Karadeniz kemençesi
| Karadeniz kemençesi | |
|---|---|
 | |
| Türü | Telli çalgı |
| Hornbostel-Sachs sınıfı | 321.322 (boyunlu kutu lir) |
| Önemli müzisyenler | Bahattin Çamurali, Hüseyin Dilaver, Kâtip Şadi, Yusuf Cemal Keskin, Picoğlu Osman, Yaşar Turna, Mehmet Sırrı Öztürk, Kemal İpşir, Kâtip Şadi |
Karadeniz kemençesi (Yunanca: Ποντιακή λύρα; Pontiakí lýra, Lazca: ჭილილი; Çilili, Ermenice: քամանի; Qamani) veya Laz kemençesi,[1] Yunanistan ve Türkiye'de kullanılan yaylı müzik aletidir. Genellikle dörtlü aralıklarla B-E-A şeklinde akortlanmış üç teli vardır. Pontus Rumlarının önde gelen müzikal halk çalgısıdır. 11. ve 12. yüzyıllar arasında icat edildiği tahmin edilmektedir. Kemençe, birçok ahşap türünden yapılabilmektedir.
Ortaya çıkışı[değiştir | kaynağı değiştir]
Lir gibi ilk ortaya çıkan telli çalgılar parmak veya mızrapla çalınırdı. Yapımında at kuyruğunun kullanıldığı, dik olarak çalınan iki telli yaylı çalgıların, Orta Asya'daki göçebe binici topluluklar arasında ortaya çıkmış olma ihtimali yüksektir. Bu çalgılar günümüzde kullanılan Moğol Morin huur'una ve Kazak kobızına benziyorlardı. Bu yaylı çalgıların değişik formları Asya'dan Orta Doğu'ya[2][3] ve Bizans İmparatorluğu'na ticaret yolları boyunca yayılmıştı.[4][5]
Avrupa'da kullanılan tüm yaylı çalgılarının (kemençe de dahil olmak üzere) doğrudan atası, 9. yüzyılda kullanılan Bizans lirine ve daha sonra Avrupa rebek ine dönüşen Arap rebabıdır (ربابة).[6][7][8]
Karadeniz kemençesinin, Pontus bölgesinin Bizans İmparatorluğu'na bağlı olduğu 11 ve 12. yüzyıllar arasında icat edildiği, "Kemençe" adının ise (küçük yaylı anlamında) ilk kez 10. yüzyılda verildiği anlaşılmaktadır. Pavlos Hairopoulos'a göre, bu çalgı bizzat Pontus Rumları tarafından tasarlanmış ve imal edilmiştir.[9][10]
Yapısı ve mekaniği[değiştir | kaynağı değiştir]
| # | Parçanın adı |
|---|---|
| 1 | Tepe, Kifal |
| 2 | Kulak, Otia |
| 3 | Boyun, Goula |
| 4 | Kravat, Spaler |
| 5 | Kapak |
| 6 | Ses delikleri, Rothounia |
| 7 | Eşek, Gaidaron |
| 8 | Palikar |
| 9 | Gövde, Soma |
| 10 | Can direği |
| 11 | Teller |
Enstrümanın gövde, dübel ve sap yapımında erik ağacı başta olmak üzere ardıç, dut, ceviz, sedir, akasya vb. ağaçlar kullanılmaktadır. Ses tablası ise ladin, kaliteli çam veya köknardan yapılır. Geleneksel olarak, en iyi kemençelerin erik ağacından yapıldığı kabul edilmektedir. Ses tahtasında kullanılan ağacın büyüme halkaları birbirine yakınsa yüksek frekanslar daha iyi çalınırken, büyüme halkaları seyrekse alçak frekanslı sesler daha iyi çalınır. Genellikle, en yoğun halkalar kemençenin alt kısmında olur.[11]
Kemençe, uzun çalgı sapı ve dikdörtgen gövdeli şişeyi andıran formunun benzersizliği ile ayırt edilir. Burgu kutusu damla şeklindedir ve Pontus lehçesinde "kifal" (baş) olarak adlandırılır.[11]
Teller[değiştir | kaynağı değiştir]
1920'ye kadar kemençenin üç teli de ipekten yapılırdı. Bu teller melodik ama pes sesler çıkarırdı. Alternatif olarak, üstteki iki tel ipekten ve üçüncü tel bağırsaktan yapılırdı. En üstteki iki tel üçüncüden daha inceydi. Günümüzde teller ya ikisi de eşit kalınlıkta ve biri daha ince olacak şekilde, ya da ikisi de eşit kalınlıkta ve biri tel ile kaplı olan iki telden yapılmaktadır.[11]
Akort[değiştir | kaynağı değiştir]
Kemençe dörtlü aralıklar ile akort edilir. Kemençeyi çalmanın üç yolu vardır:
- Melodi en üstteki telde çalınır, sonraki tel pes olarak kullanılır.
- İlk iki tel ile melodi çalınır.
- Melodi en düşük telde çalınır, sonraki tel pes olarak kullanılır.
En alttaki tel "kapan", en üstteki tel ise "zil", orta tel ise "sağır" olarak adlandırılır ve enstrümanın ilgili türlerinin adlandırılması da aynıdır.
Yay[değiştir | kaynağı değiştir]
Yay ayrı bir alettir ve kemençenin çalınabilmesi için gereklidir. Adı, liflerinin oluşturduğu yaydan gelir. Yaklaşık 50 ila 60 cm uzunluğunda, iki tarafı olan ahşap bir alettir. Kemençenin bir ucundan geçen lifler diğer ucuna deri ile bağlanır. Silindirik olan bu nokta çalan kişinin baskın eli ile tutulur ve orta parmakla bastırılır.[12]
Yayın lifleri erkek atın kuyruğundaki kıllardan yapılmaktadır. Kısrak kılları idrarla aşınma eğiliminde olduğundan kullanılmamaktadır.[12]
Çalma[değiştir | kaynağı değiştir]
Enstrümanı kullanırken, kemençeyi çalan kişi onu ayakta veya oturarak "çalar". Otururken dize dayayarak, ayaktayken önde tutularak düpedüz pozisyonda çalınır. Kemençenin her zaman sola hafif bir eğimi vardır. Girit, Oniki Adalar ve Trakya'da kullanılan armut biçimli kemençede teller çivi ile bastırılırken, şişe şeklindeki kemençede kemanda olduğu gibi parmakların ortası ile bastırılır.[12]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ REPUBLIC OF TURKEY MINISTRY OF CULTURE AND TOURISM: Directorate of Culture and Tourism of Trabzon 8 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2011
- ^ The Silk Road: Connecting Cultures, Creating Trust, Silk Road Story 2: Bowed Instruments, Smithsonian Center for Folk life and Cultural Heritage (accessed 2008-09-26)
- ^ The NPR Classical Music Companion: Terms and Concepts from A to Z. Houghton Mifflin Harcourt. 1997. ISBN 978-0618619450. 25 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2021.
- ^ Grillet 1901
- ^ Margaret J. Kartomi: On Concepts and Classifications of Musical Instruments. Chicago Studies in Ethnomusicology, University of Chicago Press, 1990
- ^ "Rabab". Encyclopedia Britannica. 10 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2019.
- ^ "Lira | musical instrument". Encyclopedia Britannica. 12 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Nisan 2019.
- ^ Panum (1939). "The stringed instruments of the Middle Ages, their evolution and development". Londra: William Reeves: 434.
- ^ During Jean, At ‘Ayan Robert, Spector Johanna, Qassim Hassan Scheherazade, Morris R. Conway, «Kamancheh», Grove Music Online – Oxford Music Online
- ^ Η λύρα. Η εξέλιξη από την αρχαία εποχή ως σήμερα σ' όλο τον κόσμο. Θεσσαλονίκη: Εκδοτικός Οίκος Αδελφών Κυριακίδη. 1994. s. 30.
- ^ a b c Ελληνικά Λαϊκά Μουσικά Όργανα. Αθήνα: Μέλισσα. 1991. s. 271 – 276. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: ":02" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme) - ^ a b c Tsahourides, Matthaios. The Pontic lyra in contemporary Greece. Diss. Goldsmiths, University of London, 2007.
Bibliyografya[değiştir | kaynağı değiştir]
- Özhan Öztürk (2005). Karadeniz: Ansiklopedik Sözlük Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. 2 Cilt. Heyamola Yayıncılık. İstanbul. ISBN'si 975-6121-00-9
- Margaret J. Kartomi: Müzik Aletlerinin Kavramları ve Sınıflandırmaları Üzerine. Etnomüzikolojide Chicago Çalışmaları, Chicago Press Üniversitesi, 1990
- Petrides, Th. " Pontus liri eşliğinde geleneksel Pontus dansları
- "Pontus Müziği" 3 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- New Grove Müzik Aletleri Sözlüğü: Londra, 1984.
- Asuman Onaran: Kemençe Seslerinin Armonik Analizi, İstanbul, 1959.
- Laurence Picken: Türkiye Halk Müziği Enstrümanları, Londra, 1975.
- Rauf Yekta: Türk Musikisi, İstanbul, 1986.
- Curt Sachs: Müzik Aletlerinin Tarihi, New York, 1940.
- Hedwig Usbeck: "Türklerde Musıki Aletleri", Musıki Mecmuası, no. 235 - 243, 1968 - 1969.
- Atina Palladium Konservatuvarı'nın kurucusu ve direktörü V. Architektonidis'in yaptığı konuşmadan notlar: "Pontus lirinin kültürel mirasımızdaki önemi" Argyroupoli 2005.
- Elliniko Belediyesi Folklor Müzesi.
- Argyroupolis Pontus Birliği Arşivi.
- Pavlou D. Hairopoulos "Lir".
Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]
- kondes.tr.gg 22 Mayıs 2016[Tarih uyuşmuyor] tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Ünlü virtüöz Th. Petrides'ten Karadeniz kemençesi hakkında bir makale.
- kemence.com 27 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Kemençe Bileşenleri
- lh3.ggpht.com 25 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Lir (kemençe) Dersleri 15 Mayıs 2014[Tarih uyuşmuyor] tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
