İo (uydu): Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
io'Nun volkanik faaliyeti
CRea80 (mesaj | katkılar)
Devriyeler
23.229 değişiklik
volkanizma düzeltme ve genel kaynak düzeltmeleri
7. satır: 7. satır:
| bgcolour = #a0ffa0
| bgcolour = #a0ffa0
| discoverer = [[Galileo Galilei]]
| discoverer = [[Galileo Galilei]]
| discovered = 8 Ocak 1610<ref name="IAUMoonDiscoveries" />
⚫
| discovered = 8 Ocak 1610<ref name="IAUMoonDiscoveries">{{Web kaynağı | son = Blue | ilk = Jennifer | tarih = 9 Kasım 2009 | url = http://planetarynames.wr.usgs.gov/append7.html | başlık = Planet and Satellite Names and Discoverers | yayıncı = USGS | arşivurl = https://web.archive.org/web/20011216045158/http://planetarynames.wr.usgs.gov/append7.html | arşivtarihi = 16 Aralık 2001 | erişimtarihi = 1 Haziran 2020 | ölüurl = hayır }}</ref>
| adjectives = Ionian<ref name="Kieffer" /><ref name="Science1996" />
⚫
| adjectives = Ionian<ref>S. W. Kieffer (1982) "Ionian Vulcanism", in David Morrison, ed., ''Satellites of Jupiter'', vol. 3, International Astronomical Union</ref><ref>"Electron Beams and Ion Composition Measured at Io and in Its Torus", ''Science'', 1996 October 18</ref>
| named_after = [[İo (mitoloji)|Ἰώ]] ''Īō''
| named_after = [[İo (mitoloji)|Ἰώ]] ''Īō''
| mean_orbit_radius = {{val|421700|u=km}} ({{val|0.002819|ul=AU}})
| mean_orbit_radius = {{val|421700|u=km}} ({{val|0.002819|ul=AU}})
19. satır: 19. satır:
| satellite_of = [[Jüpiter]]
| satellite_of = [[Jüpiter]]
| group = [[Galilei uyduları]]
| group = [[Galilei uyduları]]
| mean_radius = {{val|1821.6|.5|u=km}} (0.286 Dünya)<ref name="jplfact"/>
| mean_radius = {{val|1821.6|.5|u=km}} (0.286 Dünya)<ref name="jplfact" />
| dimensions = 3.660,0 × 3.637,4 × 3.630,6&nbsp;km<ref name="Thomas1998">{{dergi kaynağı |soyadı=Thomas |ad=P. C. |yazarlarıgöster=etal |tarih=1998 |başlık=The Shape of Io from Galileo Limb Measurements |dergi=Icarus |cilt=135 |sayı=1 |sayfalar=175-180|doi=10.1006/icar.1998.5987 |bibcode=1998Icar..135..175T}}
| dimensions = 3.660,0 × 3.637,4 × 3.630,6&nbsp;km<ref name="Thomas1998" />
</ref>
| surface_area = {{val|41910000|u=km2}} (0.082 Dünya)
| surface_area = {{val|41910000|u=km2}} (0.082 Dünya)
| volume = {{val|2.53|e=10|u=km3}} (0.023 Dünya)
| volume = {{val|2.53|e=10|u=km3}} (0.023 Dünya)
| mass = {{val|8.931938|.000018|e=22|u=kg}} (0.015 Dünya)<ref name="jplfact"/>
| mass = {{val|8.931938|.000018|e=22|u=kg}} (0.015 Dünya)<ref name="jplfact" />
| density = {{val|3.528|.006|u=g/cm3}}<ref name="jplfact"/>
| density = {{val|3.528|.006|u=g/cm3}}<ref name="jplfact" />
| surface_grav = 1,796 m/sn<sup>2</sup> (0,183 [[g kuvveti|g]])
| surface_grav = 1,796 m/sn<sup>2</sup> (0,183 [[g kuvveti|g]])
| moment_of_inertia_factor = {{val|0.37824|0.00022}}<ref name="Schubert2004" />
⚫
| moment_of_inertia_factor = {{val|0.37824|0.00022}}<ref name="Schubert2004">{{kitap kaynağı|soyadı1= Schubert|ad1= G.|soyadı2= Anderson|ad2= J. D.|soyadı3= Spohn|ad3= T.|soyadı4= McKinnon|ad4= W. B.|editör1-soyadı= Bagenal|editör1-ad= F.|editör2-soyadı= Dowling|editör2-ad= T. E.|editör3-soyadı= McKinnon|editör3-ad= W. B.|başlık= Jupiter : the planet, satellites, and magnetosphere|kısım= Interior composition, structure and dynamics of the Galilean satellites|tarih= 2004|yayıncı= Cambridge University Press|yer= New York|url= https://books.google.com/books?id=aMERHqj9ivcC&printsec=frontcover|bölümurl= https://books.google.com/books?id=aMERHqj9ivcC&pg=PA281|isbn= 978-0521035453|sayfalar=281-306|oclc= 54081598|erişimtarihi= 30 Mayıs 2020|arşivurl= https://web.archive.org/web/20200502090611/https://books.google.com/books?id=aMERHqj9ivcC&printsec=frontcover|arşivtarihi= 2 Mayıs 2020|ölüurl= hayır}}</ref>
| escape_velocity = 2,558&nbsp;km/sn
| escape_velocity = 2,558&nbsp;km/sn
| albedo = {{val|.63|.02}}<ref name="jplfact" />
⚫
| albedo = {{val|.63|.02}}<ref name="jplfact">{{Web kaynağı | soyadı = Yeomans | ad = Donald K. | tarih = 13 Temmuz 2006 | başlık = Planetary Satellite Physical Parameters | yayıncı = JPL Solar System Dynamics | url = http://ssd.jpl.nasa.gov/?sat_phys_par | arşivurl = https://web.archive.org/web/20060621080242/http://ssd.jpl.nasa.gov/?sat_phys_par | arşivtarihi = 21 Haziran 2006 | erişimtarihi = 30 Mayıs 2020 | ölüurl = hayır }}</ref>
| magnitude = 5,02 ([[Karşı konum]])<ref name="magnitude" />
⚫
| magnitude = 5,02 ([[Karşı konum]])<ref name="magnitude">{{web kaynağı |başlık=Classic Satellites of the Solar System |url=http://www.oarval.org/ClasSaten.htm |yayıncı=Observatorio ARVAL |erişimtarihi=28 Eylül 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110709203915/http://www.oarval.org/ClasSaten.htm |arşivtarihi=9 Temmuz 2011 |ölüurl=evet}}</ref>
| rotation = [[Eşzamanlı yörünge|Eşzamanlı]]
| rotation = [[Eşzamanlı yörünge|Eşzamanlı]]
| rot_velocity = 271&nbsp;km/sa
| rot_velocity = 271&nbsp;km/sa
36. satır: 35. satır:
| min_temp_1 = 90&nbsp;[[Kelvin|K]]
| min_temp_1 = 90&nbsp;[[Kelvin|K]]
| mean_temp_1 = 110&nbsp;[[Kelvin|K]]
| mean_temp_1 = 110&nbsp;[[Kelvin|K]]
| max_temp_1 = 130&nbsp;K<ref name="Rathbun2004" />
⚫
| max_temp_1 = 130&nbsp;K<ref name="Rathbun2004">{{dergi kaynağı |soyadı=Rathbun |ad=J. A. |soyadı2=Spencer |tarih=2004 |ad2=J.R. |soyadı3=Tamppari |ad3=L.K. |soyadı4=Martin |ad4=T.Z. |soyadı5=Barnard |ad5=L. |soyadı6=Travis |ad6=L.D. |başlık=Mapping of Io's thermal radiation by the Galileo photopolarimeter-radiometer (PPR) instrument |dergi=Icarus |cilt=169 |sayı=1 |sayfalar=127-139|url= |doi=10.1016/j.icarus.2003.12.021 |bibcode=2004Icar..169..127R}}
</ref>
| atmosphere = yes
| atmosphere = yes
| surface_pressure = 5 - 40 nbar
| surface_pressure = 5 - 40 nbar
44. satır: 42. satır:
'''İo''' veya '''Io''' (eski adıyla '''Jüpiter I'''), [[Jüpiter]]'in [[Galilei uyduları]]ndan [[yörünge]]si en içte bulunanı ve üçüncü en büyük olanıdır. 1610 yılında [[Galileo Galilei]] tarafından keşfedilmiştir. Adını [[Yunan mitolojisi]]nde [[Zeus]]'un sevgililerinden biri olan "İo" karakterinden alır. Güneş Sistemi'nde üzerinde sürekli olarak gazlar ve lav püskürten yanardağlar bulunan tek uydudur.
'''İo''' veya '''Io''' (eski adıyla '''Jüpiter I'''), [[Jüpiter]]'in [[Galilei uyduları]]ndan [[yörünge]]si en içte bulunanı ve üçüncü en büyük olanıdır. 1610 yılında [[Galileo Galilei]] tarafından keşfedilmiştir. Adını [[Yunan mitolojisi]]nde [[Zeus]]'un sevgililerinden biri olan "İo" karakterinden alır. Güneş Sistemi'nde üzerinde sürekli olarak gazlar ve lav püskürten yanardağlar bulunan tek uydudur.


İo, 400 aktif [[yanardağı]] ve jeolojik yapısı ile Güneş Sistemi'nin en aktif gökcismidir.<ref name="book" /><ref name="Lopes2004" />
⚫
İo, 400 aktif [[yanardağı]] ve jeolojik yapısı ile Güneş Sistemi'nin en aktif gökcismidir.<ref name="book">{{Kitap kaynağı|başlık=Encyclopedia of the Solar System|url=https://archive.org/details/encyclopediasola00mcfa_702|bölüm=Io: The Volcanic Moon|yazar=Rosaly MC Lopes|yayımcı=Academic Press |yıl=2006|editör=Lucy-Ann McFadden, Paul R. Weissman, Torrence V. Johnson|sayfa=[https://archive.org/details/encyclopediasola00mcfa_702/page/n436 419]–431 |isbn=978-0-12-088589-3}}</ref><ref name="Lopes2004">{{Dergi kaynağı|başlık=Lava lakes on Io: Observations of Io’s volcanic activity from Galileo NIMS during the 2001 fly-bys |gazete=Icarus |son=Lopes |ilk=R. M. C. |sayfa=140–174 |sayı=169 |yıl=2004 |doi=10.1016/j.icarus.2003.11.013 |bibcode=2004Icar..169..140L}}</ref>


İo, Jüpiter'in çekim gücü ile kendi çekim gücü arasındaki iç sürtünmeden dolayı sürekli gelgitlere maruz kalmaktadır. İo'nun volkanları yüzeyden 500&nbsp;km yukarıya sülfür ve sülfür dioksit püskürtür.
İo, Jüpiter'in çekim gücü ile kendi çekim gücü arasındaki iç sürtünmeden dolayı sürekli gelgitlere maruz kalmaktadır. İo'nun volkanları yüzeyden 500&nbsp;km yukarıya sülfür ve sülfür dioksit püskürtür.
62. satır: 60. satır:
Io, Jüpiter'den 421.700 kilometre uzaklıktadır ve günde 24 saat, 18 saat, 27 saat ve 34 saat içinde hareket eder. Neredeyse dairesel yörüngesi ekvatoruna hafif eğimli bir düzlem oluşturur. Gerçek çapı 3.643&nbsp;km'ye ulaşır (bu nedenle Ay'dan daha büyüktür) ve yıldız boyutu 5.5'tir (yaklaşık altıncı boyutunda).
Io, Jüpiter'den 421.700 kilometre uzaklıktadır ve günde 24 saat, 18 saat, 27 saat ve 34 saat içinde hareket eder. Neredeyse dairesel yörüngesi ekvatoruna hafif eğimli bir düzlem oluşturur. Gerçek çapı 3.643&nbsp;km'ye ulaşır (bu nedenle Ay'dan daha büyüktür) ve yıldız boyutu 5.5'tir (yaklaşık altıncı boyutunda).


== Volkanik Faaliyet ==
== Volkanizma ==
Io'nun zoraki yörünge eksantrikliği tarafından üretilen gelgit ısınması, onu yüzlerce volkanik baca ve muazzam lav akıntılarıyla güneş sisteminin volkanik olarak en aktif dünyalarından biri haline getirmiştir. Büyük bir patlama sırasında, çoğunlukla [[magnezyum]] açısından zengin [[mafik]] veya [[Ultramafik kayaçlar|ultramafik]] tipte [[bazalt]]ik lavlardan oluşan onlarca hatta yüzlerce kilometrelik lav akıntıları üretilebilir. Bu aktivitenin yan ürünleri; [[kükürt]], [[kükürt dioksit]] ve piroklastik silikatlardır (kül benzeri). Bunlar 200 km yüksekliğe kadar püskürtülür, büyük şemsiye şeklinde duman üretir ve çevresindeki toprağı kırmızı, siyah ve beyaz renklere bezeyerek Io'nun alacalı atmosferini oluşturur. Io'nun volkanik bulutlarından bazılarının geri düşmeden önce yüzeyden 500 km'den fazla uzaklaştığı,<ref name ="Geissler2008" /> püskürtülen malzemenin yaklaşık 1 km/s hıza ulaştığı<ref name="Roesler1999" /><ref name="Geissler1999" /> ve çapı 1000 km'nin üzerinde kırmızı halkalar oluşturduğu görülmüştür.<ref name="Davies" />
Jeolojik olarak Güneş Sistemimizdeki en aktif yapıdır, çünkü Jüpiter ile komşu [[Europa (uydu)|Europa]]'nın uydusu [[Ganymede (uydu)|Ganymede]] ve [[Callisto (uydu)|Callisto]] arasında sürekli farklı açılardan çeken yerçekimi tuzağında tutulur. Bu gelgit kuvvetlerinde, Virüs toprağının yüzeyi sürekli yükselir. Gelgitler kükürt gazları ile birlikte şiddetli volkanik patlamalarla yüzeye çıkan, kayaları eriterek iç mekanı ısıtıyor. 400 aktif yanardağının bir kısmı yüzlerce kilometre akkor materyali tükürürken, kükürt dioksit bacaları iç kısımdan salınıyor ve yükseliyor ve donuyor ve Io'yu kaplayan güzel bir 10 inç renkli kar gibi yere düşüyor. Bu hızla, Io sadece birkaç milyon yıl içinde kendi kendine dönebilirdi. Volkanik aktivitesi, yüzeyini çeşitli kırmızı, sarı, beyaz, yeşil ve siyah tonlarında boyar. Aynı yoğun aktivite, bazı dağlarının Everest Dağı'ndan daha yüksek bir yüksekliğe ulaşması nedeniyle yüksek rakımdır. İçinde 900 kilometre çapında metalik bir çekirdek (muhtemelen demir ve demir sülfat) bulunurken, yeni bilgiler bu uydunun iki katmandan oluştuğunu göstermektedir. Çekirdeğin üstünde, kısmen sıvı kayaların bulunduğu bir manto ve ince ağaç kabuğu.<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.bbc.co.uk/newsround/28661380 |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=15 Ağustos 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20190816122854/https://www.bbc.co.uk/newsround/28661380 |arşivtarihi=16 Ağustos 2019 |ölüurl=hayır }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.hurriyet.com.tr/dunya/juno-ioda-volkan-buldu-40899167 |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=15 Ağustos 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20190815222232/http://www.hurriyet.com.tr/dunya/juno-ioda-volkan-buldu-40899167 |arşivtarihi=15 Ağustos 2019 |ölüurl=hayır }}</ref>Io, atmosferine her saniye yaklaşık 1000 ton materyal fırlatır.

Io'nun yüzeyi, genellikle düz ve dik duvarlarla çevrelenmiş ''patera'' olarak bilinen volkanik çöküntülerle bezelidir.<ref name="Radebaugh2001" /> Bu nitelikleri onları karasal [[kaldera]]lara benzetir, fakat aynı şekilde boş lav odasının çökmesi nedeniyle mi oluştukları bilinmemektedir.<ref name="Leone" /> [[Dünya]] ve [[Mars]]'taki benzerlerinden farklı olarak bu çöküntüler genellikle [[kalkan volkan]]larının zirvelerinde bulunmaz ve ortalama 41 km çaplarıyla daha büyüktür (en büyüğü [[Loki Patera]] 202 km çapındadır).<ref name="Radebaugh2001" /> Oluşum mekanizması ne olursa olsun, birçok pateranın morfolojisi ve dağılımı bu oluşumların yapısal olarak kontrol edildiğini ve çoğunlukla faylar veya dağlarla sınırlandırıldığını göstermektedir.<ref name="Radebaugh2001" /> Pateralar genellikle kendilerini hem lav gölleri, hem de 2001 yılında [[Gish Bar Patera]]'daki bir patlamada olduğu gibi patera ovalarına yayılan lav akışları olarak gösteren volkanik patlamaların sahnelendiği yerdir.<ref name="Lopes2004" /><ref name="Perry2003" />


== Kaynakça ==
== Kaynakça ==
{{Kaynakça|refs=
{{kaynakça}}<ref>{{Web kaynağı|url=https://earthweb.ess.washington.edu/space/ESS590/ioatmos.pdf|başlık=Io`s Neutral Atmosphere|yayıncı=washington universty}}</ref>

⚫
<ref name="IAUMoonDiscoveries">{{Web kaynağı | son = Blue | ilk = Jennifer | tarih = 9 Kasım 2009 | url = http://planetarynames.wr.usgs.gov/append7.html | başlık = Planet and Satellite Names and Discoverers | yayıncı = USGS | arşivurl = https://web.archive.org/web/20011216045158/http://planetarynames.wr.usgs.gov/append7.html | arşivtarihi = 16 Aralık 2001 | erişimtarihi = 1 Haziran 2020 | ölüurl = hayır }}</ref>

⚫
<ref name="Kieffer">S. W. Kieffer (1982) "Ionian Vulcanism", in David Morrison, ed., ''Satellites of Jupiter'', vol. 3, International Astronomical Union</ref>

<ref name="Science1996">"Electron Beams and Ion Composition Measured at Io and in Its Torus", ''Science'', 18 Ekim 1996</ref>

<ref name="Thomas1998">{{dergi kaynağı |soyadı=Thomas |ad=P. C. |yazarlarıgöster=etal |tarih=1998 |başlık=The Shape of Io from Galileo Limb Measurements |dergi=Icarus |cilt=135 |sayı=1 |sayfalar=175-180|doi=10.1006/icar.1998.5987 |bibcode=1998Icar..135..175T }}</ref>

⚫
<ref name="Schubert2004">{{kitap kaynağı|soyadı1= Schubert|ad1= G.|soyadı2= Anderson|ad2= J. D.|soyadı3= Spohn|ad3= T.|soyadı4= McKinnon|ad4= W. B.|editör1-soyadı= Bagenal|editör1-ad= F.|editör2-soyadı= Dowling|editör2-ad= T. E.|editör3-soyadı= McKinnon|editör3-ad= W. B.|başlık= Jupiter : the planet, satellites, and magnetosphere|kısım= Interior composition, structure and dynamics of the Galilean satellites|tarih= 2004|yayıncı= Cambridge University Press|yer= New York|url= https://books.google.com/books?id=aMERHqj9ivcC&printsec=frontcover|bölümurl= https://books.google.com/books?id=aMERHqj9ivcC&pg=PA281|isbn= 978-0521035453|sayfalar=281-306|oclc= 54081598|erişimtarihi= 30 Mayıs 2020|arşivurl= https://web.archive.org/web/20200502090611/https://books.google.com/books?id=aMERHqj9ivcC&printsec=frontcover|arşivtarihi= 2 Mayıs 2020|ölüurl= hayır }}</ref>

⚫
<ref name="jplfact">{{Web kaynağı | soyadı = Yeomans | ad = Donald K. | tarih = 13 Temmuz 2006 | başlık = Planetary Satellite Physical Parameters | yayıncı = JPL Solar System Dynamics | url = http://ssd.jpl.nasa.gov/?sat_phys_par | arşivurl = https://web.archive.org/web/20060621080242/http://ssd.jpl.nasa.gov/?sat_phys_par | arşivtarihi = 21 Haziran 2006 | erişimtarihi = 30 Mayıs 2020 | ölüurl = hayır }}</ref>

⚫
<ref name="magnitude">{{web kaynağı |başlık=Classic Satellites of the Solar System |url=http://www.oarval.org/ClasSaten.htm |yayıncı=Observatorio ARVAL |erişimtarihi=28 Eylül 2007 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110709203915/http://www.oarval.org/ClasSaten.htm |arşivtarihi=9 Temmuz 2011 |ölüurl=evet}}</ref>

⚫
<ref name="Rathbun2004">{{dergi kaynağı |soyadı=Rathbun |ad=J. A. |soyadı2=Spencer |tarih=2004 |ad2=J.R. |soyadı3=Tamppari |ad3=L.K. |soyadı4=Martin |ad4=T.Z. |soyadı5=Barnard |ad5=L. |soyadı6=Travis |ad6=L.D. |başlık=Mapping of Io's thermal radiation by the Galileo photopolarimeter-radiometer (PPR) instrument |dergi=Icarus |cilt=169 |sayı=1 |sayfalar=127-139|url= |doi=10.1016/j.icarus.2003.12.021 |bibcode=2004Icar..169..127R }}</ref>

⚫
<ref name="book">{{Kitap kaynağı|başlık=Encyclopedia of the Solar System|url=https://archive.org/details/encyclopediasola00mcfa_702|bölüm=Io: The Volcanic Moon|yazar=Rosaly MC Lopes|yayımcı=Academic Press |yıl=2006|editör=Lucy-Ann McFadden, Paul R. Weissman, Torrence V. Johnson|sayfa=[https://archive.org/details/encyclopediasola00mcfa_702/page/n436 419]–431 |isbn=978-0-12-088589-3 }}</ref>

<ref name="Lopes2004">{{Dergi kaynağı|başlık=Lava lakes on Io: Observations of Io’s volcanic activity from Galileo NIMS during the 2001 fly-bys |gazete=Icarus |son=Lopes |ilk=R. M. C. |sayfa=140–174 |sayı=169 |yıl=2004 |doi=10.1016/j.icarus.2003.11.013 |bibcode=2004Icar..169..140L }}</ref>

<ref name ="Geissler2008">{{dergi kaynağı|başlık=Galileo observations of volcanic plumes on Io|dergi=Icarus|yazar=P. E. Geissler; M. T. McMillan|sayfalar=505-518|cilt=197|yıl=2008|doi=10.1016/j.icarus.2008.05.005 }}</ref>

<ref name="Roesler1999">{{dergi kaynağı|başlık=Far-Ultraviolet Imaging Spectroscopy of Io's Atmosphere with HST/STIS|dergi=Science|ad=F. L.|soyadı=Roesler|ad2=H. W.|soyadı2=Moos|ad3=R. J.|soyadı3=Oliversen|ad4=R. C.|soyadı4=Woodward, Jr.|ad5=K. D.|soyadı5=Retherford|ad6=F.|soyadı6=Scherb|ad7=M. A.|soyadı7=McGrath|ad8=W. H.|soyadı8=Smyth|ad9=P. D.|soyadı9=Feldman|ad10=D. F.|soyadı10=Strobel|cilt=283|sayı=5400|sayfalar=353-357|tarih=Ocak 1999|doi=10.1126/science.283.5400.353|pmid=9888844|bibcode=1999Sci...283..353R }}</ref>

<ref name="Geissler1999">{{dergi kaynağı|başlık=Galileo Imaging of Atmospheric Emissions from Io|dergi=Science|ad=P. E.|soyadı=Geissler|ad2=A. S.|soyadı2=McEwen|ad3=W.|soyadı3=Ip|ad4=M. J. S.|soyadı4=Belton|ad5=T. V.|soyadı5=Johnson|ad6=W. H.|soyadı6=Smyth|ad7=A. P.|soyadı7=Ingersoll|cilt=285|sayı=5429|sayfalar=870-874|tarih=Ağustos 1999|doi=10.1126/science.285.5429.870|pmid=10436151|bibcode=1999Sci...285..870G }}</ref>

<ref name="Davies">{{kitap kaynağı|yazar=Ashley Gerard Davies|başlık=Volcanism on Io|editör=Cambridge University Pres|yıl=2007|sayfa=235|ISBN=0-521-85003-7 }}</ref>

<ref name="Radebaugh2001">{{dergi kaynağı|başlık=Paterae on Io: A new type of volcanic caldera?|dergi=J. Geophys. Res.|soyadı=Radebaugh|ad=D.|yazar2=ve diğ.|sayfalar=33005-33020|cilt=106|sayı=E12|yıl=2001|doi=10.1029/2000JE001406|bibcode=2001JGR...10633005R }}</ref>

<ref name="Leone">{{dergi kaynağı|ad=Giovanni|soyadı=Leone|tarih=30 Ekim 2009|başlık=Volcanic history, geologic analysis and map of the Prometheus Patera region on Io|dergi=Journal of Volcanology and Geothermal Research|cilt=187|sayı=1–2|sayfalar=93-105|erişimtarihi=15 Mayıs 2016|doi=10.1016/j.jvolgeores.2009.07.019|ad2=Ashley|soyadı2=Gerard Davies|ad3=Lionel|soyadı3=Wilson}}</ref>

<ref name="Perry2003">{{web kaynağı|başlık=Gish Bar Patera, Io: geology and volcanic activity, 1996–2001.|iş=www.lpi.usra.edu |url=http://www.lpi.usra.edu/meetings/lpsc2003/pdf/1720.pdf|erişimtarihi=7 Eylül 2022 }}</ref>

}}


== Dış bağlantılar ==
== Dış bağlantılar ==
107. satır: 143. satır:


[[Kategori:Galilei uyduları]]
[[Kategori:Galilei uyduları]]
[[Kategori:1610'larda keşfedilen astronomik nesneler]]
[[Kategori:Jüpiter'in doğal uyduları]]
[[Kategori:Güneş Sistemi]]
[[Kategori:Güneş Sistemi]]
[[Kategori:1610'larda keşfedilen astronomik nesneler]]

Sayfanın 10.59, 7 Eylül 2022 tarihindeki hâli

Io
Galileo adlı uzay aracından alınan doğru renk resmi.
Galileo uzay aracından alınan Io'nun doğru renk resmi. Merkezin hemen solundaki kara leke patlamakta olan volkan Prometheus. İki tarafta da bulunan beyazımsı ovalar volkanik olarak tevdi edilen donmuş Kükürt dioksit, daha sarımsı bölgelerde daha fazla sülfür var.
Keşif
KeşfedenGalileo Galilei
Keşif tarihi8 Ocak 1610[1]
Adlandırmalar
Adın kaynağı
Ἰώ Īō
Alternatif adlar
Jüpiter I
SıfatlarIonian[2][3]
Yörünge özellikleri
Enberi420000 km (0,002807 AU)
Enöte423400 km (0,002830 AU)
Ortalama yörünge yarıçapı
421700 km (0,002819 AU)
Dış merkezlik0,0041
1,769137786 g
(152853,5047 sn,
42,45930686 sa)
17,334 km/s
Eğiklik0,05° (Jüpiter'in ekvatoru)
2,213° (Ekliptik)
Doğal uydusuJüpiter
GrupGalilei uyduları
Fiziksel özellikler
5,02 (Karşı konum)[4]
Boyutlar3.660,0 × 3.637,4 × 3.630,6 km[5]
Ortalama yarıçap
1821,6±0,5 km (0.286 Dünya)[6]
41910000 km2 (0.082 Dünya)
Hacim2,53×1010 km3 (0.023 Dünya)
Kütle(8,931938±0,000018)×1022 kg (0.015 Dünya)[6]
Ortalama yoğunluk
3,528±0,006 g/cm3[6]
1,796 m/sn2 (0,183 g)
Atalet momenti faktörü
0,37824±0,00022[7]
2,558 km/sn
Eşzamanlı
Ekvatoral dönme hızı
271 km/sa
Albedo0,63±0,02[6]
Yüzey sıcaklığı min. ort. maks.
Surface 90 K 110 K 130 K[8]
Atmosfer
Yüzey basıncı
5 - 40 nbar
Bileşimleri%90 Kükürt dioksit
  Wikimedia Commons'ta ilgili ortam

İo veya Io (eski adıyla Jüpiter I), Jüpiter'in Galilei uydularından yörüngesi en içte bulunanı ve üçüncü en büyük olanıdır. 1610 yılında Galileo Galilei tarafından keşfedilmiştir. Adını Yunan mitolojisinde Zeus'un sevgililerinden biri olan "İo" karakterinden alır. Güneş Sistemi'nde üzerinde sürekli olarak gazlar ve lav püskürten yanardağlar bulunan tek uydudur.

İo, 400 aktif yanardağı ve jeolojik yapısı ile Güneş Sistemi'nin en aktif gökcismidir.[9][10]

İo, Jüpiter'in çekim gücü ile kendi çekim gücü arasındaki iç sürtünmeden dolayı sürekli gelgitlere maruz kalmaktadır. İo'nun volkanları yüzeyden 500 km yukarıya sülfür ve sülfür dioksit püskürtür.

İo, Europa ve Ganymede ile 1:2:4 oranında bir Laplace resonansı içinde gezegeni etrafında dönmektedir.

İo'nun keşfi ve yapılan gözlemler

Bu uydunun 7 Ocak 1610 tarihinde Galileo tarafından keşfedildiği kabul edilir ancak, 1614'te yayımladığı Mundus Jovialis''inde Simon Marius, İo ile birlikte Jüpiter'in diğer uydularını 1609'da Galileo'nun keşfinden bir hafta önce ilk olarak gözlemlediğini iddia etmiştir. Galileo bu iddiadan şüphe etmiş ve Marius'un çalışmasını "çalıntı" olarak nitelendirmiştir.

20. yüzyılın ortalarında İo'nun kutup bölgelerinin kırmızı renkte olduğunu ortaya koyan gözlemler yapılmıştır. Uzay sondası Pioneer 11 1970'lerdeki geçişi sırasında kutup bölgesinin, ekvator bölgesinin beyazımsı renginin aksine turuncu renkte olduğunu ortaya koymuştur. Ancak Pioneer'in bulguları bundan öteye gidememiştir.

Uzay sondası Voyager 1, 1979'da İo'nun yakınlarından ilk resimlerini gönderdiğinde, bilimadamları İo'nun yüzeyinde neredeyse hiç krater bulunmadığını gördüler. Voyager seyir mühendisi Linda Morabito, resimler üzerinde çalışırken yüzeyden püsküren bir "sorguç" fark etti. Bilimadamları olası bütün kraterleri örten yoğun volkanik aktivitenin sebep olduğu oldukça genç bir yüzey buldular. Yüzeyde dokuz aktif volkan gözlemlemeyi başaran Voyager 1'in ardından Voyager 2, bunların sekizini gözlemledi.

Galileo uzay aracı, 1995'te Jüpiter'e ulaştı ve 1999'un sonlarında İo'nun yanından geçti. Galileo, İo'ya diğer bütün sondalardan daha fazla yaklaştı, birçok fotoğraf çekti, püsküren volkanlar gözlemledi ve İo'nun Güneş Sistemi'ndeki kayaç iç gezegenler gibi büyük bir demir çekirdeği olduğunu keşfetti.

Temel özellikler

Io, Jüpiter'den 421.700 kilometre uzaklıktadır ve günde 24 saat, 18 saat, 27 saat ve 34 saat içinde hareket eder. Neredeyse dairesel yörüngesi ekvatoruna hafif eğimli bir düzlem oluşturur. Gerçek çapı 3.643 km'ye ulaşır (bu nedenle Ay'dan daha büyüktür) ve yıldız boyutu 5.5'tir (yaklaşık altıncı boyutunda).

Volkanizma

Io'nun zoraki yörünge eksantrikliği tarafından üretilen gelgit ısınması, onu yüzlerce volkanik baca ve muazzam lav akıntılarıyla güneş sisteminin volkanik olarak en aktif dünyalarından biri haline getirmiştir. Büyük bir patlama sırasında, çoğunlukla magnezyum açısından zengin mafik veya ultramafik tipte bazaltik lavlardan oluşan onlarca hatta yüzlerce kilometrelik lav akıntıları üretilebilir. Bu aktivitenin yan ürünleri; kükürt, kükürt dioksit ve piroklastik silikatlardır (kül benzeri). Bunlar 200 km yüksekliğe kadar püskürtülür, büyük şemsiye şeklinde duman üretir ve çevresindeki toprağı kırmızı, siyah ve beyaz renklere bezeyerek Io'nun alacalı atmosferini oluşturur. Io'nun volkanik bulutlarından bazılarının geri düşmeden önce yüzeyden 500 km'den fazla uzaklaştığı,[11] püskürtülen malzemenin yaklaşık 1 km/s hıza ulaştığı[12][13] ve çapı 1000 km'nin üzerinde kırmızı halkalar oluşturduğu görülmüştür.[14]

Io'nun yüzeyi, genellikle düz ve dik duvarlarla çevrelenmiş patera olarak bilinen volkanik çöküntülerle bezelidir.[15] Bu nitelikleri onları karasal kalderalara benzetir, fakat aynı şekilde boş lav odasının çökmesi nedeniyle mi oluştukları bilinmemektedir.[16] Dünya ve Mars'taki benzerlerinden farklı olarak bu çöküntüler genellikle kalkan volkanlarının zirvelerinde bulunmaz ve ortalama 41 km çaplarıyla daha büyüktür (en büyüğü Loki Patera 202 km çapındadır).[15] Oluşum mekanizması ne olursa olsun, birçok pateranın morfolojisi ve dağılımı bu oluşumların yapısal olarak kontrol edildiğini ve çoğunlukla faylar veya dağlarla sınırlandırıldığını göstermektedir.[15] Pateralar genellikle kendilerini hem lav gölleri, hem de 2001 yılında Gish Bar Patera'daki bir patlamada olduğu gibi patera ovalarına yayılan lav akışları olarak gösteren volkanik patlamaların sahnelendiği yerdir.[10][17]

Kaynakça

  1. ^ Blue, Jennifer (9 Kasım 2009). "Planet and Satellite Names and Discoverers". USGS. 16 Aralık 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2020. 
  2. ^ S. W. Kieffer (1982) "Ionian Vulcanism", in David Morrison, ed., Satellites of Jupiter, vol. 3, International Astronomical Union
  3. ^ "Electron Beams and Ion Composition Measured at Io and in Its Torus", Science, 18 Ekim 1996
  4. ^ "Classic Satellites of the Solar System". Observatorio ARVAL. 9 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2007. 
  5. ^ Thomas, P. C. (1998). "The Shape of Io from Galileo Limb Measurements". Icarus. 135 (1). ss. 175-180. Bibcode:1998Icar..135..175T. doi:10.1006/icar.1998.5987. 
  6. ^ a b c d Yeomans, Donald K. (13 Temmuz 2006). "Planetary Satellite Physical Parameters". JPL Solar System Dynamics. 21 Haziran 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2020. 
  7. ^ Schubert, G.; Anderson, J. D.; Spohn, T.; McKinnon, W. B. (2004). "Interior composition, structure and dynamics of the Galilean satellites". Bagenal, F.; Dowling, T. E.; McKinnon, W. B. (Ed.). Jupiter : the planet, satellites, and magnetosphere. New York: Cambridge University Press. ss. 281-306. ISBN 978-0521035453. OCLC 54081598. 2 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mayıs 2020. 
  8. ^ Rathbun, J. A.; Spencer, J.R.; Tamppari, L.K.; Martin, T.Z.; Barnard, L.; Travis, L.D. (2004). "Mapping of Io's thermal radiation by the Galileo photopolarimeter-radiometer (PPR) instrument". Icarus. 169 (1). ss. 127-139. Bibcode:2004Icar..169..127R. doi:10.1016/j.icarus.2003.12.021. 
  9. ^ Rosaly MC Lopes (2006). "Io: The Volcanic Moon". Lucy-Ann McFadden, Paul R. Weissman, Torrence V. Johnson (Ed.). Encyclopedia of the Solar System. Academic Press. s. 419–431. ISBN 978-0-12-088589-3. 
  10. ^ a b Lopes, R. M. C. (2004). "Lava lakes on Io: Observations of Io's volcanic activity from Galileo NIMS during the 2001 fly-bys". Icarus, 169. s. 140–174. Bibcode:2004Icar..169..140L. doi:10.1016/j.icarus.2003.11.013. 
  11. ^ P. E. Geissler; M. T. McMillan (2008). "Galileo observations of volcanic plumes on Io". Icarus. Cilt 197. ss. 505-518. doi:10.1016/j.icarus.2008.05.005. 
  12. ^ Roesler, F. L.; Moos, H. W.; Oliversen, R. J.; Woodward, Jr., R. C.; Retherford, K. D.; Scherb, F.; McGrath, M. A.; Smyth, W. H.; Feldman, P. D.; Strobel, D. F. (Ocak 1999). "Far-Ultraviolet Imaging Spectroscopy of Io's Atmosphere with HST/STIS". Science. 283 (5400). ss. 353-357. Bibcode:1999Sci...283..353R. doi:10.1126/science.283.5400.353. PMID 9888844. 
  13. ^ Geissler, P. E.; McEwen, A. S.; Ip, W.; Belton, M. J. S.; Johnson, T. V.; Smyth, W. H.; Ingersoll, A. P. (Ağustos 1999). "Galileo Imaging of Atmospheric Emissions from Io". Science. 285 (5429). ss. 870-874. Bibcode:1999Sci...285..870G. doi:10.1126/science.285.5429.870. PMID 10436151. 
  14. ^ Ashley Gerard Davies (2007). Cambridge University Pres (Ed.). Volcanism on Io. s. 235. ISBN 0-521-85003-7. 
  15. ^ a b c Radebaugh, D.; ve diğ. (2001). "Paterae on Io: A new type of volcanic caldera?". J. Geophys. Res. 106 (E12). ss. 33005-33020. Bibcode:2001JGR...10633005R. doi:10.1029/2000JE001406. 
  16. ^ Leone, Giovanni; Gerard Davies, Ashley; Wilson, Lionel (30 Ekim 2009). "Volcanic history, geologic analysis and map of the Prometheus Patera region on Io". Journal of Volcanology and Geothermal Research. 187 (1–2). ss. 93-105. doi:10.1016/j.jvolgeores.2009.07.019. 
  17. ^ "Gish Bar Patera, Io: geology and volcanic activity, 1996–2001" (PDF). www.lpi.usra.edu. Erişim tarihi: 7 Eylül 2022. 

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta İo (uydu) ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.

Genel bilgiler

Filmler

Resimler

Haritalar

Ek başvurular

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=İo_(uydu)&oldid=28498697" sayfasından alınmıştır