Çerkesya'da din

Vikipedi, özgür ansiklopedi
(Çerkeslerin dini sayfasından yönlendirildi)
Makale serilerinden
Çerkesler
Çerkes bayrağındaki oklar
Diaspora
Farklı kimliğini sürdüren Çerkes toplumları

Tamamen asimile olmuş Çerkes toplumları

Din
Çerkeslerin dini
Kültür
Tarih
Antik

Ortaçağ

Modern

Günümüz

Çerkes boyları
Hala var olanlar

Rus istilası sırasında yok olanlar:

Antik ve ortaçağ boyları:

  • Arrechi
  • Agri
  • Aspurgiani
  • Cercetae
  • Dandarii
  • Dosci
  • Gruvun
  • Meotlar
  • Obidiaceni
  • Sittaceni
  • Tarpetes
  • Toreatae
  • Zygii
Kuruluşlar
Alakalı etnik gruplar


Çerkesya'da din, tarihî Çerkesya'da yaşayan Çerkes halkının dini inancıdır. Bugün Çerkeslerin büyük çoğunluğu Sünni-Hanefi Müslümandır.[1][2][3][4] Çok küçük bir azınlık ise Ateizm-Deizm,[3] Ortodoks Hristiyan[3][5] veya pagan[3][6] inançlarına mensuptur. Tarihte Çerkesler, 3. yüzyıldan 16. yüzyıla kadar Hristiyan,[7][8][9] daha sonraki dönemde ise Müslüman olmuştur.[1][10]

Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]

Çerkes Paganizmi[değiştir | kaynağı değiştir]

Ana madde: Çerkes paganizmi

Semavi dinlerle tanışmadan önce Çerkesler geleneksel dinine inanıyordu. Bu dinin temeli baş tanrı Thaşho'ya[11] (Batı Çerkesçesi: Тхьэшхо; "Büyük Tanrı") ibadettir.[1][12][13] Bazı kişiler bu dini politeistik bazıları ise monoteistik[12] olarak sınıflandırmıştır. Thaşho'nun "herkesin ihtiyaç duyduğu, ama kimseye ihtiyaç duymayan", "yoktan var eden, çoğaltan", "evrenin döngüsüne izin veren" gibi sıfatları vardır.[13]

Tüm varlıklar öz olarak birdir ve sonsuz bir döngünün parçasıdır; sadece yaratıcı olan Thaşho bu döngüden etkilenmez. Thaşho'ya "Güzel Tanrı, biz zavallılar sana dua ediyoruz" şeklinde dua edilirdi.[11] Bunun yanında Thaşho'nun emrindeki daha alt tanrılar da vardır.[13] Dünyanın başlangıcı büyük boşluğun veya evrenin (Batı Çerkesçesi: Хы) oluşumu ile ilişkilidir. Thaşho evreni ve düzeni yaratmıştır, daha sonrası kendiliğinden gelişmiştir. Çerkes dininin sembolü T sembolüdür.[14]

Çerkesya'yı gezen Leonti Lyulye'ye göre Çerkes inancında Ruhlar öldükten sonra dünyada yaptıkları işlere göre ödüllendirilirlerdi. Bu nedenle, insanın dünyevi varoluşunun amacı ruhun mükemmelliğidir.[12] Önemli bir unsur, ataların ruhuydu.[15] Ataların ruhları anma gerektirir: cenaze şölenleri düzenlenir ve ölü ruhların anılması için kurban veya anma yemeği hazırlıkları uygulanır ve dağıtılır.[15]

Antik dönemde Çerkesler ve Yunanlar arasında ticaret ilişkileri vardı. Çerkes orman tanrısı Mezıtha ve Yunan orman tanrısı Pan aşağı yukarı aynı kişidir. Çerkes Arı tanrıçası Merisse'nin ismi Yunanca "Arı" demektir. Yunan ve Çerkes inanışları arasında başka benzerlikler de bulunabilir: Antik Yunan mitolojisinde Çerkesya göndermeleri vardır (Prometheus'un Elbruz Dağı'na zincirlenmesi[16] gibi). Bu mitolojinin Çerkesya kökenli olduğunu iddia edenler de olmuştur.[17]

E. Spencer Çerkeslerin geleneksel dinini şöyle tanımlamıştı:[18]

Batı Kafkasya halkının inancındaki ana ilkeler şunlardır: Yüce ve kudretli olan tek Tanrı'ya olan inanç. Ruhun ölümsüz olduğuna ve ölümden sonra atalarının yaşadığı başka bir dünyaya aktarılacağına inanıyorlar.

Muhammed'in dinine inananlar gibi onlar da Tanrı'yı görünür herhangi bir biçimde temsil etmiyorlar, ancak onu, ruhu evrene dağılmış olan her şeyin yaratıcısı olarak tanımlıyorlar.

Tek ebedi Tanrı'ya ek olarak, Tanrı'nın kendi kontrolü için çok önemsiz olduğunu düşündüğü bazı konularda yetki devrettiği birçok alt ruhların varlığına inanırlar. Bu alt tanrılardan bazıları, şefaatçi olarak tapınılan özel bir sembol olarak tezahür eder.

Bu noktada sıkı bir araştırma yaptım ve tüm bilgi verenlerin bu görüşe katıldığını gördüm. Bu, Çerkesleri uzun yıllardır tanıyan birkaç Rus subaydan daha önce duyduklarımı doğruladı.

Bu ibadet, katı bir Protestan ve katı bir Müslüman gibi katı bir ibadet olarak değerlendirilmelidir.

Çerkeslerde ölüleri yüksek yerlere gömme geleneği vardı, 1427 yılında Çerkes topraklarından geçen Alman seyyah Johannes Schiltberger şunları yazmıştır:[19]

Onların (Çerkeslerin) yıldırım çarpması sonucu ölenleri tabuta koymak ve tabutu uzun bir ağaca asmak gibi bir adetleri vardır.

Bundan sonra komşular yanlarında yiyecek ve içecek getirerek gelirler, dans etmeye, eğlenmeye, öküz ve koç kesmeye, etin çoğunu fakirlere dağıtmaya başlarlar.

Bunu üç gün boyunca yaparlar ve cesetler tamamen çürüyene kadar her yıl aynı şeyi tekrarlarlar, yıldırım çarpan kişinin bir aziz olduğunu düşünürler.

Türk seyyah Evliya Çelebi şunları yazmıştır:[20][21]

Hikâye anlatıcıları çeşitli ayinler yaptıktan sonra insanları ölen kişinin başucuna toplarlar. Bu şaşırtıcı ve nadir bir manzaradır. Daha sonra merhum kişiyi dağlarda büyük bir ağacın dalları üzerine özel bir tabuta koyarlar.

Ortaçağ Mısır'ının Çerkes Memlük hükümdarı Sultan Berkuk da başlangıçta halkının geleneğine uygun olarak gömüldü; cesedinin bulunduğu tabut, Çerkes cemaati tarafından caminin tavanına asıldı.[22]

Musevilik[değiştir | kaynağı değiştir]

8. yüzyılda Çerkesya'da yaklaşık 20 bin Yahudi'nin iskân edilmesi ve Hazar Kağanlığı ile kurulan ilişkiler sonucunda az da olsa bazı Çerkesler Museviliğe geçmiştir.[1][11][23] Pek çok prens ve soylu Museviliği kabul etse de halktan sadece 59 Çerkes Museviliğe geçmişti.[1][24] Çerkesya'da Musevilik sonunda yerini Hıristiyanlığa bıraktı.[1]

Hristiyanlık[değiştir | kaynağı değiştir]

Ortodoks[değiştir | kaynağı değiştir]

Hristiyan geleneğine göre, Hristiyanlık MS 55 yılında Havari Andreas'ın seyahatleri ve vaazlarıyla Çerkesya'ya geldi.[1][25] Seküler kaynaklar ise Hristiyanlığın ilk olarak Bizans ve Gürcü etkisi ile MS 3. ve 6. yüzyıllar arasında Çerkesya'ya yayıldığını gösteriyor.[7][8][9][26] Özellikle Bizans İmparatorluğu Çerkes topraklarına birçok din adamı göndermişti.[26] Özellikle güney bölgelerine Gürcülerin de etkisiyle pek çok kilise inşa edildi, ancak çoğu daha sonra yıkıldı.[26]

İsa Mesih, merkezî Tanrı olmak yerine, Çerkes Tanrılar panteonuna eklenmişti. Baş Tanrı hala Thaşho idi. Hristiyanlığın Çerkes inancına en büyük etkisi, Tanrı'nın fiziksel olarak ikonlar (Batı Çerkesçesi: Тхьэнапэ) ile temsil edilmesiydi. Bunlardan bazıları, Tanrı'nın annesi (Batı Çerkesçesi: Тхьэнанэ) ve Kutsal Ruh (Batı Çerkesçesi: тхьэм и псэ) idi. Çerkesler Hıristiyan dinine "Çelehstan" ya da "Çiristan", Noel'e "Hurome", Paskalya'ya "Utıj", rahiplere "Şogen" Papazlara "Şekhnik" adını verirlerdi. Ayin ve dualar Yunanca yapılıyordu.[11]

Johannes Schiltberger şunları yazmıştır:[27]

...Çerkeslerin topraklarında Yunan inancına inanan Hıristiyanlar yaşamaktadır. Yunan inancına göre dua ederler ve Tanrı'ya Yass (Alan), ve Zih yani Çerkes dillerinde dua ederler...

Çerkesler için, tüm Hıristiyan öğretilerindeki en önemli ve çekici kişilik Aziz Yorgi'nin (Batı Çerkesçesi: Аушыджэр) kişiliğiydi. Zihya (Çerkesya) Ortodoks dünyasında bir konuma sahipti. Çerkesya'nın Sinopoli, Phanagoria, Nikopsia ve Tmutarakan'da dört eski piskoposluk bölgesi vardı.[28][29][30] 13. yüzyılın sonunda Zihya Piskoposluğu statüsü metropolitan statüsüne yükseltilmiştir. 1318'den beri kaynaklar, "Zicho-Matarch" adıyla bağımsız bir Zihya metropolünden bahsediyor. Rahip Ricasdus'a göre Çerkesler, "kendisini Ortodoks Hristiyanları olarak kabul ediyor ve Yunan yazısı kullanıyor" idi.[1]

Giorgio Interiano, 16. yüzyılda Çerkeslerin dinini şu şekilde açıklamıştı:[26][31]

...Kendilerine Hıristiyan diyorlar ve aralarında Yunan din adamları da var, ama çocuklarını 8 yaşından sonra vaftiz ediyorlar. Yani din adamları töreleri gereği onlara sadece kutsal su serpiyor ve kısa bir dua okuyorlar...

Katolik[değiştir | kaynağı değiştir]

12. yüzyılda Kafkasya'da ilk Katolik misyonerler ortaya çıktı. Katolik haçlılar tarafından Konstantinopolis'in Fethi ile Katolik inancının yayılması hızlandı. Katolik dini Çerkesya kıyısında yayıldı ve hatta Çerkes prensi Ferzakht bu dini benimsedi. Papa, 1333'te ona çabalarından dolayı teşekkür eden bir mektup gönderdi.[1][32] Katolik Kilisesi'nin misyonerlik faaliyeti sonucunda İtalyan kaynaklarında "Frenkkardaşi" olarak geçen bir Katolik Çerkes grubu ortaya çıktı.[33] Cenevizliler de Katolik dinini Çerkesler arasında yaydılar.[34] Çerkes prensi Büyük İnal, Katoliklerin Çerkesya'yı terk etmesi karşılığında Cenevizlilerin liderine kız vermişti.[35]

Hristiyanlığın çöküşü[değiştir | kaynağı değiştir]

Tüm bunlara rağmen Hristiyanlık Çerkesler arasında tam olarak oturmamıştı, yerel pagan din ile karışıp yarı-pagan yarı-Hristiyan bir din haline gelmişti.[14] Meryem Ana hem Tanrı'nın annesi hem de Arılar Tanrıçasıydı. İsa ise Çerkes baş tanrısı Thaşho ile bir olmuştu.[14] Moğol istilaları ve Timur'un askeri seferlerinden sonra ana kiliselerle irtibat kesildi ve piskoposluklar ortadan kalktı.[36] Rus-Çerkes Savaşı'nın başlaması ile Hristiyanlık Çerkesler arasında Rus dini olarak görülmeye başladı ve kalan Hristiyanlar yavaş yavaş dinlerinden döndü.[1] Bunun sonucunda Hristiyanlık halk arasında ağır tepki görmeye başladı.[1][14][37]

İslâm[değiştir | kaynağı değiştir]

Erken dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

Çerkesler arasında tutunabilen tek İbrahimi din İslam olmuştur.[14] Çerkesya'da küçük bir Müslüman topluluk, Orta Çağ'dan beri her zaman var olmuştu: 815 yılında Ebu İshak ve Muhammed Kindi isimli iki Arap dâî, Çerkesya'ya gelerek İslam'ı yaymaya çalıştı. Bunun sonucunda çok az da olsa bir grup Çerkes Müslüman oldu.[1][38]

1382'de Mısır'da Çerkes bir köle olan Berkuk devletin kontrolünü ele geçirerek kendisini sultan ilan etti.[39] Devletin ismi Devletü'l-Çerâkise (Arapça: دولة الجراكسة) yani "Çerkeslerin Devleti" olarak anılmaya başlandı.[40] O dönemde Çerkesya'daki Çerkeslerin çoğunluğu Müslüman olmasa da Mısır'daki Çerkes Memlükler Müslümandı. Çerkes Memlük sultanlığı var olduğu sürece Çerkes Memlükler de Çerkesya'da İslam'ı yaymak için çaba gösterdiler.[1]

1453'te İstanbul'u fetheden Fatih Sultan Mehmed, Çerkeslerin Ortodoks dünyası ile bağını kopararak İslam'a geçmelerinin yolunu açmış oldu.[1] Bu olayın ardından Çerkesler İslam'ı yavaşça kabul etmeye başladı.[41] Ardından Ceneviz kalıntılarını yok eden Osmanlılar Çerkesya ile Katolik dünyası arasındaki bağı da kopardılar.[1] Tursun Bey'e göre bunun amacı Çerkesler arasında İslam'ı yaymaktı.[1][42] 1461'de Trabzon'un fethiyle Osmanlılar etkisini Çerkesya'ya uzatmış oldu, birçok Çerkes beyi Sünni İslam dinini kabul etti.[43] Buna rağmen 16. yüzyılda dahi Müslümanlar Çerkesya'da azınlık halindeydiler. Çoğunluk hala Hristiyanlık veya geleneksel pagan dinine inanıyordu.

Çerkeslerin Müslüman oluşu[değiştir | kaynağı değiştir]

Kabardey Çerkesleri uzun süredir Dağıstan'dan gelen Müslüman etkisi altınaydılar ve dolayısıyla ilk olarak Kabardey Çerkesleri Müslüman oldu:[1] 1570 bazı Kabardey beyleri Tatar etkisiyle Müslüman oldu,[43] 1578'de Kabardey başprensi resmen İslam'a geçti. Bu dönemden kalma cami kalıntıları bulunmaktadır.[1]

Diğer bölgelerde ise Çerkes kültürüne İslam ilk olarak hikâyeler ve folklor suretiyle girdi, İslam peygamberi Muhammed'in doğumunun kutlandığı törenler halk arasında yaygınlaştı.[43] Kabardeylerden sonra Hatukay, Jane, Bolakay ve Besleney Çerkesleri Müslüman oldu.[1] 1666'da Çerkesya'yı ziyaret eden Evliya Çelebi, Çerkes köylerinde cami olduğunu ve Çerkeslerin "la ilahe ilallah" dedikleri, ancak İslam'ı tam olarak anlamadıkları ve eski geleneklerini devam ettirdikleri tespitinde bulunuyor.[1][44] Bu dönemde Kâtip Çelebi ise Çerkeslerin "bazılarının Müslüman, bazılarının kafir" olduğunu belirtmiştir.[45] İran etkisiyle oluşan çok küçük bir Şii topluluğu da vardı.[46]

17. yüzyılda Giovanni Luca, Çerkeslerin dini hakkında şunları yazdı:[47]

...Bazıları Muhammed'in dinine mensuptur, diğerleri ise Bizans Ritini (Ortodoks Hristiyanlık) uygularlar, ancak ilki daha fazladır...

1717'de IV. Murad, Çerkesya'da İslam'ı yayma çabalarına hız verilmesini emretti.[45] İslam'ın Çerkesler arasında yayılma hızı 18. yüzyılın sonlarından itibaren hızla arttı.[48] Bu dönemde Abzeh Çerkesleri Müslüman oldu. Abzehlerin Müslüman olmasından rahatsız olan Şapsığlar Abzehler ile savaştılar. Buna rağmen 1730'larda Şapsığ Çerkesleri de İslam'a geçti.[1] Şapsığların Müslüman olmasından rahatsız olan Natuhaylar Şapsığları hain ilan ettiler ve bu sefer bu iki boy arasında savaş çıktı.[49] Yine de eninde sonunda Natuhaylar da Müslüman oldu[1] ve hatta bayraklarına Muhammed'in ismini yazdılar.[50] 1737'de Jabağı Qazanoqo Kabardey baş kadısı olarak atandı ve adalet sistemini Kur'an ve Adığe Xabze öğretilerini harmanlayarak düzenledi.[51] 1779'da Çerkesya'ya gelen Ferah Ali Paşa'nın teşviki ile Çerkesya'da 85 yeni cami inşa edildi.[1] 1785'te İmam Mansur Çerkesya'ya geldi ve Rus kuvvetlerine karşı saldırılarda Çerkeslere önderlik etti.[52] İmam Mansur'dan etkilenen birçok Çerkes İslam'a geçti. Daha sonra İmam Mansur Ruslarca yakalandı ve Şlisselburg Kalesine ömrü boyunca hapsedildi.[53][54]

Gezgin Tasavvufçular ve Rusya'dan gelen istila tehdidi, Çerkesya'nın İslamlaşma sürecini hızlandırdı.[1][55][56][57] Osmanlı İmparatorluğu'nda yetişen Çerkes alimler de İslam'ın yayılmasında büyük rol oynadı.[58] 1820'lerde Çerkesya'yı ziyaret eden Taitbout de Marigny, Çerkeslerin çoğunlukla Müslüman olduğunu ancak Haç sembolüne de saygı duyduklarını belirtir.[14] 19. yüzyılın ilk yarısında Çerkesya’yı ziyaret eden Karl Heinrich Koch, Çerkeslerin dini inancından şu şekilde söz etmiştir:[11]

...Bir Çerkes ailesinde üç dinsel inanışa birden rastlamak mümkündür. Dede doğa güçlerine, ağaçlara taparken, baba Hıristiyan, oğul ise İslam dinine inanabilmektedir. En önemlisi ise bunlar arasında herhangi bir çatışma ve sürtüşme olmamasıdır...

19. yüzyıl boyunca Çerkeslerin çoğu Müslümandı.[43] 1826'da İslam tüm Çerkesya'nın dini ilan edildi.[1] Çerkes etnograf Sultan Han-Girey 1830'da şöyle yazdı:

...Çerkeslerin tek dini İslam'ın Sünni mezhebidir. Çerkeslerin savaşçı yaşam tarzı, dinlerinin öngördüğü kurallara yeterince uymamalarından kaynaklanmaktadır. Buna rağmen birçoğu dinlerine en ufak bir hakarette canlarını vermeye hazır. Aralarında din fanatizmi ve din adamlarının kendilerine öğrettiği din kurallarını uygulama konusunda Türkleri bile geride bırakan insanları sık sık gördüm...

Bir Çerkes ile din konusunda konuşan James Bell, Çerkeslerin dini hakkında şunları yazmıştır:[59]

...Mevcut dini sistemlerinden bahsederken [Çerkes], dinin üzerine kurulduğu dört otorite kitabından bahsetti; 1. İncil, özellikle de anlayabildiğim kadarıyla Eski Ahit'in bir kısmı; 2. Davut'un Mezmurları; 3. Evangelist kitapları (Matta, Mark, Luka, Yuhanna); ve 4'üncüsü, Kur'an. Ancak Muhammed'in vahyinin, doğrudan Tanrı'nın kendisinden alınmış olması nedeniyle, İsa'nın vahyinden daha fazla saygıya layık olduğunu ileri sürdü...

19. yüzyılın ortalarında Çerkesler Arap alfabesiyle yazmaya, Müslüman isimlerini kullanmaya başladılar ve Arapça kelimeler dile girmeye başladı. Çerkesya'daki İslam yerleşik soyluluk sistemlerine balta vurdu: James Bell'e göre nüfusun alt katmanları Kuran hükümlerine uygun olarak eşitlik için çabalıyordu.[59] Yeni yükselen şeriat hareketinin hedefi soyluluk ve köleliği kaldırmak ve Rus işgaline karşı tüm kesimleri birleştirmekti. Bu hareketin başında din adamları ve Çerkesya'nın liderleri vardı. Daha sonra İmam Şamil'in 3 temsilcisi de bu amaç uğruna mücadele etti.[60]

1837 itibarıyla Cuma hutbelerinde Rusların tarafına geçenler hain ilan ediliyordu.[1] 1840'da Müslüman olmayan azınlık Çerkesler de Naib Muhammed Emin'in emrine girerek topluca şehadet getirdi.[61] Seferbiy Zanuqo bu dönemde Rus Çarına yazdığı bir mektupta Çerkeslerin "küçükten büyüğe tamamen Müslüman olduğunu" belirtiyor.[1]

1841'de Pşeh nehrinde büyük bir toplantı gerçekleşti. Bu toplantılar, tüm ülkeyi ilgilendiren konularda karar almak amacıyla düzenli olarak yapılıyordu. 1841'deki bu toplantıda "defter" adı verilen bir sözleşme istisnasız tüm Çerkes liderlerinin onayıyla kabul edildi. Bu sözleşmenin ilk cümlesi şuydu:[62][63][64]

Birinci görevimiz şeriatın sıkı bir şekilde uygulanmasıdır. Buna karşı olan her türlü öğreti terk edilmeli, reddedilmeli, tüm suçlar sadece Kuran'a göre değerlendirilmelidir.

Günümüz[değiştir | kaynağı değiştir]

Adigey Cumhuriyeti[değiştir | kaynağı değiştir]

56.900 kişiyle görüşülen 2012 anketine göre,[3] Adigey nüfusunun %36,4'ü Ortodoks Kilisesi'ne, %12,6'sı İslam'a, %3'ü ise Mezhepsiz Hristiyanlığa mensuptur. Adigey Cumhuriyeti'nin çoğunlukla Rus olduğuna dikkat çekilmelidir. Ayrıca, nüfusun %30'u "spiritüel ama dindar olmadığını", %9'u ateist olduğunu ve %8,6'sı diğer dinlere mensup olduğunu veya soruya yanıt vermediğini beyan etmektedir.[3]

Karaçay-Çerkesya Cumhuriyeti[değiştir | kaynağı değiştir]

56.900 kişiyle görüşülen 2012 anketine göre, Karaçay-Çerkes nüfusunun %64'ü İslam'a bağlı, %13'ü Rus Ortodoks Kilisesi'ne, %2'si Karaçay ve Çerkes yerli inancına, %2'si bağlı olmayan Hıristiyanlar, kilisesiz Ortodoks Hıristiyan inananlar veya olmayanların üyeleri. Nüfusun %10'u "spiritüel ama dindar değil" %3'ü ateist, %6'sı kararsız.[3]

Kabardey-Balkar Cumhuriyeti[değiştir | kaynağı değiştir]

56.900 kişiyle görüşülen 2012 anketine göre, Kabardey-Balkar nüfusunun %70,8'i İslam'a, %11,6'sı Ortodoks Kilisesi'ne, %1,8'i Çerkes paganizmi ve diğer yerli inançlara, %3,8'i mezhepsiz Hıristiyanlara bağlıdır. Ayrıca, nüfusun %12'si " spiritüel ama dindar olmadığını ", %5,6'sı Ateist olduğunu veya Yehova'nın Şahitleri dahil diğer dinleri takip ettiğini beyan etmektedir.[3]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa Özsaray, Mustafa (20 Şubat 2012). Çerkeslerin İslamlaşması. İz Yayıncılık. ISBN 9789753558716. 
  2. ^ Bilge, Sadık Müfit (2020). "Çerkezler". TDV İslâm Ansiklopedisi. 22 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2023. 
  3. ^ a b c d e f g h "Arena: Atlas of Religions and Nationalities in Russia" 6 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Sreda, 2012.
  4. ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024. 
  5. ^ James Stuart Olson, (Ed.) (1994). An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires. Greenwood. s. 329. ISBN 978-0-313-27497-8. Erişim tarihi: 15 Ekim 2011. 
  6. ^ 2012 Survey Maps 20 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. "Ogonek". No 34 (5243), 27 August 2012. Retrieved 24 September 2012.
  7. ^ a b The Penny Magazine. London, Charles Knight, 1838. p. 138.
  8. ^ a b Minahan, James. One Europe, Many Nations: a Historical Dictionary of European National Groups. Westport, USA, Greenwood, 2000. p. 354.
  9. ^ a b Jaimoukha, Amjad M. (2005). The Chechens: A Handbook. Psychology Press. s. 32. ISBN 978-0-415-32328-4. Erişim tarihi: 28 Haziran 2017. 
  10. ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024. 
  11. ^ a b c d e Serbes, Nahit. "Çerkeslerde inanç ve hoşgörü" (PDF). 12 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). 
  12. ^ a b c Люлье Л.Я. Черкессия. Историко-этнографические статьи. — Северо-Кавказский филиал традиционной культуры М.Ц.Т.К. "Возрождение", 1990. — С. 29.
  13. ^ a b c Khabze.info. Khabze: the religious system of Circassians 16 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  14. ^ a b c d e f Taitbout de Marigny, Edouard (1836). Voyages en Circassie (Fransızca). 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2023. 
  15. ^ a b Khabze.info. Khabze: the religious system of Circassians 16 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  16. ^ Thomas, Lowell (1964). Book of the High Mountains. Julian Messner. s. 159. 
  17. ^ Гадагатль А. Героический эпос "Нарты" адыгских (черкесских) народов. — Майкоп, 1987. — С. 195.
  18. ^ Спенсер, Эдмонд. Путешествия в Черкесию / предисловие, перевод и комментарии Н. Нефляшевой. — Майкоп, 1994. — С. 111.
  19. ^ "ПУТЕШЕСТВИЯ ИВАНА ШИЛЬТБЕРГЕРА ПО ЕВРОПЕ, АЗИИ И АФРИКЕ". 22 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2012. 
  20. ^ Evliya Çelebi, Seyahatname
  21. ^ "[[Эвлия Челеби]].КНИГА ПУТЕШЕСТВИЙ.ЗЕМЛИ СЕВЕРНОГО КАВКАЗА,ч.2". 25 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2012. 
  22. ^ "Обряд воздушного погребения » Адыги .RU - Новости Адыгеи, история, культура и традиции адыгов (черкесов)". Адыги .RU - Новости Адыгеи, история, культура и традиции адыгов (черкесов) (Rusça). 3 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2023. 
  23. ^ Övür, Ayşe (2006). "Çerkes mitolojisinin temel unsurları: Tanrılar ve Çerkesler" (PDF). Toplumsal Tarih. 155. 21 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Ocak 2020. 
  24. ^ Öztürk, Yücel (29 Eylül 2014). Osmanlı Hakimiyetinde Kefe. Bilge Kültür Sanat. ISBN 9786054921393. 
  25. ^ Antiquitates christianæ, or, The history of the life and death of the holy Jesus as also the lives acts and martyrdoms of his Apostles: in two parts, by Taylor, Jeremy, 1613–1667. p. 101.
  26. ^ a b c d Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024. 
  27. ^ Виноградов И. Преосвященный Иеремия. Нижний Новгород, 1886
  28. ^ Макарий (Булгаков), 1994−1996, Кн. I., Гл. III..
  29. ^ Очерки по истории Адыгеи, 1957.
  30. ^ Бузаров А. Ш., Надюков С. А., 2005, С. 30.
  31. ^ INTERIANO, Giorgio (1505). La Vita Sito De' Zichi, Chiamati Ciarcassi: Historia Notabile. [Reprinted from the Aldine Edition of 1502.] G.L. (İngilizce). 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024. 
  32. ^ Колли Л. Кафа в период владения ею банком св. Георгия (1454—1475) // Известия Таврической Ученой Архивной комиссии. № 47. Симферополь, 1912. С. 86
  33. ^ В результате миссионерской деятельности католической церкви в XII−XV веках и смешанных браков жителей генуэзских колоний черноморского побережья с местными жителями возникла этноконфессиональная группа черкесов «френккардаши», которая получила название от католических монахов-францисканцев, занимавшихся миссионерской деятельностью в Зихии.
  34. ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024. 
  35. ^ Фредерик Дюбуа Де Монпере. Путешествие вокруг Кавказа Т. I. / пер. Н. А. Данкевич-Пущиной. // Грузинский филиал АН СССР. Труды института абхазской культуры. — Выпуск VI. Свидетельства иностранцев об Абхазии. — Сухуми: Абгиз, 1937. — Гл. История черкесской нации.
  36. ^ Johannes Preiser-Kapeller: Zwischen Konstantinopel und der Goldenen Horde: Die byzantinischen Kirchenprovinzen der Alanen und Zichen im mongolischen Machtbereich im 13. und 14. Jahrhundert. in: Jürgen Tubach (Hrsg.): Caucasus during the Mongol Period. Wiesbaden 2012, S. 199–216.
  37. ^ James Stanislaus Bell (1840). Journal of a Residence in Circassia: During the Years 1837, 1838 and 1839 (İngilizce). 12 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2023. 
  38. ^ Gökçe, Cemal (31 Ağustos 2001). Kafkasya ve Osmanlı İmparatorluğu'nun Kafkasya Siyaseti. İstanbul Kitabevi. s. 21. 
  39. ^ Tekindağ, Şehabeddin. Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı (XIV. yüzyıl Mısır tarihine dair araştırmalar)
  40. ^ Yosef 2013, s. 8.
  41. ^ Colarusso, John; Tlisova, F. (25 Mayıs 2023). "Circassians". Worldmark Encyclopedia of Cultures and Daily Life. Erişim tarihi: 25 Haziran 2023. 
  42. ^ Tursun Bey. Tarih-i Ebü'l Feth (Osmanlıca). 
  43. ^ a b c d Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024. 
  44. ^ Evliya Çelebi. Seyahatnâme (PDF). 20 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 20 Mart 2023. 
  45. ^ a b Natho, Kadir I. (3 Aralık 2009). Circassian History (İngilizce). ISBN 978-1-4653-1699-8. 28 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ekim 2023. 
  46. ^ Kazemzadeh, Hamed (2018). The Circassian Question; The formation of linguistic and cultural identity in the Caucasus from the mid-nineteenth century to modern times (PDF) (Tez). Uniwersytet Warszawski. 30 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2024. 
  47. ^ "Религии в Адыгее". capost.media (Rusça). 14 Kasım 2019. 2 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2023. 
  48. ^ Ногмов Ш.Б. История адыгейского народа. — Нальчик, 1982. — С. 59.
  49. ^ Çerkesler. Kafdav Yayınları. 18 Mayıs 2017 [İlk olarak 1800'lerde yayınlanmıştır]. ISBN 978-975-2403-02-4. 
  50. ^ "флаги адыгеи". www.vexillographia.ru. 5 Kasım 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2023. 
  51. ^ Налоев З.М. (2009). Этюды по истории культуры адыгов. 
  52. ^ Gammer, Moshe. “Review Article: A Preliminary to Decolonizing the Historiography of Shaykh Mansur.” Middle Eastern Studies, vol. 32, no. 1, 1996, pp. 191–202. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/4283782. Accessed 12 June 2023.
  53. ^ Беннигсен 1994.
  54. ^ (Kadircan KAFLI. Şimâlî Kafkasya, İstanbul 1942, s.87)
  55. ^ Natho, Kadir I. Circassian History. Pages 123–124
  56. ^ Shenfield, Stephen D. "The Circassians : A forgotten genocide". In Levene and Roberts, The Massacre in History. Page 150.
  57. ^ Richmond, Walter. The Circassian Genocide. Page 59.
  58. ^ Serbes, Nahit. "Çerkeslerde inanç ve hoşgörü" (PDF). 12 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). 
  59. ^ a b Journal of a residence in Circassia during the years 1837, 1838 and 1839. Vol. 1-2. London, 1840
  60. ^ Дегоев В.В., Блиев М.М. Кавказская война. — Москва, 1994. — С. 490-513.
  61. ^ Khoon, Yahya (2010). Muhammad Amin: Imam Shamil’s Naib to the Circassians in the Northwest Caucasus. 
  62. ^ Нефляшева, Н. А. (2008). "Эволюция функций и статуса служителей мусульманского культа на Северо-Западном Кавказе (вторая половина xix - начало XX В. )". Вестник Московского университета. Серия 13. Востоковедение (Rusça) (4): 34-55. ISSN 0320-8095. Erişim tarihi: 9 Ekim 2023. 
  63. ^ Дубровин Н. Черкесы (адыги). Нальчик, 1991. С. 222–223.
  64. ^ "Ислам в Черкессии в период войны за независимость". Адыгэ Хэку (Rusça). 20 Ocak 2009. 29 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ekim 2023. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Çerkesya%27da_din&oldid=32363015" sayfasından alınmıştır