İçeriğe atla

Virgo (takımyıldız)

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Başak (takımyıldız) sayfasından yönlendirildi)
Virgo
Takımyıldız
Virgo
Virgo takımyıldızının haritası
KısaltmaVir
TamlayanVirginis
SembolizmBakire
Bahar açısı13sa
Yükselim-4°
Alan1294 derece kare (2.)
Ana yıldızlar9, 15
Bayer/Flamsteed
yıldızları		96
Parlak yıldızlar (3,00m'den)3
En parlak yıldızSpica (α Vir) (0,98m)
Yakın yıldızlar (10 pc içindeki)10
Messier nesneleri11
Göktaşı yağmurlarıVirginidler
Mu Virginidleri
Çevreleyen
takımyıldızlar
En iyi Mayıs ayı saat 21:00'de
+80° ve −80° enlemleri arasında görülebilir.

Başak takımyıldızı (Latince: Virgo, "bakire" anlamına gelir), kuzey göksel yarımkürede yer alan bir zodyak takımyıldızıdır. Batısında Aslan ve doğusunda Terazi takımyıldızları arasında yer alan Başak, gökyüzünün en büyük ikinci (Suyılanı'ndan sonra), Zodyak kuşağının ise en büyük takımyıldızıdır. Takımyıldız için Türkçede kullanılan "Başak" adı, 10. yüzyıl astronomu es-Sufî'nin Sabit Yıldızların Suretler Kitabı'nda da geçen ve "tahıl başağı" anlamına gelen Arapça es-Sünbüle[1] adının doğrudan çevirisidir. Takımyıldızın en parlak yıldızı olan Spica'nın Latince anlamı da "tahıl başağı"dır.

Başak takımyıldızı, Spica sayesinde gökyüzünde kolayca bulunabilir. Takımyıldızın önemli bir özelliği, gök ekvatorunun ekliptiği kestiği noktalardan birinin kendi sınırları içinde bulunmasıdır. Diğer kesişim noktası Balıklar'ın sınırları içinde yer alır. Bu kesişimin astronomik anlamı, Güneş'in sonbahar ekinoksu sırasında Başak takımyıldızı içindeyken ekvatorun tam üzerinden geçmesidir.

Gözlem bilgisi

[değiştir | kaynağı değiştir]
NOIRLab'ın Alman astrofotoğrafçı Eckhard Slawik işbirliğiyle ürettiği Başak takımyıldızının fotoğrafı.

Başak, Kuzey Yarımküre'nin ilkbahar gökyüzünde belirgin bir konuma sahiptir ve mart ile nisan aylarında gece boyunca gözlemlenebilir. Zodyak kuşağının en büyük takımyıldızı olması sebebiyle, Güneş'in bu takımyıldızdaki seyahati diğerlerine göre daha uzun sürer ve 44 günde tamamlanır. 1990 ile 2062 yılları arasındaki dönemde bu geçiş, 16 Eylül'den 30 Ekim'e kadar sürmektedir. Göksel kürenin Güney Yarımküre'sindeki üçüncü kadranda (SQ3) yer alan takımyıldız, +80° ile -80° enlemleri arasından görülebilir.

Takımyıldızın konumunu bulmak, en parlak yıldızı olan Spica sayesinde oldukça kolaydır. Büyük Kepçe'nin sapındaki kavis takip edilerek önce Çoban takımyıldızındaki Arcturus yıldızına, ardından aynı kavis üzerinde devam edilerek Spica'ya ulaşılır.[2]

Dünya'nın yalpalama (presesyon) hareketi sebebiyle sonbahar ekinoksu noktası günümüzde Başak takımyıldızının sınırları içerisinde, β Virginis'e çok yakın bir konumda bulunur. Bu nokta, gök ekvatorunun ekliptiği kestiği iki noktadan biridir; diğeri ise Balıklar takımyıldızında yer alan ilkbahar ekinoksu noktasıdır. MÖ 4. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar Terazi takımyıldızında yer alan sonbahar ekinoksu noktası, presesyon etkisiyle zamanla Başak'a kaymıştır. Bu noktanın yaklaşık 2440 yılında komşu Aslan takımyıldızına geçmesi öngörülmektedir.

Dikkat çeken özellikler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Başak takımyıldızının çıplak gözle görünüşü.

Yıldızlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ayrıca bakınız: Başak'taki yıldızlar dizini

Spica'nın yanı sıra Başak takımyıldızındaki diğer parlak yıldızlar arasında β Virginis (Zavijava), γ Virginis (Porrima), δ Virginis (Auva) ve ε Virginis (Vindemiatrix) yer alır. Adlandırılmış olan daha sönük yıldızlar ise ζ Virginis (Heze), η Virginis (Zaniah), ι Virginis (Syrma), κ Virginis (Kang), λ Virginis (Khambalia) ve φ Virginis (Elgafar)'dır.

Başak'ın Beta, Gama, Delta, Epsilon ve Eta Virginis gibi parlak yıldızları, günümüzde "Başak Kasesi" olarak bilinen bir yıldız desenini oluşturur. Bu desen, Spica ve Teta Virginis ile birleştiğinde ise Y harfine benzer bir şekil meydana getirir.

70 Virginis, bilinen ilk ötegezegen sistemlerinden birini barındırır ve bu sistemde Jüpiter'den 7,5 kat fazla kütleye sahip, varlığı doğrulanmış bir gezegen bulunmaktadır.

Chi Virginis, Jüpiter'in 11,1 katı kütlesiyle bugüne dek tespit edilmiş en büyük kütleli ötegezegenlerden birine ev sahipliği yapmaktadır.

Güneş benzeri bir yıldız olan 61 Virginis'in ise bilinen üç ötegezegeni vardır. Bunlardan biri dev Dünya, diğer ikisi ise Neptün kütlesindedir.

SS Virginis, belirgin kırmızı rengiyle dikkat çeken bir değişen yıldızdır. Parlaklığı, yaklaşık bir yıllık bir periyot içinde minimum 9,6'dan maksimum 6,0 kadire kadar değişkenlik gösterir.[3]

Derin uzay cisimleri

[değiştir | kaynağı değiştir]
Merceksi gökada Sombrero Gökadası
Messier 87'nin merkezindeki kara deliğin gölgesi. Olay Ufku Teleskobu (EHT) tarafından elde edilen bu görüntü, bir kara deliğin tarihteki ilk doğrudan görüntüsüdür.

Başak takımyıldızı, sınırları içinde ε Vir'in (Vindemiatrix) 5° ila 12° batısında yer alan ve kendi adıyla anılan Başak Kümesi'nin varlığı nedeniyle gökadalar açısından olağanüstü zengindir.

Bu küme içindeki bazı gökadalar şunlardır: Messier 49, Messier 58, Messier 59, Messier 60, Messier 61, Messier 84, Messier 86, Messier 87 (meşhur bir radyo kaynağı), Messier 89 ve Messier 90. Kümenin bir parçası olmayan dikkate değer bir gökada ise sıra dışı bir sarmal gökada olan Sombrero Gökadası'dır (M104). Bu gökada, Spica'nın yaklaşık 10° batısında yer alır.

NGC 4639, Dünya'dan 78 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan ve karşıdan görünen bir çubuklu sarmal gökadadır. Dış kollarında, astronomik mesafeleri belirlemede standart mum olarak kullanılan çok sayıda Sefe değişeni barındırır. NGC 4639'daki Sefe değişenleri sayesinde bu gökadanın mesafesi hassas bir şekilde ölçülmüş ve bu bilgi kullanılarak, evrenin çok daha uzak köşelerindeki mesafeleri ölçmek için temel bir "standart mum" olan Tip Ia süpernovaların mutlak büyüklüğü yüksek bir doğrulukla hesaplanmıştır.[4]

Başak takımyıldızı, HCG 62 gibi birçok gökada kümesine de ev sahipliği yapar. Bir Yoğun Hickson Grubu olan HCG 62, Dünya'dan 200 milyon ışık yılı uzaklıkta yer alır ve merkezinde büyük bir eliptik gökada barındırır. Merkezdeki eliptik gökadanın kalbinde bulunan aktif galaktik çekirdekten (AGN) kaynaklandığı düşünülen ve aşırı sıcak gazdan oluşmuş heterojen bir haleye sahiptir.[4]

M87, Başak Kümesi'ndeki en büyük gökadadır ve Dünya'dan 60 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunur. Kısmen merkezindeki süper kütleli kara delik tarafından dışarıya doğru püskürtülen elektron jeti sayesinde önemli bir radyo kaynağıdır. Bu jetin çok sayıda farklı dalga boyunda görülebilmesi, böylesine benzersiz bir galaktik ortamdaki kara delikleri inceleyen gökbilimciler için kilit bir hedef haline getirmektedir.[4] 10 Nisan 2019 tarihinde M87'nin merkezindeki kara deliğin bir fotoğrafı yayınlandı. Olay Ufku Teleskobu projesindeki gökbilimciler tarafından elde edilen bu görüntü, bir kara deliğin tarihteki ilk doğrudan görüntüsüydü.[5][6][7] En az 7,2 milyar Güneş kütlesine sahip olan bu kara delik, Samanyolu'nun yakın çevresindeki en büyük kütleli kara deliktir.[8]

M84, Başak takımyıldızında yer alan bir başka eliptik radyo gökadadır ve o da tıpkı M87 gibi 60 milyon ışık yılı uzaklıktadır. Gökbilimcilere göre çekirdeğin yörüngesindeki gaz bulutlarının hızı (yaklaşık 400 km/s), merkezinde bulunan 300 milyon Güneş kütlesindeki bir nesnenin varlığına işaret etmektedir ve bu nesne büyük olasılıkla bir kara deliktir.[4]

28 milyon ışık yılı uzaklıktaki Sombrero Gökadası (M104), yandan görünen bir sarmal gökadadır. Merkezinde, normalden daha büyük olan ve yaşlı yıldızlardan oluşan bir şişkinliğe sahiptir. Gökada, büyük ve parlak küresel yıldız kümeleriyle çevrilidir ve polisiklik aromatik hidrokarbonlardan oluşan çok belirgin bir toz şeridine sahiptir.[4]

NGC 4438, Dünya'dan 50 milyon ışık yılı uzaklıkta bulunan ve aktif galaktik çekirdeğe sahip bir tuhaf gökadadır. Süper kütleli kara deliği, dışarıya doğru madde jetleri püskürterek çapı 78 ışık yılına ulaşan kabarcıklar oluşturmaktadır.[4]

NGC 4261 de merkezinden 20 ışık yılı uzakta, 1,2 milyar Güneş kütlesinde bir kara delik barındırır. Dünya'dan 45 milyon ışık yılı uzaklıkta yer alan gökada, 300 ışık yılı çapa sahip alışılmadık derecede tozlu bir diske de sahiptir. M84 ve M87 ile birlikte NGC 4261'de radyo spektrumunda güçlü emisyonlar sergiler.[4]

Başak takımyıldızı aynı zamanda, ilk tanımlanan kuasar olan 3C 273'e de ev sahipliği yapmaktadır. Yaklaşık 12,9 kadir büyüklüğüyle bu kuasar, aynı zamanda optik olarak gökyüzündeki en parlak kuasardır.

Tarihçe ve mitoloji

[değiştir | kaynağı değiştir]

Başak takımyıldızı ile temsil edilen figürün kim olduğu konusunda kesin bir uzlaşı yoktur. Bu göksel figür tarih boyunca Mezopotamya'nın bereket tanrıçası İştar'dan Mısır'ın İsis'ine, Yunan adalet tanrıçası Dike'den (Astraea) bereket tanrıçası Demeter'e kadar neredeyse tüm önemli ana tanrıçalarla özdeşleştirilmiştir.

On iki burçluk bir serinin parçası olan Seleukos dönemine ait Zodyak Takvimi. Daha eski bir tabletten kopyalanmıştır.
Takvimin üst kısmında elinde tuttuğu tahıl başağıyla tasvir edilen Tanrıça Šala'nın çizimi.

Mezopotamya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Takımyıldızın bilinen en eski adı, "Saban İzi" anlamına gelen ve binlerce yıl boyunca varlığını koruyacak olan Sümerce bir logogram AB.SÍN'dir.[9] En önemli ve kapsamlı Babil astronomi metinlerinden biri olan MUL.APIN tabletinde takımyıldız, MUL.AB.SÍN D.ŠA‑LA šubultu4 ifadesiyle tanımlanır.[9][10] Bu ifadenin modern yorumu "Saban İzi-Tanrıça Šala-Tahıl Başağı" şeklindedir.[11] Bu göksel bölge, elinde tahıl başağı tutan Hurri kökenli bereket tanrıçası Šala ile özdeşleştirilmiş ve onun sembolü de Šubultu ("Tahıl Başağı") olmuştur. Araştırmacılar bu ismin kökenini, takımyıldızın en parlak yıldızı Spica'nın Güneş ile birlikte doğuşunun (helyak doğuşu) tohum ekme mevsimine denk gelmesine bağlar.[10] Zamanla gökyüzünün kraliçesi olarak öne çıkan ve diğer tanrıçaların rollerini kapsayan İnanna (sonradan İştar), Geç Babil döneminde bu takımyıldızla anılmış ve bu durum özellikle takvimin 6. ayı kin‑dinnin (Adalet Görevleri) törenleriyle belirginleşmiştir.[12] Bu bölgenin Babil gökyüzü tasavvurundaki önemi, komşusu Aslan takımyıldızıyla taşıdığı zıt anlamda yatar; evcilleştirilmemiş doğanın sembolü olan Aslan'ın (UR.GU.LA) bittiği yerde, tanrıların bereketli kıldığı ve insan eliyle işlenen "Saban İzi" başlar.[13]

Geç Babil Dönemi'nde (yaklaşık MÖ 626–539) bu göksel bölge, gezegen hareketlerini kaydetmek için kesin bir adrese dönüşmüştür.[14] Dönemin astronomi günlüklerinde Spica (α Virginis), ŠA4 šá AB.SÍN olarak geçer.[15] Akadca šarūru ("parlaklık, pırıltı") kelimesinden türeyen bu isim, "Saban İzinin Parlak Olanı" anlamına gelir. Komşusu Porrima (γ Virginis) ise DEL2 šá IGI.AB.SÍN yani "Saban İzinin Önündeki Tek Yıldız" olarak adlandırılırdı.[15] Babilli gözlemcilere göre bu sabit yıldızlar, gökyüzündeki değişmez adreslerdi; tanrıları temsil eden gezegenler ise bu adresleri ziyaret eden "misafirlerdi".[16] Örneğin, tanrıça İştar'ın göksel karşılığı olan Venüs gezegeni Spica ile aynı konuma geldiğinde veya baş tanrı Marduk'u simgeleyen Jüpiter bu bölgeye uğradığında, bu olaylar büyük kehanetler olarak titizlikle kayda geçirilirdi.[14][15]

Takımyıldıza bugünkü adını kazandıran "Bakire" (Virgo) tasavvuru ise kökenini doğrudan Mezopotamya'dan değil, Batı Semitik coğrafyasından alır. Kenan tanrıçası ʿAnat için Ugarit metinlerinde kullanılan bir ünvan olan Btlt ʿAnat, yani "Genç Kız veya Bakire Anat", bu anlayışın bilinen en eski kaynaklarından biridir.[17] Bu Semitik anlayışın Yunan kültürüne aktarılmasının ardında ise güçlü bir yapısal paralellik yatar. Tıpkı Mezopotamya'da bereket tanrıçası Šala'nın, Fırtına Tanrısı Adad'ın eşi olması gibi, Kenan'da da tanrıça ʿAnat, Gök Gürültüsü Tanrısı Hadad'ın eşidir.[18] Tanrısal aile yapısındaki bu benzerlik, Doğu Akdeniz’in güçlü dişil tanrıça arketipinin Yunan dünyası için de anlamlı bir zemin oluşturmasını sağlamıştır. Bu çok katmanlı yapı, Yunan şair Aratos aracılığıyla Batı kültürüne adalet tanrıçası Dike olarak aktarılmış ve son olarak Romalıların benimsediği Virgo (Bakire) figürüne evrilmiştir.[19]

Eski Mısır

[değiştir | kaynağı değiştir]
Dendera Zodyağı'ndaki Terazi ve Başak figürleri

Zodyak, geleneksel Mısır astronomisinde yer almayan ve Mısır'a Ptolemaios Krallığı döneminde (yaklaşık MÖ 305–30) Yunan-Roma kültürü aracılığıyla girmiş bir sistemdi.[20] Mısırlıların bu yabancı anlayışı kendi inançlarıyla bütünleştirmesinin en bilinen örnekleri, Dendera Tapınağı'nda bulunan iki ünlü Dendera Zodyağı ve Esna Tapınağı'nda bulunan Esna Zodyağıdır. Ortaya çıkan sonuç, astronomi, astroloji ve mitolojinin görkemli bir sentezi, Mısır kutsal evreninin Helenistik gökbilimiyle birleşmesidir.[21] Dendera Zodyağı'nda Başak takımyıldızı, elinde buğday başağı tutan bir kadın olarak resmedilmiştir. Antik yazarlar Eratosthenes ve Avienus'a göre bu figür, elinde buğday başakları tutan tanrıça İsis ile özdeşleştirilmiştir.[19] Dendera'daki iki zodyakta Başak takımyıldızına bağlı dekanların isimleri küçük bir fark gösterir. Dairesel zodyakta dekanlar wšȝ.tj, bȝk ve jps.t olarak listelenirken, dikdörtgen zodyakta ikinci dekan bȝ-qḏ olarak belirtilmiştir. Üçüncü dekan jps.t adının Yunan harfleriyle yazılışı ise "afoso" (αφοσο) olarak verilmiştir.[22] Dendera Zodyağı'nda, klasik Başak figürünün hemen yanında elinde çapa tutan boğa başlı bir figür de yer alır. Çapayla duruşu, Kral II. Akrep'in (ünlü) topuz başı üzerindeki tasvirinde bir tarım seremonisindeki duruşunu andırır. Priskin'e göre boğa başı ise muhtemelen Apis boğasına ve dolayısıyla, ekim ritüeli esnasında sabanı çektiği söylenen iki siyah ineğe dolaylı bir gönderme olabilir. Bu figürün, Güneş Başak takımyıldızındayken gerçekleştirilen Osiris'in kutsal ekim ritüellerini simgelediği düşünülmektedir.[22]

Bu geç dönem tasvirlerin altında, çok daha eskilere dayanan ve takımyıldızın en parlak yıldızı Spica ile bağlantılı yerel Mısır gelenekleri yatmaktadır. Takımyıldızın en parlak yıldızı olan Spica, Dendera Zodyağı'ndan yüzlerce yıl önce Ramsesler Dönemi'ne ait yıldız haritalarında tꜣ-nfr ("güzel olan" veya "güzel çocuk") adıyla kaydedilmiş ve gecenin saatlerini belirlemede bir referans noktası olarak kullanılmıştır.[23] Bundan yüzlerce yıl sonra Dendera Zodyağı'nda, oturan bir kadın figürünün ellerinde tuttuğu "Güzel Çocuk" olarak Başak takımyıldızı figürünün altına ilave edildiği düşünülmektedir.[20]

Zodyak sisteminin Ptolemaios dönemi Mısır'ında benimsenmesiyle birlikte Başak burcu için kullanılan Yunan "Parthenos" (Bakire) adı, Demotik metinlere "Soylu Kadın" anlamına gelen Tꜣ-rpy.t olarak aktarılmıştır.[24] Bu adlandırma, astrolojik burç sisteminin yerel kavramlarla bütünleştirilmesinin tipik bir örneğidir.

Asya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Hint astronomisinin temeli, kökleri Vedik metinlerine dayanan ve Ay'ın konumunu belirleyen 27 Nakṣatra (Ay konağı) sistemidir.[25] Bu sistemde Başak takımyıldızının en parlak yıldızı Spica, Citrā Nakṣatra'sının belirleyici yıldızı olarak kabul edilir.[26] Daha sonraki dönemlerde Zodyak anlayışının benimsenmesiyle, gökyüzünün bu bölümü Sanskritçede "Bakire" anlamına gelen Kanyā कन्या adıyla tanımlanmıştır.[27]

Citrā'nın kültürel önemi pratik astronomide de kendini gösterir. Hindu takviminde Citrā, Chaitra ayına adını verir ve en önemli festivallerden biri olan Rāmanavamī'nin zamanlaması için bir referans noktası oluşturur.[28] Takımyıldızın bu özelliği, güney Hindistan'daki Vidyāśankara tapınağında bulunan ve kış gündönümünde (22 Aralık) güney kapısından giren güneş ışığıyla aydınlanan Başak (Kanyā) sütunu gibi somut mimari unsurlara da yansımıştır.[28]

Çin astronomisinin en önemli eserlerinden olan Suzhou Planisferi'nin (yak. 1247) bir kopyası. Harita, Çin astronomisindeki Yirmi Sekiz Konak sistemini detaylı biçimde göstermektedir. Haritanın sol tarafına yayılan Doğu'nun Gök Ejderhası, sol üst kısımda Başak takımyıldızının konumuna karşılık gelen ilk iki konağı (Jiao-Kang) içerir.

Geleneksel Çin astronomisinde Başak takımyıldızı, "Şı-nü zuò" (Çince: 室女座; pinyin: shìnǚzuò) yani "Bakire takımyıldızı" olarak adlandırılır.[29] Bu takımyıldızı oluşturan yıldızlar, Gök İmparatoru'nun sarayını temsil eden "Yüce Saray Duvarı" (Çince: 太微垣; pinyin: tàiwēiyuán)[29] ve Yirmi Sekiz Konak sistemi olmak üzere iki yapıya dağılmıştır.[30]

Yüce Saray Duvarı, Gök İmparatoru'nun idari sarayı olarak kabul edilir ve Başak takımyıldızındaki yıldızlar bu sarayın hem sol (doğu) hem de sağ (batı) duvarlarının önemli parçalarını oluşturur.[29][31] Sarayın "Sol Duvarı"nı (Çince: 太微左垣; pinyin: tàiwēizuǒyuán) oluşturan ve yüksek rütbeli memurları temsil eden yıldızlar arasında, η Virginis'e "Sol Hukuk İdarecisi" (Çince: 左執法; pinyin: zuǒzhífǎ) ünvanı verilmiştir. Aynı duvar üzerinde δ Virginis "Doğu İkinci Bakanı" (Çince: 東次相; pinyin: dōngcìxiàng) ve ε Virginis ise "Doğu İkinci Generali" (Çince: 東次將; pinyin: dōngcìjiāng) olarak adlandırılır.[29] Sarayın "Sağ Duvarı" asterizminde ise (Çince: 太微右垣; pinyin: tàiwēiyòuyuán) Başak takımyıldızından sadece β Virginis bulunur ve bu yıldıza da "Sağ Hukuk İdarecisi" ünvanı verilmiştir.[31] Bu iki "Hukuk İdarecisi" yıldız birlikte, sarayın girişini oluşturan "Ana Kapı"nın (Çince: 端門; pinyin: duānmén) iki yanındaki "Güney Duvarı"nı (Çince: 南垣; pinyin: nányuán) sembolize eder.[29][31] Ayrıca, saray mahremiyetini sağlamak üzere Ana Kapı'nın hemen ardına yerleştirilmiş olan ve "İç Perde" (Çince: 內屏; pinyin: nèipíng) adı verilen dört yıldızlı asterizmin tamamı da Başak takımyıldızında bulunur.[32]

Başak takımyıldızının Çin astronomisindeki en önemli rollerinden biri de Yirmi Sekiz Konak sisteminin başlangıcını oluşturmasıdır.[30] Takımyıldız, "Doğu'nun Gök Ejderhası"nın (Çince: 東方青龍; pinyin: dōngfāngqīnglóng) ilk iki konağına ev sahipliği yapar. Bu konaklardan ilki, adını ejderhanın boynuzundan alan "Boynuz Konağı"dır (Çince: 角宿; pinyin: jiǎoxiù).[30] Sistemin başlangıcını işaret eden bu konağın en parlak yıldızı, Spica olarak bilinen α Virginis'tir.[30] Onu, ejderhanın boğazını simgeleyen ve yine tamamı Başak yıldızlarından oluşan "Boyun Konağı" (Çince: 亢宿; pinyin: kàngxiù) takip eder.[33] Bu bölgede ayrıca, ilkbahar ekim zamanının geldiğini gösteren "Göksel Tarla" (Çince: 天田; pinyin: tiāntián) ve devlete hizmet edecek liyakatli kişilerin seçilmesini temsil eden "Göksel Liyakat Seçimi" (Çince: 進賢; pinyin: jìnxián) gibi, tarım ve devlet yönetimiyle ilgili anlamlar taşıyan daha küçük asterizmler de yer almaktadır.[30]

Eski Türk kozmolojisinde Çin sisteminden uyarlanan ve evreni dört ana yöne ayıran bir düzen bulunur. Bu sistemde doğu yönü, "Çeçeklig" (bahar) mevsimi ve "ığaç" (ağaç) sembolü ile birlikte, Kök-Luu (Gök Ejderhası) adı verilen büyük bir göksel bölge tarafından temsil edilirdi.[34] Bu bölgenin içinde yer alan ve "Buğday burcu" olarak anılan Başak takımyıldızındaki bir yıldız grubu, Gök Ejderhası'nın "Boynuz"unu oluştururdu.[35] Başak takımyıldızı Türk kozmolojisinde sadece bir yönü belirtmekle kalmamış, aynı zamanda ilkbahar ekinoksunun ve yıl döngüsünün başlangıcını haber veren kutsal bir işaret olarak görülmüştür.[34][35]

Yunan-Roma dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Antik Yunan'da takımyıldız, "Bakire" anlamına gelen Parthenos (Παρθένος) adıyla bilinirdi. En parlak yıldızı Spica ise elinde tuttuğu düşünülen tahıl başağından dolayı "Başak" anlamına gelen Stachys (Στάχυς) olarak anılırdı. Takımyıldızın tarımla ilgili bu bağlantısı, onun sıklıkla bereket tanrıçası Demeter ile özdeşleştirilmesine neden olmuştur.[36] Romalılar da bu adlandırmaları benimseyerek takımyıldıza Virgo, en parlak yıldızına ise Spica demişlerdir.[37]

Figürün bir diğer önemli yorumu ise onun adalet ve masumiyetin sembolü olarak görülmesidir. Hesiodos'a göre bu figür, insanların ahlakı bozulunca yeryüzünü terk eden ve son ölümsüz olduğuna inanılan adalet tanrıçası Dike (Δίκη) ya da Romalıların adlandırmasıyla Astraea idi.[19]

Yunan mitolojisindeki bir başka anlatı ise takımyıldızı İkaryos'un kızı Erigone'nin trajik öyküsüyle ilişkilendirir. Efsaneye göre, şarap tanrısı Dionisos'un armağanı olan şarabı ilk kez tadan çobanlar, sarhoşluğun etkisini zehirlenme sanarak İkaryos'u öldürürler. Babasının cesedini bulan Erigone kederinden kendini asar. Tanrılar bu trajik olayı ölümsüzleştirmek amacıyla ailenin tamamını gökyüzüne yerleştirir. Efsaneye göre Erigone, Başak takımyıldızına; babası İkaryos, komşu Çoban (Boötes) takımyıldızına ve sadık köpekleri Maira ise Küçük Köpek'teki Procyon veya Büyük Köpek'teki Sirius yıldızına dönüşmüştür.[19]

Arap geleneği ve İslam astronomisi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Es-Sufî'nin Sabit Yıldızların Suretler Kitabı'nın MS 1009-10 tarihli bir nüshasında yer alan Başak takımyıldızının tasviri.

Arap geleneğinde, Ay'ın gökyüzündeki yolculuğunu tanımlayan ve "Ay Konakları" olarak bilinen Menâzilü'l-Kamer sistemine dayalı bir gök anlayışı vardı. Bu anlayış ve 9. yüzyıldan itibaren Antik Yunan astronomisinden devralınan Yunan-Arap astronomi anlayışı arasında bir ayrım yapmak gerekir.[38][39]

Es-Sufî, Başak takımyıldızını Batlamyus'tan aldığı "Bakire" anlamına gelen el-ʿAdhrâ (العذراء) adıyla tanımlar. Bu anatomik figürün sınırları içinde üç Ay Konağı'nı detaylandırır. Bunlardan ilki olan ve "Uluyan" anlamına gelen el-ʿAvvâ (العواء), β, η, γ, δ ve ε Virginis yıldızlarından oluşur ve Başak figürünün kanadını oluşturur.[19] Es-Sufi'ye göre bu ismin sebebi, bu yıldızların Aslan'ı takip eden "uluyan köpeklere" benzetilmesidir.[1] İkinci konak ise Başak'ın sol elinde, tek başına Spica (α Virginis) tarafından temsil edilen es-Simâk (السماك)'tır.[1] Bu konakta yer alan Spica'ya, komşu Çoban takımyıldızındaki Arcturus'tan (es-Simâk er-Râmih, "Mızraklı Simâk") ayırmak için ve yakınında da başka bir yıldız olmadığından es-Simâk el-Aʿzel ("Yalnız Simâk") derlerdi.[1][19] Takımyıldızdaki üçüncü konak ise ι, κ ve φ Virginis yıldızlarının oluşturduğu ve "Örtü" anlamına gelen el-Gafr (الغفر) idi.[1]

Kadim Arap gök tasavvurunda bu yıldızlar bağımsız bir figürden çok, gökyüzünü kaplayan devasa bir Aslan figürünün parçaları olarak görülürdü. Bu eski sistemde, modern Başak takımyıldızının yer aldığı bölge, "Tahıl Başağı" anlamına gelen es-Sünbüle (السنبلة) adıyla anılmıştır.[1] Gökyüzünün bu bölgesindeki iki parlak yıldız, yani Başak'taki es-Simâk el-Aʿzel (Spica) ve Çoban'daki es-Simâk er-Râmih (Arcturus), birlikte es-Simâkayn olarak adlandırılırdı ve bu iki yıldız Aslan'ın arka bacaklarını oluştururdu.[1][19] Es-Sünbüle adı aynı zamanda es-Simâk el-Aʿzel (Spica) yıldızı için de kullanılmış; bu bölgeye komşu olan Berenis'in Saçı ise ed-Dîneverî gibi gökbilimciler tarafından ed-Dafîre (Saç Örgüsü), halk arasında ise el-Halba (Püskül) olarak adlandırılmıştır.[1]

Avrupa

[değiştir | kaynağı değiştir]
Johann Elert Bode'nin 1801 tarihli Uranographia yıldız atlasından, Başak ve Terazi takımyıldızlarını gösteren gravür.

Orta Çağ Avrupası'nda Latin din adamları takımyıldızı "Virgo" adıyla biliyordu.[40] Bu bilgiyi onlara ulaştıran temel kaynaklar, Sevillalı İsidor'un 7. yüzyılda derlediği Etimolojiler gibi ansiklopediler ve Aratos'un Phaenomena eserinin yorumlu Latince çevirileri olan Aratea el yazmalarıydı. Ancak, 12. yüzyıldan itibaren figürün Arapça kökenli yıldız adları da Avrupa'da tanınmaya başlamıştır. Gerardus Cremonensis takımyıldızı Stellatio Virginis & est Spica olarak kaydederken, "Spica" ismini Arapçada "Tahıl Başağı" anlamına gelen es-Sünbüle (السنبلة) ile bağdaştırmıştır.[41] Gerardus'un yaşadığı dönemde takımyıldızın Yunanca "Parthenos" adı metinlerde henüz yer almamaktaydı. Bu ismin yeniden kayıtlara geçmesi ancak Rönesans döneminde mümkün olmuştur.

Johann Bayer'in 1603 tarihli Uranometria atlası, Rönesans'ta bu konuda başvurulan en önemli kaynaklardan birisi olmuştu. Bayer, dönemin akademik anlayışına uygun olarak farklı dillerdeki isimlere de atıf yapmıştır. Listede takımyıldızın Yunanca adı Παρθένος (Parthenos) ile birlikte, Arapçadan aktarılmış iki farklı ismi de notlarında belirtmiştir. Bunlardan biri, "Bakire" anlamına gelen ve Yunan-Arap kataloğunda takımyıldızın adı olan el-ʿAdhrā (العذراء) kelimesinin Latinceleşmiş hali Eladri, diğeri ise Spica için not ettiği es-Sünbüle'nin (السنبلة) Latinceleşmiş hali olan Sunbula'dır.[42]

Farklı kökenlere sahip bu adlandırmalar, sonraki yüzyıllarda da astronomi kataloglarında bir arada varlığını sürdürmüştür. Bu çeşitlilik, Uluslararası Astronomi Birliği'nin (IAU) 1930 yılında yaptığı düzenlemeyle son bulmuş; takımyıldıza resmi olarak "Virgo" adı verilerek diğer tüm tarihsel isimler kullanım dışı bırakılmıştır. Günümüz astronomi kataloglarında karşımıza çıkan ve Arapçadan ödünç alınan yıldız adlarının kökeni de bu iki farklı Arap geleneğine dayanır.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b c d e f g h Hafez, Ihsan (Ekim 2010). ′Abd al-Raḥmān al-Ṣūfī and His Book of the Fixed Stars: A Journey of Re-discovery (Doctor of Philosophy tez) (İngilizce). James Cook University. s. 406. doi:10.25903/6xsf-aa64. 
  2. ^ "Night Sky~Big Dipper Navigation". Souledout.org. 8 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Temmuz 2025. 
  3. ^ Levy, David H. (2005). Deep Sky Objects. Prometheus Books. ISBN 1-59102-361-0. 
  4. ^ a b c d e f g Wilkins, Jamie; Dunn, Robert (2006). 300 Astronomical Objects: A Visual Reference to the Universe. 1st. Buffalo, New York: Firefly Books. ISBN 978-1-55407-175-3. 
  5. ^ Jeffrey, K. (10 Nisan 2019). "These Are the First Pictures of a Black Hole — And That's a Big, Even Supermassive, Deal". Time. 10 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi30 Aralık 2020. 
  6. ^ Overbye, Dennis (10 Nisan 2019). "Black Hole Picture Revealed for the First Time – Astronomers at last have captured an image of the darkest entities in the cosmos – Comments". The New York Times. 28 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020. 
  7. ^ Landau, Elizabeth (10 Nisan 2019). "Black Hole Image Makes History". NASA. 12 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Aralık 2020. 
  8. ^ Oldham, L. J.; Auger, M. W. (Mart 2016). "Galaxy structure from multiple tracers - II. M87 from parsec to megaparsec scales". Monthly Notices of the Royal Astronomical Society. 457 (1). ss. 421-439. arXiv:1601.01323 $2. Bibcode:2016MNRAS.457..421O. doi:10.1093/mnras/stv2982 Özgürce erişilebilir. 
  9. ^ a b Hunger, Hermann; Pingree, David E. (1989). MUL.APIN: An Astronomical Compendium in Cuneiform. F. Berger. 
  10. ^ a b Laffitte, Roland. "D'Ab-sìn 'l'Épi' à la Vierge" (PDF). ETUDES-Uranos N°21 (Fransızca). Société d'Études Prótohistoriques, Uranos. 6 Aralık 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Temmuz 2025. 
  11. ^ Laffitte, Roland. "L'origine de la figure de la Vierge" (PDF). ETUDES-Uranos N°29 (Fransızca). Société d'Études Prótohistoriques, Uranos. 31 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Temmuz 2025. 
  12. ^ White, Gavin (2018). Babylonian Star‑Lore: An Illustrated Guide to the Babylonian Constellations (PDF). Oxford: Oxbow Books. ISBN 978-0955903700. 25 Mayıs 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 10 Temmuz 2025. 
  13. ^ Neugebauer, Paul V.; Weidner, Ernst F. (1915). "Ein astronomischer Beobachtungstext aus dem 37. Jahre Nebukadnezars II (-567/66)". Berichte über die Verhandlungen der Königl. Sächsischen Gesellschaft der Wissenschaften zu Leipzig: Philologisch-historische Klasse (Almanca). 67 (2). O'Maly, Ann tarafından çevrildi. ss. 27-89. 
  14. ^ a b de Jong, Teije (24 Eylül 2018). "A study of Babylonian planetary theory I. The outer planets". Archive for History of Exact Sciences. 73 (1). Springer. ss. 1-37. doi:10.1007/s00407-018-0216-0. ISSN 1432-0657. 
  15. ^ a b c Roughton, N. A.; Steele, J. M.; Walker, C. B. F. (26 Mayıs 2004). "A Late Babylonian Normal and Ziqpu Star Text". Archive for History of Exact Sciences. Cilt 58. ss. 537-572. doi:10.1007/s00407-004-0083-8. 
  16. ^ Hunger, Hermann; Sachs, Abraham J., (Ed.) (2001). Astronomical Diaries and Related Texts from Babylonia, Volume V: Lunar and Planetary Texts. Österreichische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-Historische Klasse, Denkschriften, 299. Band. John M. Steele'in bir Eki ile. Viyana: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. ISBN 978-3700130284. 
  17. ^ Smith, Mark S.; Pitard, Wayne T. (2009). The Ugaritic Baal Cycle. Supplements to Vetus Testamentum (İngilizce). II. Leiden; Boston: Brill. ISBN 978-90-04-15348-6. 
  18. ^ Green, Alberto R. W. (2003). The Storm-God in the Ancient Near East. Biblical and Judaic Studies from the University of California, San Diego (İngilizce). 8. Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns. ISBN 978-1575060699. 
  19. ^ a b c d e f g Allen, R. H. "Star Names: Their Lore and Meaning - Virgo". penelope.uchicago.edu. 
  20. ^ a b Lull, Jose (2003). "The Constellations of Ancient Egypt". Trabajos de Egiptología — Papers on Ancient Egypt (İngilizce). Cilt 2. ss. 165-187. 19 Mayıs 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi10 Temmuz 2025. 
  21. ^ "The Dendera Zodiac". egypt-museum.com. Egypt Museum. 12 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2025. 
  22. ^ a b Priskin, Gyula (2015). "The Dendera zodiacs as narratives of the myth of Osiris, Isis, and the child Horus" (PDF). Égypte nilotique et méditerranéenne. Cilt 8. ss. 133-185. 27 Ocak 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF)19 Temmuz 2025. 
  23. ^ Lull, José; Belmonte, Juan Antonio (2006). "A Firmament Above Thebes: Uncovering the Constellations of Ancient Egyptians". Journal for the History of Astronomy. 37 (128). ss. 319-334. Bibcode:2006JHA....37..319L. 
  24. ^ Ossendrijver, Mathieu; Winkler, Andreas (2018). "Chaldeans on the Nile: Two Egyptian Astronomical Procedure Texts with Babylonian Systems A1 and A2 for Mercury". Crisostomo, C. Jay; Escobar, Eduardo A.; Tanaka, Terri; Veldhuis, Niek (Ed.). The Scaffolding of Our Thoughts: Essays on Assyriology and the History of Science in Honor of Francesca Rochberg (İngilizce). Leiden: Brill. ss. 382-412. doi:10.1163/9789004363380_020. 
  25. ^ Kak, Subhash (2000). "Birth and Early Development of Indian Astronomy". Selin, Helaine (Ed.). Astronomy Across Cultures: The History of Non-Western Astronomy (İngilizce). Kluwer Academic Publishers. ss. 303-340. doi:10.1007/978-94-011-4179-6_10. 
  26. ^ Rudra, P. (2006). "A Short History of Hindu Astronomy & Ephemeris". Physics Teacher (İngilizce). 48 (4). 24 Ekim 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi10 Temmuz 2025. 
  27. ^ Kak, Subhash (2003). "Babylonian and Indian Astronomy: Early Connections" (İngilizce). arXiv:physics/0301078 $2. 5 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi10 Temmuz 2025. 
  28. ^ a b Shylaja, B. S. (2017). "Astronomical aspects associated with temples" (İngilizce). 11 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi10 Temmuz 2025. 
  29. ^ a b c d e Huihua, Chen (18 Haziran 2006). "Antik Çin Astronomi Sistemi 中國古代的星象系統 (49): 太微左垣". aeea.nmns.edu.tw (Çince). AEEA (Activities of Exhibition and Education in Astronomy) 天文教育資訊網. 15 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  30. ^ a b c d e Guanzhong, Chen; Huihua, Chen (27 Haziran 2006). "Antik Çin Astronomi Sistemi 中國古代的星象系統 (58): 角宿天區". aeea.nmns.edu.tw (Çince). AEEA (Activities of Exhibition and Education in Astronomy) 天文教育資訊網. 22 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  31. ^ a b c Huihua, Chen (19 Haziran 2006). "Antik Çin Astronomi Sistemi 中國古代的星象系統 (50): 太微右垣". aeea.nmns.edu.tw (Çince). AEEA (Activities of Exhibition and Education in Astronomy) 天文教育資訊網. 22 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  32. ^ Huihua, Chen (20 Haziran 2006). "Antik Çin Astronomi Sistemi 中國古代的星象系統 (51): 五帝座、內屏". aeea.nmns.edu.tw (Çince). AEEA (Activities of Exhibition and Education in Astronomy) 天文教育資訊網. 14 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  33. ^ Guanzhong, Chen; Huihua, Chen (28 Haziran 2006). "Antik Çin Astronomi Sistemi 中國古代的星象系統 (59): 亢宿天區". aeea.nmns.edu.tw (Çince). AEEA (Activities of Exhibition and Education in Astronomy) 天文教育資訊網. 7 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  34. ^ a b Esin, Emel (2001). Türk Kozmolojisine Giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. ss. 25, 106. ISBN 9789758240432. 
  35. ^ a b Esin, Emel (1969). "(Selçuklu San'atı Evren Tasvirinin Türk İkonografisinde Menşe'leri) Evren". Selçuklu Araştırmaları Dergisi. Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü. I: 163-164. 
  36. ^ Charvet, Pascal, (Ed.) (1 Ekim 1998). Ératosthène, Le Ciel: mythes et histoires des constellations (Fransızca). Paris: Nil Éditions. s. 61. ISBN 978-2841111053. 
  37. ^ Le Bœuffle, André (1977). Les Noms latins d’astres et de constellations (Fransızca). Paris: Les Belles Lettres. ss. 164-167. ISBN 9782251328232. 
  38. ^ Sardar, Marika (1 Ağustos 2011). "Astronomy and Astrology in the Medieval Islamic World". The Metropolitan Museum of Art (İngilizce). 26 Haziran 2025 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Temmuz 2025. 
  39. ^ al-Abbasi, Abeer Abdullah A. (Temmuz 2008). Astrology in Literature: How the Prohibited became Permissible in the Arabic Poetry of the Mediaeval Period (PDF) (Doktora tezi) (İngilizce). Leeds: University of Leeds. 
  40. ^ Barney, Stephen A.; Lewis, W. J.; Beach, J. A.; Berghof, Oliver (2006). The Etymologies of Isidore of Seville. s. 106 (Book III, Chapter lxxi, §28): Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83749-1. 
  41. ^ de Crémone, Gérard (1515). Almagestum Cl. Ptolemei Pheludiensis Alexandrini astronomorum principis… (Latince). fol. 83r: ex. Officina Petri Liechtenstein. 
  42. ^ Bayer, Johann (1603). Uranometria, omnium asterismorum continens schemata, nova methodo delineata… (Latince). fol. 27r: C. Mangus. 

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Wikimedia Commons'ta Virgo (takımyıldız) ile ilgili ortam dosyaları mevcuttur.
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Virgo_(takımyıldız)&oldid=36236898" sayfasından alınmıştır