Girit İsyanı (1897-1898)
| Girit İsyanı (1897-1898) | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Osmanlı-Yunan Savaşı (1897) | |||||||
 1897 başında Girit'teki Rum İsyancı Liderleri | |||||||
| |||||||
| Taraflar | |||||||
|
 Birleşik Krallık Fransa İtalya Krallığı Rus İmparatorluğu Avusturya-Macaristan İmparatorluğu (Mart 1898'e kadar)[1] Alman İmparatorluğu (Kasım 1897'ye kadar)[1] |
 Osmanlı İmparatorluğu | ||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||
 Prens Yeoryos Eleftherios Venizelos Theodoros Diligiannis Robert Harris (Birleşik Krallık Donanma Subayı) |
II. Abdülhamid Corce Beroviç Turhan Paşa Ethem Paşa | ||||||
1897-1898 Girit İsyanı, II. Abdülhamid devrinde Girit'teki Rum nüfusun Osmanlı İmparatorluğu yönetimine karşı başlattığı başarılı bir ayaklanmadır. İsyancılar başlangıçta Yunanistan Krallığı'ndan ve daha sonra da Büyük Güçlerden (Birleşik Krallık, Fransa, İtalya, Avusturya-Macaristan, Almanya ve Rusya) malzeme ve silahlı destek aldılar.
Ayaklanma, 19. yüzyılın başlarında başarısızlıkla sonuçlanan birkaç ayaklanmanın doruk noktasıydı. Düşmanlıkların patlak vermesinden sonra, İngltere- Fransa'nın başı çektiği birkaç Avrupalı güç, çatışmaya arabuluculuk etmeye, Girit'i abluka altına almaya ve Ada'daki savaşı durdurmaya çalıştı. Adaya 6 Büyük güç, uluslararası bir donanma gönderdiler.
1897 yılında adaya çıkarma yapmaya çalışan, Teselya boyunca Osmanlı sınır karakollarına saldıran Yunan Güçleri ve Osmanlı İmparatorluğu arasında çıkan çatışmalar ve siyasi politik gerilim, Osmanlı-Yunan Savaşı (1897)'nın patlak vermesine sebep oldu. Osmanlı bu savaştan zaferle çıksa da sadece Teselyadan 55km2 toprak kazancı ve tazminatla yetinmek zorunda kaldı. Adadaki isyan ve çatışmalarda 1 yıl bile geçmeden Büyük güçlerin baskısıyla 1898 yılında isyancılar ve Osmanlı İmparatorluğu'nun Avrupalı güçler tarafından sunulan ve Yunanistan Prensi Yeorgos (George)'un otoritesi altında, Büyük Güçlere ait askerlerin denetiminde sözde Osmanlı egemenliğini tanıyan görünüşte özerk uygulamada bağımsız bir Girit yaratan bir formül üzerinde anlaşmasıyla sona eren bir diplomatik hezimetle son buldu. Osmanlı İmparatorluğu bütün askerlerini adadan çekmek zorunda kalmış ve Kandiye kalesinde asılı Osmanlı bayrağı dışında 8350 km2lik ada üzerindeki egemenliğini fiilen tamamen kaybetmiş oldu.
İsyanın Arka Planı
[değiştir | kaynağı değiştir]Önceki isyanlar
[değiştir | kaynağı değiştir]Girit'in Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethi 1669 yılında Kandiye'nin ele geçirilmesiyle sona erdi. Girit daha sonra bir Osmanlı vilayeti haline geldi.
1821 yılındaki Yunan Bağımsızlık Savaşı, Yunanistan'ın Osmanlı İmparatorluğu'ndan bağımsızlığını kazanmasıyla sonuçlandı. Girit'in çoğunluğu Hristiyan olan Rum nüfusu, artık yeni Yunan devletiyle birleşmeyi adayı buraya bağlamayı arzulamaya başladı. Giritli Rumlar 1866'dan 1869'a kadar ayaklandılar, 1878'deki ayaklanma Osmanlı güçleri tarafından bastırıldı.
Giritli Rumların Faaliyetleri
[değiştir | kaynağı değiştir]3 Şubat 1895'te (Julian) Girit vilayetlerinin (Apokoronas, Kydoniai, Sphakia, Rethymno ve Aghios Vasileios) temsilcileri Hanya yakınlarındaki Klema'da bir araya geldi. Yunanistan Hükûmeti'ne ve Batı Avrupa'daki sözde Büyük Güçlerin bazılarına bir muhtıra hazırladılar. Temsilciler Osmanlılara Girit'e Hristiyan bir vali atamaları çağrısında bulundular. Avrupalı güçlerden Girit'i koruma altına almalarını talep ettiler. 1895'te Anadolu'daki Hristiyan Ermenilerin Osmanlı güçleri tarafından sözde toplu şekilde öldürülmesi iddiaları ardına sığındılar. Yunan ve Garibaldi hareketleri ile Osmanlı aleyhine faaliyetler neticesinde Avrupa'daki kamuoyu, benzer bir felaketin Girit'teki Hristiyan Rum nüfusun da başına gelebileceği propagandasına inanıp endişe duymaya başladı ve hükûmetlerini Girit sorununa müdahil olmaya zorladı.
Osmanlılar Avrupalı güçlere iyi niyetlerini göstermek için Müslüman valinin yerine bir Hristiyan olan Aleksandro Karatodori Paşa'yı atadılar. Ancak Karatodori'nin atanması, Hristiyan Giritli Rumların yönetiminden korkan Müslüman Türk Giritlileri telaşlandırdı. Öte yandan Karatodori'nin Rumlar lehine hareketi de tepki topladı. Karatodori'yi istifaya zorlamak için Rumları öldüren Giritli bir isyancı grup ortaya çıktı. Buna karşılık Rum gruplar gerilla savaşı düzenleyerek Türklere misilleme yaptılar.
Girit meclisi ayrıca 1878 Halepa Paktı'nın Hristiyanların lehine olan maddelerinin geri getirilmesi çağrısında bulundu. Bunun üzerine Karatodori 18 Haziran 1895'te Girit meclisini feshetti.[5]
Girit huzursuzluğu 1895 - 1896
[değiştir | kaynağı değiştir]Eylül 1895'te Giritli Rum isyancılar, Yunanistan Başkonsolosu'nun, Yunan Devletinin kışkırtmasıyla devrimci bir meclis kurdular. Meclis 10 Eylül'de Krapi'de toplandı. Devrimci meclis, Girit'in özerk bir varlık olarak ilan edilmesini ve Osmanlılara yıllık haraç ödenmesini talep etti. Bu özerk Girit, beş yıllığına atanacak bir Hristiyan vali tarafından yönetilecek ve Osmanlılar bu valiyi değiştirme hakkına sahip olmayacaktı. Halepa Paktı ile tanınan haklar iade edilecek ve geliştirilecekti.
Bunun üzerine Karatodori devrimci meclis üyelerinin tutuklanmasını emretti. 27 Kasım 1895'te Vryses'te "Geçiş Komitesi "nin Giritli Rum üyeleri ile Tayyar Paşa komutasındaki 3.000 Osmanlı askeri arasında silahlı çatışma çıktı. Bir gün süren çatışmanın ardından Giritli Rumlar, Osmanlı birliklerini 200 adamlarını kaybettikten ve hiçbir meclis üyesini ele geçiremedikten sonra geri çekilmeye zorladılar.
Mart 1896'da Karatodori'in yerine Girit valisi olarak Turhan Paşa Përmeti atandı.[6] Përmeti barış girişiminin bir parçası olarak genel af ilan etti, ancak devrimci meclis bunu reddetti.[7]
4 Mayıs 1896'da Giritli Rumlar Vamos'taki Osmanlı garnizonunu kuşatarak 18 Mayıs'ta ele geçirdiler.[7] buna tepki olarak 11 Mayıs'ta Türk Giritlilerden bir grupta Hanya'daki Hristiyanları soymaya ve öldürmeye başladılar, daha sonra şiddet olayları Kidonya ve Kisamu'ya kadar yayıldı.
Kasım 1896'da büyük bir Osmanlı kuvveti isyanın merkezi olan Arkadi Manastırı'nı kuşattı. Manastır'da 259 silahlı isyancının yanı sıra 700'den fazla kadın ve çocuk da buraya sığınmıştı. Birkaç gün süren çetin çatışmalardan sonra Osmanlılar manastıra girdiler. Bu noktada, isyancılardan başrahip manastırın mahzenlerinde depolanan barutu ateşe verdi. Patlama isyancıların çoğunu, kadınları ve çocukları öldürdü.
Arkadi saldırısına yanıt olarak Yunan hükûmeti, Rum topluluklarını korumak için Girit'e gönüllü savaşçılar gönderdi. Mayıs 1896'da Fransa ve Birleşik Krallık Girit sularına bir deniz gücü gönderdi.
Girit anayasası - 1896
[değiştir | kaynağı değiştir]Girit'teki çatışmaları sona erdirmek için Avrupalı güçlerin konsolosları Osmanlılara ve devrimci meclise Girit için yeni bir anayasa önerdi. Bu anayasaya göre Osmanlılar: *Büyük güçlerin onayıyla Girit'e beş yıl süreyle görev yapacak Hristiyan bir vali atamasını
- Hristiyanlara Müslümanlardan iki kat daha fazla iş ayrılması
- Girit jandarmasının yeniden düzenlenmesi ve Avrupalı subaylarla donatılması
- Girit'in büyük güçlerin koruması altında tam ekonomik ve adli bağımsızlığını tanımıştır.
Her iki taraf da yeni anayasayı kabul etti ve Girit'teki çatışmalar Ağustos 1896'da sona erdi. Eylül ayında Osmanlılar, eski Sisam valisi Corce Beroviç Paşa'yı Girit'in yeni valisi olarak atadı.[8]
İsyan
[değiştir | kaynağı değiştir]Ocak 1897
[değiştir | kaynağı değiştir]
Beroviç Paşa'nın atanmasından sonraki bir ay içinde Girit'te mezhepsel şiddet artmaya başladı. Savcı Kriaris Hanya'da öldürüldü ve Hristiyan cemaatine karşı tehdit oluşmaya başladı.[8]
Ocak 1897'de Türk isyancılar Hanya Piskoposunun konutunu ve şehirdeki Hristiyan mahallelerini yaktılar. Eleftherios Venizelos'un şöyle dediği bildirilmektedir: "Hanya'yı alevler içinde gördüm. Müslümanlar tarafından ateşe verilmiş ve böylece büyük isyan başlatılmıştı."
Venizelos Akrotiri Yarımadası'nda bir kamp kurarak Girit Meclisi ve geçici bir hükûmet oluşturdu. Kampı, Avrupa filolarının amiralleriyle kolayca iletişim kurabilmek için Suda Körfezi yakınlarına yerleştirdi. Akrotiri'deki isyancılar kısa sürede Yunan bayrağını çekerek adanın Yunanistan tarafından ilhak edildiğini ilan ettiler.
1897 başlarında Fransa, Birleşik Krallık, Avusturya-Macaristan, Alman İmparatorluğu, Rus İmparatorluğu ve İtalya Krallığı'ndan gemilerle Girit'e uluslararası bir keşif gücü gönderildi.
Şubat 1897
[değiştir | kaynağı değiştir]Yunan müdahalesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Şubat 1897'de Yunanistan başbakanı Theodoros Diligiannis Girit'e askeri müdahale emri verdi. Muhalefetten ve kamuoyu'ndan gelen baskılara boyun eğerek, Osmanlı gemilerinin Girit'e ikmal yapmasını engellemekle görevli bir filonun başına Yunanistan Prensi Yeoryos'u getirdi. 11 Şubat 1897'de Yunanistan'dan 300 Yunan gönüllü ve 800 kutu mühimmat Akrotiri'deki Girit Rum kampına ulaştı. 13 Şubat'ta Giritli isyancılar Halepa tepelerinden Hanya'ya saldırdı. Aynı gün İngiliz Amiral Harris, Yunanlıların isyancılara destek verdiğinden şüphelenerek Prens Yeoryos'u Yunanistan'a dönmeye zorladı.
Deligiánnis ayrıca Girit'in askeri kontrolünü ele geçirmek için Albay Timoleon Vassos komutasında 1.500 kişilik bir kuvvet gönderdi.[8] Bu ordu 16 Şubat'ta Kolymbari[8]'de karaya çıktı ve hemen Girit'in Yunanistan'la birleştiğini ilan etti. Vassos karargâhını Platania Alikianos'ta kurdu.
19 Şubat'ta Giritli isyancılar ve gönüllüler ile Yunan askerlerinden oluşan 600 kişilik bir grup Voukolies'deki Osmanlı kalesine saldırarak ele geçirdi.
Avrupa'nın tepkisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Voukolies'in isyancılarca ele geçirilmesinden sonra Avrupalı Güçler ateşkes talep ettiler. Taleplerini desteklemek için Vassos'nun ordusunun Yunanistan'dan ikmalini durdurmakla tehdit ettiler. Vassos, Avrupa filolarının bulunduğu dört şehre girmeyeceğini, ancak niyetinin Girit'in geri kalanını işgal etmek olduğunu söyledi.
21 Şubat'ta Akrotiri kampı Avrupa filoları tarafından bombalandı. Tam hedefleri Venizelos'un karargâhı olan İlyas Peygamber Tepesi'ydi. Bu gemiler arasında İngiliz HMS Revenge, HMS Dryad ve HMS Harrier, Rus Imperator Aleksandr II, Alman SMS Kaiserin Augusta ve Avusturya-Macaristan SMS Kaiserin und Königin Maria Theresia savaş gemileri yer almaktaydı.
Kerofilas'a göre bu bombardımanın amacı Akrotiri üzerinde dalgalanan Yunan bayrağını indirmekti. Filo isyancılara bayrağı kaldırmaları için son bir ültimatom gönderdi. Venizelos'un kendisi cevap verdi: "Toplarınız var. Ateş edin! Ama bayrağımız düşmeyecek." Anlatılanlara göre, genç bir Giritli Rum kendini bombaların önüne atmış ve bayrağı kaldırarak Avrupalı amirallerin bile hayranlığını kazanmıştır.
Mart 1897
[değiştir | kaynağı değiştir]Mart 1897'de Fransız ve İngiliz filoları Akrotiri'nin karşısındaki mevzilere yerleşerek ablukayı daha da sertleştirdi. Venizelos 10 Mart'ta Fransız, İtalyan ve İngiliz amirallerini kabul etti.[9][10]
Girit sorunuyla karşı karşıya kalan Avrupalı güçlerin üç çözümü vardı:
- Osmanlı otoritesinin tam olarak yeniden tesis edilmesi,
- Girit'in Yunanistan ile birleşmesi (Avrupa kamuoyu ve basını tarafından tercih edilen bir çözüm)
- Osmanlı İmparatorluğu altında Girit için özerklik
Almanya başlangıçta Pire limanını abluka altına almayı ve böylece Girit'teki Yunan ordusunu geri çekilmeye zorlamayı önerdi; bu çözüm İngiltere tarafından reddedildi.
İngilizler, adanın Yunanistan tarafından ilhakını önleyecek ve böylece Türkiye'nin bütünlüğü ilkesini koruyacak özerklik fikrini formüle etti. 15 Mart'ta Avrupalı güçler Yunanistan'a ada için özerklik önerilerini gönderdiler. Kamuoyu tarafından yönlendirilen Yunan Hükûmeti bu çözümü kategorik olarak reddetti.
Avrupalı güçler 20 Mart'ta Girit'in özerkliğini ilan ederek Osmanlı İmparatorluğu'nun egemenliği altına soktular ve donanmalarıyla adayı 21 Mart'tan itibaren abluka altına aldılar. Amiraller, Malaxa'daki bir Osmanlı kalesinin sakinlerinin, birkaç gündür çekilen beyaz bayrağa rağmen Giritliler tarafından kuşatıldıklarını ve açlıktan ölmek üzere olduklarını öğrendiler. İki gün sonra amiraller Giritli Yunanlılara bombardıman nedeniyle geri çekilme talebini iletti. Giritlilerin yeni bir reddiyle karşılaşan amiraller bu kez saldırıya geçmekte zorlandılar.
Politik gelişmeler - Nisan 1897 - 28 Temmuz 1897
[değiştir | kaynağı değiştir]Osmanlı müdahalesi
[değiştir | kaynağı değiştir]17 Nisan 1897'de Osmanlı İmparatorluğu Yunanistan'a resmen savaş ilan etti. Bu haberi duyan Akrotiri'deki Yunan gönüllülerin çoğu olası bir Osmanlı işgaliyle yüzleşmek üzere geri dönmek istedi. Vassos 9 Mayıs'ta onlarla birlikte Yunanistan'a döndü. Birkaç gün sonra Yunanistan, Girit'i ilhak etme planlarından vazgeçerek Osmanlı İmparatorluğu ile arasındaki krizi yatıştırdı.
13 Mayıs'ta Venizelos, son Osmanlı askeri adayı terk edene kadar kendisinin ve kuvvetlerinin silahlarını bırakmayacağını ilan etti, böylece çatışmalar devam etti. .
10 Temmuz 1897'de Armeni'de Sphakiannakis devrimci meclisin başkanı seçildi. Planı, ada için Avrupalı kraliyet ailesinden bir prensin başkanlığında, Avrupalı güçler tarafından seçilen ve Osmanlılar tarafından onaylanan bir hükûmet kurmaktı. Ağustos ayında Eleftherios Venizelos, artık Aharnes'de toplanan meclisin başına geçti. Kasım ayında devrimci meclis Girit Meclisi adını aldı.
1897'nin sonlarına doğru Osmanlılar Girit'e 5.000 takviye göndermeye karar verdiler, ancak Avrupalı güçler tarafından engellendiler. Aynı zamanda Rusya, Yunanistan Prensi Yeoryos'un Girit valisi olarak atanmasını önerdi. Büyük Britanya ve Fransa Yeoryos'u desteklerken, Almanya ve Avusturya-Macaristan ise bu teklifi reddetti.
Barış anlaşması
[değiştir | kaynağı değiştir]16 Mart 1898'de Almanya Girit'ten çekildiğini ve Prens George'un vali olarak seçilmesine karşı çıkmayacağını veya onaylamayacağını açıkladı. Ertesi gün Oldenburg gemisi Hanya'dan ayrıldı. 12 Nisan'da Avusturya-Macaristan da Prens Yeoryos'a karşı çıkmaktan vazgeçti,
Diğer Avrupalı güçler şimdi Create'de bir idari konsey düzenlediler ve Osmanlı birliklerinin adanın belirli noktalarında toplanmasını istediler. Amiraller de kendi hükûmetlerinden bu birliklerin geri çekilmesini istediler. 1 Temmuz'da amirallerden oluşan idari konsey Girit Meclisi'ne bir yürütme komitesi seçme yetkisi verdi. Ayın 28'inde, aralarında Venizelos'un da bulunduğu beş kişilik bir komite seçildi. Hükûmet merkezi de amiraller tarafından Halepa'da seçildi,
Osmanlı'nın Girit'ten çekilmesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Eylül 1898'de Avrupalı amiraller Girit'teki yeni yönetimi desteklemek için vergi toplamaya karar verdiler. 15 Eylül'de, Kandiye'nin Türk valisi İstanbul'dan emir almadan tahsilatı kabul etmeyi reddetti.
Üç gün süren görüşmelerden sonra, İngiliz birliklerinden oluşan bir müfreze valilik binasını zorla ele geçirmeye çalıştı. Sarayın içinde kuşatıldılar ve katledildiler. Türk halkı daha sonra İngiliz konsolos yardımcısı'nın konutuna giderek onu ateşe verdi ve öldürdü. Bu isyan sırasında on dört Britanyalı ve 500 Giritli öldü, çok sayıda kişi de yaralandı.
17 Ekim 1898'de Büyük Britanya ve diğer Avrupalı müttefikler, Osmanlı hükûmetine askerlerini ve vatandaşlarını 30 gün içinde Girit'ten çekmesi için bir ültimatom verdi.
Girit Türkleri'nin çoğunluğu 1898'de Girit'i terk etti.[11]
Girit'in Özerkliği
[değiştir | kaynağı değiştir]25 Kasım'da Fransa, İtalya, İngiltere ve Rusya'nın Atina'daki temsilcileri Yunanistan Kralı I. Yeoryos 'a oğlu Prens George'un Girit'e Vali olarak atanmasını önerdiler.[12] Teklif, prensin ada halkını sakinleştirmesi ve bir yönetim sağlaması gereken üç yıllık bir süre içindi. Prensin ada üzerindeki Osmanlı egemenliğini tanıması ve kalelerin üzerinde Osmanlı sancaklarının dalgalanmasına izin vermesi gerekiyordu. Adayı koruyan dört ülkenin her biri Valilik görevini yerine getirebilmesi için bir milyon frank borç verdi.
Prens Yeoryos 9 Aralık'ta Girit'e vardı ve Avrupa filolarının amiralleri tarafından karşılandı. Bu noktada isyan sona ermişti.
Sonrası
[değiştir | kaynağı değiştir]Prens Yeoryos'un hükûmeti, adada bir ilk olan anayasa taslağı hazırlamak üzere on altı üyeli bir komite (on iki Hristiyan ve dört Müslüman) atadı. Girit Meclisi Anayasası 9 Ocak 1899 tarihinde kabul edildi. Seçimler 138 Hristiyan milletvekili ve 50 Müslüman milletvekili için yapıldı.
1905 baharında Girit hükûmetine karşı fiilen Osmanlı elinden çıkan adanın hukuken de Yunanistan'a bağlanmasına yönelik Rumların çıkardığı bir ayaklanma patlak verdi. Prens Yeoryos'un çevresindeki yolsuzlukları ve Girit'in Yunanistan tarafından ilhakı fikrini büyük güçlere kabul ettirememesini kınayan Venizelos tarafından yönetiliyordu. Ayaklanma uluslararası güç tarafından bastırıldı.
1912'de Birinci Balkan Savaşı'nın başlaması Yunan Parlamentosu'nun kapılarını Giritli milletvekillerine açtı, ancak bu henüz resmi birleşme anlamına gelmiyordu. 1 Aralık 1913'te Girit, Yunanistan'ın bir vilayeti olarak uluslararası alanda tanındı.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Atıflar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b McTiernan 2014, s. 28.
- ^ "The 1897 Revolution in Crete and Spiros Kayales". www.explorecrete.com. 13 Mayıs 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ McTiernan 2014, s. 36.
- ^ Holland, Robert, and Diana Markides, The British and the Hellenes: Struggles For Mastery in the Eastern Mediterranean, 1850–1960, New York: Oxford University Press, 2006, 978-0-19-924996-1, p. 92.
- ^ Kallivretakis, Leonidas. A Century of Revolutions: The Cretan Question between European and Near Eastern Politics (in: Paschalis Kitromilides: Eleftherios Venizelos. The Trials of Statesmanship). Edinburgh University Press, 2008. 978-0748624782 pages 27 - 30.
- ^ Detorakēs 1994, s. 361.
- ^ a b Detorakēs 1994, s. 362.
- ^ a b c d Detorakēs 1994, s. 364.
- ^ Dimitrov, Strashimir; Krastyo Manchev (1999). History of the Balkan peoples. Cilt 2. Paradigma. Sofya. ss. 76-79. ISBN 954-9536-19-X.
- ^ Encyclopaedia Britannica: Greco-Turkish Wars 14 Mart 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (erişim 26.04.2015)
- ^ Tuncay Ercan Sepetcioglu (Ocak 2021). "19. Yüzyılın Sonunda Girit Türkleri: Göç ve Yerleşme (19. Yüzyılda Girit Türkleri: Göç ve Yerleşim)". 29 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi – ResearchGate vasıtasıyla.
- ^ Barchard, David. The Clash of Religions of Nineteenth Century Crete 15 Ocak 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., с. 18 - 19
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- McTiernan, Mick (2014). A Very Bad Place Indeed For a Soldier. The British involvement in the early stages of the European Intervention in Crete. 1897 - 1898. King's College London. 2 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2023.
- Clowes, William Laird (1996). The Royal Navy: A History From the Earliest Times to the Death of Queen Victoria. 7. Chatham Publishing. ISBN 1-86176-016-7.
- Detorakēs, Theocharēs E. (1994). History of Crete. ISBN 9789602207123.
- An Index of events in the military history of the Greek nation., Hellenic Army General Staff, Army History Directorate, Athènes, 1998.
- S. M Chester, Life of Venizelos, with a letter from His Excellency M. Venizelos., Constable, Londres, 1921.
- Teocharis Détorakis, A history of Crete, Heraklion, 1994
- C. Kerofilias, Eleftherios Venizelos, his life and work., John Murray, 1915.
- Paschalis M. Kitromilides, Eleftherios Venizelos : the trials of statesmanship., Institute for Neohellenic Research, National Hellenic Research Fondation, 2006.
- Jean Tulard, Histoire de la Crète, PUF, 1979
.svg){kind=small}