Zekâ

Zekâ (Arapça: ذكاء) ya da ruh biliminde anlak, zihnin öğrenme, öğrenilenden yararlanabilme, yeni durumlara uyabilme ve yeni çözüm yolları bulabilme yeteneğidir. Başka bir deyişle anlak, zihnin birçok yeteneğinin uyumlu çalışması sonucu ortaya çıkan bir yetenekler birleşimidir. En geniş anlamıyla, genel zihin gücü olarak da tanımlanabilir. Zihnin algılama, bellek, düşünme, uslamlama, öğrenme gibi birçok işlevini içerir. Sözcük çok geniş anlamda kullanılsa da psikologlar tarafından yaratıcılık, kişilik, bilgi ve akıl gibi değişik kategorilere ayrılmıştır.
Zekâ araştırmacılarının asıl alanı insanlardır, fakat hayvanların da öğrenme, anlama vs. yetenekleri üzerinde çalışmalar yapılmaktadır.

Köken bilimi

Zekâ sözcüğü Türkçeye Arapçadan geçmiştir. Arapçada ذكاء, "parıltı", "zihin parıltısı" gibi anlamlara gelmekte; "ateşin harlanması" gibi bir anlamda da kullanılmaktadır.
Anlak ise öz Türkçe bir sözcük olup, anlamak (anla-) eylem kökünden türemiştir ve basit anlamıyla, anlama, algılama yeteneği demektir.

Tanımlar

Zekânın ne olduğu ile ilgili tartışmalar yıllardan beri sürmektedir. Buna göre anlağın birkaç tanımı şu şekildedir:

• Binet'e göre anlak, iyi us (akıl) yürütme, iyi hüküm verme ve kendi kendini aşma kapasitesidir.
• Davis'e göre anlak, edinilen bilgilerden faydalanarak sorunları halletme yeteneğidir.
• Terman’a göre anlak, soyut düşünme yeteneğidir.
• Thorndike'a göre anlak, birçok düşüncesel yeteneklerin karışımıdır ve mekanik, sosyal ve soyut anlak olmak üzere üç başlıkta incelenmelidir.
• Weshler'e göre anlak, bireyin amaçlı davranma, mantıklı düşünme ve çevresiyle ilişkilerde etkili olma kapasitesinin tümüdür.

Belirleyen etkenler

Bir kişinin zekâsını belirleyen üç temel etken vardır.

Kalıtım

Temelde zekâ doğuştan gelir ve büyük ölçüde kalıtımın etkisiyle belirlenir. Yapılan çalışmalarda çocuğun zekâsı ile ana-babanın zekâsı arasında yüksek düzeyde ilişki olduğu saptanmıştır. Çocuğun zekâ gücü anasıyla babasının zekâ gücü ortalamasına yakındır. Biraz altında ya da üstünde olabilir. Ana ve babanın döl gözelerinde, gen adı verilen ve kalıtımı belirleyen özellikler rastlantısal bir yolla çocuğa geçerler.

Doğum ve öncesi

Çocuğun döl yatağında uygun beslenmesi, beyin kanlanma ve oksijen alımının yolunda gitmesi gerekir. Örneğin; zor bir doğum sırasında çocuğun soluğu uzun süre kesilirse, beyin gözeleri ölür ve sonuçta zekâsı etkilenir. Bunun gibi, beyin dokusunu doğum sonrasında örseleyen yaralamalar ve beyin yangıları da zekâ gizilini (potansiyelini) düşürebilir. Ananın gebelik süresince nasıl beslendiği de zekâ gelişimini etkileyen bir etkendir.

Çevre

Çocuk doğuştan getirdiği zihinsel gizilini kullanabilmek ve geliştirebilmek için varsıl uyarıcılarla donatılmış çevreye ihtiyaç duyar. Çevrenin zekâyı tam olarak ne ölçüde etkilediği saptanamamıştır. İlk yaşlarda ana babanın uyarması, ilgisi, zekâyı geliştirebileceği gibi, bunun tersi de olabilir. Bu konuda genellikle gözlenen, eğitim düzeyi düşük bir ana-babanın çocuğuna anlaksal yoldan ilgisinin az olduğu ve çocuğun (okul çağına gelene kadar) zekâ gelişiminin yavaş olduğudur. Genel olarak zekânın %75'i ilk dört yılda oluşur ve 20 yaşına kadar gelişimini sürdürür.

Ölçme

Zekâ ölçerleri (testleri) çocukların yapabilecekleri işlere, becerilerine, yanıtlayabilecekleri sorulara, yaşlarına uygun sayı, söz bilgisine ve biçim ilişkisine dayandırılarak hazırlanır. Zekâ standardize edilmiş bu zekâ testleri ile ölçülür. Bu testlerdeki sorular her yaşa göre özel olarak hazırlanır.

Tarihçe

Batıda kullanılan ilk zekâ ölçerini Fransız psikolog Alfred Binet ve Dr. Theodor Simon üretmiştir. 1905'te yayımlanan bu testin adı "Binet-Simon Testi"dir. Bu ölçer, Paris ilkokullarında başarısız öğrencilere uygulanmış ve zekâsı geri olduğu için başarısız olanlarla; zekâsı geri olmayıp, olumsuz çevre etkenleri yüzünden başarısız olanları ayırt etmek amacıyla kullanılmıştır.

Zekâ katsayısı

Ana madde: Zekâ katsayısı

Ölçerlerde çocuğun doğru yanıtladığı sorular dikkate alınarak zekâ yaşı hesaplanır. Zekâ yaşının gerçek yaşa bölümünün 100 ile çarpılmasıyla zekâ katsayısı (ZK ya da IQ) ortaya çıkar:

ZK = (Zekâ yaşı / Gerçek yaş) x 100.

Örneğin; 10 yaşındaki bir çocuk ölçerde yalnızca 6 yaş düzeyine kadar olan soruları/görevleri yapabilmişse, ZK'si (6/10) x 100 = 60 olarak belirlenir.

Sınıflandırma

Dünya Sağlık Örgütü'nün (WHO) önerdiği zekâ sınıflandırması şu şekildedir.

Uluslararası zekâ sınıflandırması
ZK (IQ)	Zekâ sınıfı
0-20	Derin zekâ geriliği / zihinsel engel
21-35	Ağır derecede zekâ geriliği / zihinsel engel
36-50	Orta derecede zekâ geriliği / zihinsel engel
51-70	Hafif derecede zekâ geriliği / zihinsel engel
71-79	Sınırda zekâ
80-89	Donuk zekâ
90-109	Normal ya da ortalama zekâ
110-119	Parlak zekâ
120-129	Üstün zekâ
130 ve üstü	Çok üstün zekâ

Akıl ile ilişki

Akıl doğru düşünce üretmekle ilgilidir. Zekâ ise genelde uygulayıcı olarak düşünülebilir. Akıl kuramlar ve kurallar ortaya çıkarırken, zekâ bunların pratikte uygulanmasını sağlar. Başka bir açıdan bakıldığında zekâ düşünebilme gücü ya da yeteneğidir. Doğru düşünceye ulaşmak ya da sahip olmak ise akılla olur.

Ayrıca bakınız

• IQ
• EQ
• SQ
• Yapay Zeka
• ÜYEP Üstün Zekalıların Eğitimi

Kaynakça

• Yörükoğlu, Atalay (Prof. Dr.). Çocuk Ruh Sağlığı, İstanbul: Özgür Yayınları (2004).
• Aral, Neriman (Doç. Dr.); Gülen Baran (Doç. Dr.), Şenay Bulut, Serap Çimen. Çocuk Gelişimi - I, İstanbul: YA-PA (2001).

Ek okumalar

• Binet, Alfred; Simon, Th. (1916). The development of intelligence in children: The Binet-Simon Scale. Publications of the Training School at Vineland New Jersey Department of Research No. 11. E.S. Kite (Trans.). Baltimore: Williams & Wilkins. Erişim tarihi: 18 July 2010. 
• Terman, Lewis M. (1916). The Measurement of Intelligence. Boston: Houghton Mifflin. ISBN 0405064802. Erişim tarihi: 26 June 2010. 
• Das, J.P.; Naglieri, J.A.; Kirby, J.R. (1994). Assessment of Cognitive Processes. Needham Heights, MA, USA: Allyn & Bacon. ISBN 0205141641. 
• Wake, Warren K.; Gardner, Howard; Kornhaber, Mindy L. (1996). Intelligence: Multiple perspectives. Fort Worth, TX: Harcourt Brace College yayımcıs. ISBN 0030726298. OCLC 34414874. KB1 bakım: Birden fazla ad: yazar listesi (link)
• Khalfa, Jean, (Ed.) (1996). What Is Intelligence?. Darwin College Lectures. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521566858. 
• Sternberg, Robert J., (Ed.) (2000). Handbook of Intelligence. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521596480. 
• Richardson, Ken (2000). The Making of Intelligence. New York (NY): Columbia University Press. ISBN 978-0-231-12005-0. 
• The Nature of Intelligence. Novartis Foundation Symposium 233. Chichester: Wiley. 2000. doi:10.1002/0470870850. ISBN 978-0471494348. Erişim tarihi: 16 July 2010. 
• Blakeslee, Sandra; Hawkins, Jeff (2004). On intelligence. New York: Times Books. ISBN 0-8050-7456-2. OCLC 55510125. KB1 bakım: Birden fazla ad: yazar listesi (link)
• Sternberg, Robert J., (Ed.) (2004). International Handbook of Intelligence. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 9780521004022. 
• Flynn, James R. (2009). What Is Intelligence: Beyond the Flynn Effect (expanded paperback bas.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-74147-7. 
• Stanovich, Keith (2009). What Intelligence Tests Miss: The Psychology of Rational Thought. New Haven (CT): Yale University Press. ISBN 9780300123852. 
• Garlick, Dennis (2010). Intelligence and the Brain: Solving the Mystery of Why People Differ in IQ and How a Child Can Be a Genius. Burbank (CA): Aesop Press. ISBN 9780615319216. 

Dış bağlantılar

• APA Task Force Examines the Knowns and Unknowns of Intelligence - American Psychologist, February 1996
• The cognitive-psychology approach vs. psychometric approach to intelligence - American Scientist magazine
• History of Influences in the Development of Intelligence Theory and Testing - Developed by Jonathan Plucker at Indiana University
• The Limits of Intelligence: The laws of physics may well prevent the human brain from evolving into an ever more powerful thinking machine by Douglas Fox in Scientific American, June 14, 2011.
• Intelligence (journal homepage)
• International Society for Intelligence Research (homepage)