Göytepe Arkeoloji Parkı
Göytepe Arkeoloji Parkı (Azerice: Göytəpə Arxeoloji Parkı) Azerbaycan'da bir neolitik arkeolojik parktır. Göytepe, Şomutepe kültürüne bağlı olup, Güney Kafkasya'da Neolitik erken döneminin en büyük yerleşim yeridir.[1]
Göytepe, Azerbaycan'ın Gence-Kazah Ekonomik Bölgesi'nde, Tovuz şehrinin 10 km doğusunda, Aşağı Kuşçu köyüne 2 km uzaklıkta, Kura Nehri'nin orta kolları boyunca sağ sahilde, Zayam Vadisi'nin batı eteklerinde yer almaktadır. Göytepe kumulları 2 hektardan fazla, 420 metre yükseklikte ve yaklaşık 145 metre çapındadır.[2]
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
Göytepe'nin tarihi yaklaşık olarak MÖ 6. binyıla kadar uzanmaktadır. Şomutepe kültürünün en büyük yerleşim yerlerinden biridir. Göytepe, arkeolog İdeal Nerimanov tarafından ilk belgelenmesinden 40 yıl sonra, 2006 yılında kapsamlı bir şekilde araştırılmaya başlandı. Bu araştırmayı 2006 yılında Azerbaycan-Fransız ortak heyeti yürütmüştür. Höyüğün topografik haritası çıkarılmış ve alanın yaşının belirlenmesi için birkaç kömür numunesi alınmıştır.[2]
2008 yılında, Farhad Guliyev başkanlığındaki Azerbaycan Arkeoloji ve Etnografya Enstitüsü'nden uzmanlar ve Yoshihiro Nishiaki liderliğindeki Tokyo Üniversitesi'nden Japon arkeologlar 2009 yılında bu siteyi daha kapsamlı bir şekilde araştırdılar.[2][3][4][5]
Arkeolojik kompleksin sunumu 2009 yılında Tokyo Üniversitesi'nde, Paris'teki Collège de France eğitim kurumunda ve 2010 yılında Londra'daki British Museum'da ve 2011'de ayrıca Rus Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü'nde ve Gürcistan Ulusal Tarih Müzesi'nde yapıldı.[6]
Azerbaycan cumhurbaşkanı İlham Aliyev, bu anıtın kapsamlı bir şekilde incelenmesi amacıyla Göytepe Arkeoloji Parkı'nın oluşturulmasına ilişkin 18 Nisan 2012 tarihli bir kararname imzaladı.[6]
18 Nisan 2012'de Azerbaycan cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in emriyle Göytepe Arkeoloji Parkı kuruldu. Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Rezerv Fonu'ndan 300.000 manat Arkeoloji Parkı'nın kurulması için Azerbaycan Millî İlimler Akademisi'ne tahsis edildi.[6]
Stratigrafi ve tarihleme[değiştir | kaynağı değiştir]
.JPG)
Göytepe'deki 3-4 metre derinliğindeki 300 metrekarelik alan topraktan temizlendikten sonra inceleme yapıldı. Kazı alanı, referans noktasından kuzeye ve doğuya doğru (A, B, C harfleri ile etiketlenmiş) 10x10'luk bir ızgara sistemi kullanılarak (sayısal sayılarla - 1, 2, 3 ... ile numaralandırılmış) karelere bölünmüştür. Stratigrafik okumayı kolaylaştırmak için, her kare daha sonra batı (I) ve doğu (II) olmak üzere 2 parçaya bölünmüştür. Höyüğün tepesindeki 4 kare (1A, 2A, 1B ve 2B) Azeri uzmanlar tarafından incelenirken, tepenin kuzeyindeki bir alt kare (4BII) Japon heyeti tarafından kazılmıştır. Ayrıca, tüm karelerin stratigrafisi öncelikle Japon uzmanlar tarafından yapılmıştır. 4BII alt karesine ek olarak 1A, 2A, 1B ve 2B karelerinin incelenmesi, tahminen 3 metre derinliğe yaklaşmıştır.[2]
2008 yılından bu yana, kazı alanının farklı karelerinden alınan kömür kalıntılarının sekiz radyokarbon C14 analizi (Fransız ve Japon laboratuvarlarında) gerçekleştirilmiştir. Bu analizlerin dördü sitenin üst katmanlarına aitti. Her biri 5450-5350 cal olan farklı karelere ait 2 yaş grubu sağlandı. BC'den 1A/B, 2A/B ve 5600-5500 cal karelerine. 4BII'ye M.Ö. Diğer dört analiz ise ağırlıklı olarak 150–175 cm derinlikteki kültür tabakasını kapsamaktadır.[2][3][4]
Mimari[değiştir | kaynağı değiştir]
Göytepe'de ele geçen 11 m kalınlığındaki Neolitik kültür dizisi, dairesel duvarlarla birbirine bağlanan dairesel kerpiç evlerle karakterize edilen 14 mimari tabakadan oluşmaktadır.[7] Farklı seviyelerden ele geçen mimari kalıntıların yapım teknikleri ve dağılım sıralaması temelde birbirine benzerdi. Yapı malzemesi olarak, sarı veya kahverengi kilden yapılmış, 40-60 x 20 x 8–10 cm boyutlarında, saman katkılı, dışbükey plano kerpiç tuğlalar kullanılmıştır. Bu yapılar 1,5 metre yüksekliğinde 15 sıra kerpiçten oluşan yapılar olup iyi korunmuş olarak kabul edildi.[2]
Şomutepe'de irili ufaklı 2 tip dairesel yapı tespit edilmiştir. Büyük dairesel yapıların çapı 3,5 metreye ulaşırken, daha küçük olanların çapı 2 metreye kadar çıkmıştır. Daha küçük dairesel yapılar genellikle kanat duvarlarına bağlanırdı, ancak daha büyük olanların esas olarak bağımsız olması veya tamamen kapalı olmaması tercih edilirdi. Ayrıca fırın ve ambar gibi başka yapılar da ortaya çıkarılmıştır. Bu yapıların incelenmesinden sonra, bu birimlerin belirli bir dağılım örüntüsü ile sıralı bir şekilde tek tek inşa edildiği tespit edilmiştir. Yerleşme, bir avluyu çevreleyen kanat duvarları ile bağlantılı bir dizi yuvarlak şekilli yapıyı içeren, 7-8 metre çapında dairesel veya oval bir birim içeriyordu. Avluya giriş olarak kullanıldığı tahmin edilen her birim için çevre duvarında bir kırılma olmuştur.[2]
Uzmanlar, arkeolojik alanda kanat duvarlarına yakın yerleşimin avlusunda veya dairesel yapılarda ağırlıklı olarak kil çömlekler ve fırınlar/ocaklar ortaya çıkardı. 50–60 cm çapındaki bidonlar, 50 cm yüksekliğinde yuvarlak veya oval bir forma sahipti. Bidonların dibi zemine yaklaşık 10–15 cm kazılmıştır. Kazılar sırasında bir kısmı boş, bir kısmı ise depolama işlevine de sahip olduklarını gösteren farklı araç ve gereçlerle bulunmuştur. Çapı 60–70 cm civarında olan fırınlar da yuvarlak veya oval bir şekle sahip olmakla birlikte, altları nehir çakıllarıyla kaplanmış ve kil bir çerçeve ile çevrelenmiştir.[2]
2B Meydanı'nda ayrıca 4x2,5 m boyutlarında dikdörtgen planlı bir yapı tespit edilmiştir. dairesel yapılardan oldukça uzakta bulunan ve farklı bir amaç için kullanıldığı düşünülen bir ayırıcı duvar ile yapılmıştır.[2]
Malzeme kalıntıları[değiştir | kaynağı değiştir]
Neolitik kültür dizisinden seramik, bazalt ve obsidiyen, kemiğe dayalı iş aletleri (bızlar, iğneler, baltalar ve çekiçler), çanak çömlek örnekleri, bitki ve hayvan kalıntıları bulunmuştur.[7]
Aletler ve diğer nesneler, daha küçük dairesel yapıların iç kısımlarında nadiren bulunurdu. Buna karşılık, daha büyük dairesel yapılar ve avlu, önemli sayıda nesneye sahipti. Büyük obsidiyen bıçaklar ve büyük kemik aletler de dahil olmak üzere birçok pratik alet burada keşfedildi.[2] Araştırmada 1525 adet seramik parçası bulunmuştur.[4]
Çömlek[değiştir | kaynağı değiştir]
Tüm katmanlarda çanak çömlek örneklerine rastlanmıştır. En çok dikey ve eğik çömlekler kullanılmış, bunu kaseler, kulpsuz küçük kaplar ve derin kaseler izlemiştir. Süslü çanak çömlek neredeyse hiç bulunamadı; birkaç örnekte bazı daire ve oval topuzlu ve dalgalı çizgilerle basit kabartma bezeme bulunurken, üst katlardan ortaya çıkarılan örneklerde boyun çevresinde monokrom bezeme vardır. Mineral ve bitkisel katkılı çanak çömlekler de burada bulunmuştur; oysa bazalt ve obsidiyen gibi mineraller genellikle plan katkılı çanak çömleklerde kullanılmıştır. Üst tabakalarda mineral katkılı çanak çömlek daha az miktarda bulunmuştur.[2]
Çanak çömlekçilikte mineral madde kullanımı Şomutepe kültürüne benzer.[2]
Taş eserler[değiştir | kaynağı değiştir]
Bu sitede bulunan 5000'den fazla litik eser araştırılmıştır. Bunların yaklaşık %70'i obsidiyenden yapılmıştır. Obsidiyen esas olarak bıçak ve bıçak aletleri üretiminde kullanılmıştır.[7]
Obsidiyen buluntular tabakalı bir obsidiyen buluntu topluluğu (10 tabaka, 901 parça) (8) olarak ortaya çıkarılmıştır ve obsidiyenin Küçük Kafkas kaynaklarından çıkarıldığı düşünülmektedir.[2]
Düzeltili dilgi ve yongalar, düzeltili alet koleksiyonunda oldukça yaygındı. Diğer baskın aletler, tüm düzeltili alet koleksiyonunun yaklaşık %30'unu oluşturan kalemler ve kıymık parçalardı. (3) Dişler, orak elemanlar, çentikler ve enine ok uçları da bulunmuştur.[7]
Obsidiyen olmayan hammaddeler yerel olarak bulunan çakmaktaşı, tüf, andezit ve çamurtaşından oluşuyordu. Çakmaktaşından aletler çoğunlukla geçici yongalar üzerinde yapılmıştır. Kenarlara çapraz olarak dağıtılmış parlak parçayı sunan birkaç parlak bıçağa sahiptiler.[2][7]
Bu sitede yaygın olduğu düşünülen öğütme taş aletler de bulunmuştur. Yer döşemeleri, harçlar, dövülme taşları ve el taşları bunlar arasındaydı. Bu araçlar, gıda hazırlama ve ayrıca pigment hazırlama için kullanıldı.[7]
Diğer aletler[değiştir | kaynağı değiştir]
Kazılara göre, birkaç örnek bulunduğundan, bu sitenin habitatlarının kemik ve boynuz aletleri yaptığı da varsayılmaktadır. Kısa sivri bızlar, spatulalar ve bıçaklar bu tip aletler arasında en yaygın olanlarıdır. Baltalar, çekiçler, kazmalar ve çapalar daha az yaygın olanlar arasındaydı. Yeşil taştan cilalı balta, düz yüzeyli boynuz çekiç, dalgalı yivler ve çentikler bu bölgede keşfedilmiştir.[2]
Cilalı baltalar, pürüzsüz yüzeyli çekiçler Şomutepe kültürü örnekleriyle benzerlik göstermektedir.[2]
Bitki ve hayvan kalıntıları[değiştir | kaynağı değiştir]
Kazılarda başta buğday ve arpa olmak üzere evcilleştirilmiş bitkiler tespit edilmiştir. Göytepe'de bulunan buğday ve arpa örnekleri dövülmüş, kömürleşmiş ve harmanlanmıştır. Çıplak arpa ve serbest harman buğdayı Göytepe'ye özgüdür, çünkü bu ürünler Suriye ve Türkiye gibi Ortadoğu'nun Neolitik bölgelerinde nadiren bulunur.[2]
Kazılarda aynı zamanda evcilleştirilmiş keçi, koyun ve sığır kalıntıları da bulunmuştur.[2]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "新石器時代集落ギョイテペの研究と保存公開". JCIC-Heritage (Japonca). 1 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ekim 2021.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Guliyev, Farhad; Nishiaki, Yoshihiro (Mayıs 2012). "Excavations at the Neolithic settlement of Göytepe, the middle Kura Valley, Azerbaijan, 2008-2009". Fieldwork and recent research. Cilt 3. ss. 71-84.
- ^ a b "Göytəpə - qədim yaşayış yeri". medeniyyet.az (Azerice). 15 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2021.
- ^ a b c "Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu". arxeologiya.az (Azerice). 7 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2021.
- ^ "Göytəpə Cənubi Qafqazda neolit dövrünün erkən mərhələsinə aid ən böyük yaşayış məskənidir". azertag.az (Azerice). 18 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2021.
- ^ a b c "Göytəpə Arxeoloji Parkının yaradılması ilə bağlı bəzi tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı". president.az (Azerice). 1 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2021.
- ^ a b c d e f Nishiaki, Yoshihiro; T.Kannari; O. Maeda; M. Nagai (Ocak 2019). "Obsidian provenance analyses at Göytepe, Azerbaijan: Implications for understanding Neolithic socioeconomies in the southern Caucasus: Obsidian provenance analyses at Göytepe, Azerbaijan". Archaeometry.