Jaꞑalif
Yeni Türk alfabesi (Tatarca: Яңа төрки әлифбасы, Yaña törki älifbası) veya kısaca Jaꞑalif, (Tatarca: Яңалиф, Yañalif; Tatarca telaffuz: [jɑŋɑˈlif]), 1930'lu yıllarda Sovyetler Birliği'ndeki Slav kökenli olmayan halklar için oluşturulmuş Latin alfabesi temelli bir yazı sistemidir. 1926 yılının Şubat ayında Bakü'de toplanan Birinci Türk Halkları Kurultayı'nda alınan karar ile 1926 yılının Nisan ayında Kazan'da Jaꞑa Tatar əlifʙasь adıyla tasarlandı.[1] 3 Temmuz 1927 tarihinde Tataristan hükûmeti tarafından Yañalif, Tatar dilinin resmi yazı sistemi olarak kabul edildi[2] ve 1940 yılına kadar kullanıldı.
Eşzamanlı olarak başta Sovyetler Birliği'nde konuşulan diğer Türk dilleri olmak üzere Tacikçe gibi bazı Türki olmayan diller için de Jaꞑalif temelli Latin alfabeleri kullanılmaya başlandı.
Alfabe
[değiştir | kaynağı değiştir]Jaꞑalif'te kullanılan harfler, karşılık geldikleri ses değerleri ve modern Ortak Türk alfabesindeki eşdeğer harfler aşağıdaki tabloda verilmiştir.
| № | Jaꞑalif | IPA | Ortak Türk alfabesi |
|---|---|---|---|
| 1 | A a | /ɑ/ | A a |
| 2 | B ʙ | /b/ | B b |
| 3 | C c | /t͡ʃ/ | Ç ç |
| 4 | Ç ç | /d͡ʒ/ | C c |
| 5 | D d | /d/ | D d |
| 6 | E e | /e~ɛ/ | E e |
| 7 | Ə ə | /æ/ | Ä ä |
| 8 | F f | /f/ | F f |
| 9 | G g | /ɡ/ | G g |
| 10 | Ƣ ƣ | /ɣ~ʁ/ | Ğ ğ |
| 11 | H h | /h/ | H h |
| 12 | I i | /i/ | İ i |
| 13 | J j | /j/ | Y y |
| 14 | K k | /k/ | K k |
| 15 | L l | /l/ | L l |
| 16 | M m | /m/ | M m |
| 17 | N n | /n/ | N n |
| 18 | Ꞑ ꞑ | /ŋ/ | Ñ ñ |
| 19 | O o | /o~ɔ/ | O o |
| 20 | Ɵ ɵ | /ø~œ/ | Ö ö |
| 21 | P p | /p/ | P p |
| 22 | Q q | /q/ | Q q |
| 23 | R r | /ɾ~r/ | R r |
| 24 | S s | /s/ | S s |
| 25 | Ş ş | /ʃ/ | Ş ş |
| 26 | T t | /t/ | T t |
| 27 | U u | /u/ | U u |
| 28 | V v | /v/ | V v |
| /w/ | W w | ||
| 29 | X x | /x~χ/ | X x |
| 30 | У y | /y/ | Ü ü |
| 31 | Z z | /z/ | Z z |
| 32 | Ƶ ƶ | /ʒ/ | J j |
| 33 | Ь ь | /ɯ/ | I ı |
- Eşce (İşçi) gazetesinde yayınlanan Jaꞑalif taslağı
Аа, Вв, Cc, Şş, Dd, Đđ, Әә, Ff, Gg, Ƣƣ, Hh, Ii, Çç, Kk, Ll, Mm, Nn, Ꞑꞑ, Оо, Өө, Рр, Qq, Rr, Ss, Тт, Ѣѣ, Uu, Уу, Vv, Хх, Ьjьj, Zz, Ƶƶ, Ьь, Ee
- Asıl "ilerlemiş" Jaꞑalif uyarlaması
Аа, Вв, Çç, Cc, Dd, Ee, Ьь, Әә, Ff, Gg Ƣƣ, Hh, Ii, Jj, Kk Qq, Ll, Mm, Nn, Ꞑꞑ, Оо, Өө, Рр, Rr, Ss, Тt, Uu, Yу, Xx, Ьjьj, Zz, Ƶƶ, Şş, Vv
Kirilleştirme
[değiştir | kaynağı değiştir]1930'lu yıllarda Türkiye'ye karşı, Sovyetler Birliği'nde çok sayıda olası düşmanlık başladı. Atatürk'ün yeni Türk alfabesi Jaꞑalif alfabesinden farklı olsa da, Sovyet yetkilileri için Latin alfabesi, burjuva dünyasının bir sembolüydü. 1939 yılında SSCB'de Jaꞑalif alfabesini Kirilleştirme süreci başlatıldı.
- Fazlullin'in alfabesi
Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ee, Ee, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Mm, Hн, Оо, Пп, Рр, Cc, Тт, Уу, Фф, Xx, Цц, Чч, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Юю, Яя, Аъаъ, Оъоъ, Уъуъ, Жъжъ, Нънъ, Хъ хъ
- Ilminski'nin alfabesi
Аа, Бб, Вв, Гг, Дд, Ee, Жж, Зз, Ии, Йй, Кк, Лл, Mm, Hн, Оо, Пп, Рр, Cc, Тт, Уу, Фф, Xx, Цц, Чч, Шш, Щщ, Ъъ, Ыы, Ьь, Ээ, Юю, Яя, Ӓӓ (Я я), Öö, Ӱӱ (Ю ю), Жж, Ҥҥ, Хх
- Tatar Meclisi Ocak 1997 yılında Kiril alfabesini yeniden düzenledi.
А Ә Б В Г Д Е (Ё) Ж Җ З И Й К Л М Н Ң О Ө П Р С Т У Ү Ф Х Һ Ц Ч Ш Щ Ъ Ы Ь Э Ю Я[2]