Laz alfabesi
Laz alfabesi (Lazca: Lazuri Alboni[1]) Lazcanın yazılması için kullanılan bir yazı sistemidir. Lazlar Türkiye'de Latin alfabesinden geliştirilmiş bir yazı sistemini, Gürcistan'da ise Gürcü alfabesini kullanmaktadır.
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
Dilbilimci Nikolay Marr'ın verdiği bilgiye göre Lazcanın yazılı bir dil haline getirilmesine yönelik ilk çalışmalar Türkiye'de Osmanlı döneminde başlamıştır. Hopalı Faik Efendi Laz alfabesini oluşturmaya çalıştığı için II. Abdülhamit döneminde baskı görmüş, hapse yollanmış, tüm çalışmaları ve kitapları yakılmıştır. Bununla birlikte, 1910 yılında Lazca gramer çalışması için Lazistan'a gitmiş olan Marr, Faik Efendi'nin alfabesinin mahiyeti hakkında bilgi vermemiştir.[2]
Lazcanın yazılı bir dil haline getirilmesi çabalarında en önemli pay İskender Chitaşi'ye aittir. İskender Chitaşi, 1920'li yıllarda SSCB'de Latin kökenli bir Laz Alfabesi hazırladı. O dönemde SSCB'de açılan Laz okullarında bu alfabe ile Laz çocuklarına, Lazca eğitim verildi. Ayrıca İskender Chitaşi, Latin harflerini temel alarak kendi hazırladığı bu alfabe ile birçok Lazca kitap yazdı.
Wolfgang Feurstein ve Fahri Lazoğlu tarafından Latin harflerine dayalı olarak hazırlanan Laz alfabesi, 1984 yılında kamuoyuna duyuruldu. Fahri Lazoğlu, Laz Alfabesi oluşturma çalışmalarına 1970'li yıllarda başlamıştı. Lazoğlu Alfabesi, ilk kez Almanya'da bir grup Laz tarafından "Lazebura" isimli dergide yayınlanmış, ayrıca Kafkasoloji kongrelerine sunulmuştur. 35 harfli Laz alfabesi, 1993 yılında Ogni dergisinde yayınlanarak, Türkiye Lazları içinde Laz diline ilgi duyanlar tarafından da kullanılmaya başlandı.
Gürcistan'da yaşayan Lazlar ise, Gürcü alfabesini kullanmaktadırlar. Gürcü alfabsinde mevcut olup günümüzde Gürcü dilinin yazılışında kullanılmayan ჶ (f) ve ჲ (y) harfleri de Lazcada işlevini sürdürmektedir. "Fi" biçiminde okunan ჶ (f), günümüz Gürcü dilinde ფ harfiyle karşılanmaktadır: ჶილმი (ფილმი- film). Yota olarak okunan ჲ (y) harfiyle Gürcücede kelime başlamıyordu, ancak Lazcada başlamaktadır.
Alfabe, bilgisayar üzerinde Yavuz Yazıcı tarafından tasarlanan Lazuri Athletic, Lazuri Times, Lazuli Megrelli, Lazuri Arial ve Lazuri Verdana fontlarıyla yazılabilmektedir.[3]
Latin ve Mhedruli Laz alfabeleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Gürcü alfabesinin Mhedruli karakterlerine dayanan Laz alfabesinin harfleri Lazcadaki bütün fonemleri karşılamaktadır. Ancak Latin alfabesi bunu karşılamaktan uzak olduğu için harfleri işaretleme yoluna gidilmiştir. Ne var ki bu da yeterli olmamış, Lazca ძ fonemi "dz" (örn. ძაბუნი / dzabuni), ც fonemi "ts" (örn. ცოი / tsoi) ve წ fonemi "tz" (örn. წალენი / tzaleni) biçiminde de gösterilmiştir. Bu durumun fonetik bir alfabe olan Laz aldabesi içinde bir aykırılık teşkil ettiği söylenebilir. Gürcü alfabesine dayanan Laz alfabesinde büyük ve küçük harf ayrımı yoktur. Latin kökenli Laz alfabesinde ise, Türk alfabesindeki gibi büyük ve küçük harf ayrımı bulunmaktadır.
| Latin Laz alfabesi | Mhedruli Laz alfabesi | Latin Laz alfabesi | Mhedruli Laz alfabesi | |
|---|---|---|---|---|
| A a | ა | B b | ბ | |
| C c | ჯ | Ç̌ ç̌ | ჭ | |
| D d | დ | E e | ე | |
| F f | ჶ | G g | გ | |
| Ğ ğ | ღ | H h | ჰ | |
| X x | ხ | İ i | ი | |
| J j | ჟ | K k | ქ | |
| Ǩ ǩ | კ | Q q | ყ | |
| L l | ლ | M m | მ | |
| N n | ნ | O o | ო | |
| P p | ფ | P̌ p̌ | პ | |
| R r | რ | S s | ს | |
| Ş ş | შ | T t | თ | |
| Ť t̆ | ტ | U u | უ | |
| V v | ვ | Y y | ჲ | |
| Z z | ზ | Ž ž (dz) | ძ | |
| Ʒ ʒ (ts) | ც | Ǯ ǯ (tz) | წ |
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ http://www.omniglot.com/writing/laz.htm 16 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Lazca iki alfabe ile yazılır)
- ^ Nikolay Marr, Lazistan'a Yolculuk (Çeviri: Yulva Muhurcişi), İstanbul, 2016, s. 102, ISBN 9786055753634.
- ^ Zeynep Özüm Ak (Nisan 2018). "Understanding the Problems of the Support of an Endangered Language in Typography: Proposal of a Typeface That Supports the Laz Language". comum.rcaap.pt. Erişim tarihi: 6 Eylül 2021.[ölü/kırık bağlantı]