019.
- ^ a b c "Doğudaki kazılar ermeni mezalimini ortaya koyuyor". aa.com.tr. 5 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c "Osmanlı Arşivi - Yayınlar (Ermeni Katliamı)" (PDF). devletarsivleri.gov.tr. 12 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ a b c d e "Osmanlı Tarihi - Yayınlar (Ermeni Katliamı)" (PDF). devletarsivleri.gov.tr. 12 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
- ^ "Iğdırda 83 kişinin katledildiği Uzun Hüseyin Kuyusu ermeni mezalimini unutmuyor". aa.com.tr. 18 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Iğdır Soykırım Anıtı". www.kulturportali.gov.tr. 24 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.