İçeriğe atla

Zilan Katliamı

Vikipedi, özgür ansiklopedi
12.33, 4 Eylül 2010 tarihinde Bluefin (mesaj | katkılar) tarafından oluşturulmuş 8240103 numaralı sürüm

Şablon:Coor title dms

Şablon:Tarihi olay bilgi kutusu

Zilan Katliamı[1][2][3] [kaynak belirtilmeli] veya Zilan Deresi Katliamı[4][kaynak belirtilmeli] veya Zilan Deresi Kırımı[5] (Kürtçe: Komkujiya Zîlan[6] veya Komkujiya Gelîyê Zîlan[7][8][9]), 1930 yılının Temmuz ayında[dn 1][dn 2] Ağrı Dağı İsyanları sırasında Ferik Salih Omurtak komutasındaki 9. Kolordu tarafından Üçüncü Ağrı Harekâtı'nın başlatılmadan önce Van ilinin Erciş ilçesinde yer alan Zilan Deresi'ne (günümüzde "Hatun Çukurovası" olarak da bilinir) sığınan Kürtlere yönelik gerçekleştirdiği katliam.[10][11][kaynak belirtilmeli]

Arka plan

Ana maddeler: Ağrı ayaklanmaları ve Ağrı Milli Hareketi

Şeyh Said İsyanı sonrasında hazırlanan 24 Eylül 1925 tarihli Şark Islahat Planı gereğince Kürt aristokratlar ve dinî önderleri sürgün edildiler. 1927 yılında ise 17 Temmuz 1927 tarihli "Bazı Eşhasın Şark Menatıkından Garp Vilâyetlerine Nakillerine Dair Kanun" 'a dayanılarak sürgün kapsamı genişledi. 5 Ekim 1927 tarihinde Bedirhaniler ve Cemilpaşazadeler gibi Kürdistan Teali Cemiyeti'nin eski üyeleri, Ermeni Taşnak komitesinin üyeleri Hoybun örgütü kurdular. Celadet Ali Bedirhan, Kâmuran Ali Bedirhan, Ekrem Cemilpaşa, Memduh Selim gibi aydınlar tarafından yönetilen Hoybun örgütü Ağrı'da isyanlar meydana geldiğinde İhsan Nuri'yi general rütbesine terfi ettirerek 20 yandaşıyla birlikte bölgeye gönderdi. Ağrı Dağı ve civarında İhsan Nuri'nin önderliğinde "Ağrı Milli Hareketi" adında bir cumhuriyet ilan edildi.[12]

Türkiye'nin hazırlıkları

9 Mayıs 1928 tarihinde Türkiye direnişçileri vazgeçirmek için af çıkardı.[13] Daha önce Süleyman Nazif, Vaaz ve nasihat veya re’fet ve şefkat zamanı çoktan geçti, eline silah almış olan her asinin eli başıyla birlikte kesilmelidir.[14] demiş. Direnişçiler dağdan inmelerine rağmen İran’da faaliyetlerini sürdürdükleri için sonuçta Süleyman Nazif'in isteği uygulanmış oldu.[kaynak belirtilmeli]

Türkiye müzakerede inisiyatif elde edemeyince İhsan Nuri Paşa ile doğrudan müzakere etmeye karar verdi. Fakat bu da sonuç vermedi.[15]

Mustafa Kemal (Atatürk) başkanlığında, Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak ve Birinci Umumî Müfettiş İbrahim Tali (Öngören)'in de hazır bulunduğu Bakanlar Kurulu toplantısında 29 Aralık 1929 tarihli ve 8692 sayılı kanun hükmünde kararname çıkarıldı. Burada Haziran ayında Ağrı'ya yönelik hareket öngörüldü.[16]

Bakanlar Kurulu kararname doğrultusunda 7 Ocak 1930'da Genelkurmay Başkanlığı 9. Kolordu komutanlığına, Bulakbaşı ile Şıhlı köyü arasında asilerle meskûn olan köyler ile sığınılan yerler ele geçirilerek asiler geçim üssünden yoksun bırakacağını, bölge eşkıyadan temizledikten sonra Ağrı Tepeler hattına doğru takip edileceğini ve bölgede jandarma alayları için lazım olan yerlerden başka meskûn yer bırakılmayacağına dair emir verdi.[17][16]

Üçüncü Ağrı Harekâtı'nın ertelenmesi

Mart 18 1930 tarihinde Salih (Omurtak) 9. Kolordu Komutanlığına atandı (8 Mayıs 1934'e kadar).[18] 11 Haziran 1930 tarihinde Türk tarafının Ağrı direnişçilerine karşı silahlı muhalefeti başladı. Hoybun bütün Kürdistan'a yönelik yardım çağrısında bulundu. Bundan dolayı geniş cephede direnişçilerin cevap alma endişesine kapılan Türkiye 800-1500 silanlı olduğu tahmin edilen[19] Ağrı Dağı'ndaki direnişi kırmak için hazırlanan saldırıdan geçici olarak vazgeçti.[13]

Katliam

Türk Ordusu iki kolordu (7. Kolordu ve 9. Kolordu) ve 80 uçaktan oluşan hava gücü kullandı.[20] Cumhuriyet gazetesi özel muhabiri Yusuf Mazhar'ın aktardığına göre, isyana katılan bütün köyler yakılırken 15.000[21][22] kadar kişi Zilan Deresi'nde öldürüldü.[14]Sağ kalanların bir kısmı ise İran'a kaçıp katliamdan kurtulmayı başardılar. [23]

Cumhuriyet gazetesi 16 Temmuz 1930 tarhinde bu olayı "Ağrı Dağı tepelerinde tayyarelerimiz şakiler üzerine çok şiddetli bombardıman ediyorlar. Ağrı Dağı daimi olarak infilak ve ateş içinde inlemektedir. Türk’ün demir kartalları asilerin hesabını temizlemektedir. Zilan Deresi ağzına kadar ceset dolmuştur." şeklinde duyurmuştur.[14]

Birleşik Krallık Dışişleri Bakanlığına ait rapor, Erciş ve Zilan yakınındaki Türk başarısı 'nın birkaç silahlı adamlar ve büyük bir çoğunluğu oluşturan savaşçı olmayanlara karşı kazanıldığını aktarmaktadır.[24]

Sonraları

31 Ağustos 1930 tarihli Milliyet gazetesinde dönemin başbakanı İsmet (İnönü)'in demeci yayımlandı: Bu ülkede sadece Türk ulusu etnik ve ırksal haklar talep etme hakkına sahiptir. Başka hiç kimsenin böyle bir hakkı yoktur. Aslı astarı olmayan propagandalara kanmış, aldanmış, neticede yollarını şaşırmış Doğu Türkleridir. [25][26][27]

Kültürel etkiler

Yaşar Kemal 1950'li yıllardaki röportajlarında "Zilan Deresi Katliamı"nı öğrenip çok etkilendiğini belirtmiştir.[4] Daha sonra Deniz Küstü adlı romanında katliamdan söz etti.[28] Romanın başkahramanlarından biri Selim Balıkçı, Ağrı harekâtlarına katılmış ve yüzünden yaralanarak Cerrahpaşa Hastanesi'ne kaldırılmıştır.[29]

Oktay Candemir ve Ercan Öksüz'ün davası

2007 yılında DİHA Van muhabirleri Oktay Candemir ve Ercan Öksüz, Zilan deresi katliamı tanıklarından 94 yaşındaki Kakil Erdem'in tanık olduğu olayları konu alan "Zilan Katliamı'nın Tanığı Konuştu" başlıklı bir röportaj yayınladılar. Röportajın ardından iki muhabir hakkında "halkı kin ve düşmanlığa tahrik veya aşağılama" iddiasıyla dava açıldı.[30] 9 Eylül 2008’de Van 2. Asliye Ceza Mahkemesinde görülmeye başlanan dava neticesinde iki muhabir birer buçuk yıl hapse mahkûm oldu.[31]

Kaynakça

  1. ^ Mehmet Şevket Eygi, "Zilan katliamı", Millî Gazete, 17 Kasım 2009, URL erişim tarihi: 16 Ağustos 2010. (Türkçe)
  2. ^ Felit Özsoy, Tahsin Eriş, Öncesi ve Sonrasıyla 1925 Kürt Direnişi (Palu-Hanî-Genç), Pêrî Yayınları, 2007, ISBN 978-975-9010-57-7, s. 271. (Türkçe)
  3. ^ Nazan Sala, "Devlet Zilan Katliamı ile yüzleşm", Gündem, 8 Ekim 2009, URL erişim tarihi: 18 Ağustos 2010. (Türkçe)
  4. ^ a b Cengiz Çandar, "“Kürt açılımı”nı Ararat-Süphan ekseninde izlerken...", Radikal, 31 Temmuz 2009, URL erişim tarihi: 16 Ağustos 2010. (Türkçe)
  5. ^ Kemal Burkay, Anılar, belgeler, Cilt 1, Deng Yayınları, 2000, p. 8. (Türkçe)
  6. ^ "Hovîtiya Artêşê şermezar dikin", Azadiya Welat, 15 Temmuz 2010, URL erişim tarihi: 16 Ağustos 2010. (Kürtçe)
  7. ^ Şablon:Cite web2
  8. ^ Şablon:Cite web2
  9. ^ Şablon:Cite web2
  10. ^ Altan Tan, Kürt sorunu, Timaş Yayınları, 2009, ISBN 978-975-263-884-6, s. 275.
  11. ^ Pınar Selek, Barışamadık, İthaki Yayınları , 2004, ISBN 978-975-8725-95-3, s. 109.
  12. ^ Naci Kutlay, "Cumhuriyet ve Kürtler", Toplumsal Tarih, Sayı: 160, Nisan 2007, s. 27-28.
  13. ^ a b Paul J. White, Primitive rebels or revolutionary modernizers?: the Kurdish national movement in Turkey, Zed Books, 2000, ISBN 978-1-85649-822-7, p. 78. (İngilizce)
  14. ^ a b c Ayşe Hür, Osmanlı’dan bugüne Kürtler ve Devlet-4, 23 Ekim 2008 tarihli Taraf gazetesi.
  15. ^ Wadie Jwaideh, The Kurdish national movement: its origins and development, Syracuse University Press, 2006, ISBN 978-0-8156-3093-7, p. 212. (İngilizce)
  16. ^ a b Mehmet Köçer, "Ağrı İsyanı (1926-1930)", Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 14, Sayı: 2, s. 385.
  17. ^ Cemşid Bender, Genelkurmay Belgelerinde Kürt İsyanları, C. 2, Kaynak Yayınları, 1992, s. 93-94.
  18. ^ T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademlerdeki Komutanların Biyografileri, Genkurmay Başkanlığı Basımevi, Ankara, 1972, s. 232. (Türkçe)
  19. ^ Osman Pamukoğlu, Unutulanlar dışında yeni bir şey yok: Hakkari ve Kuzey Irak dağlarındaki askerler, Harmoni Yayıncılık, 2003, ISBN 975-6340-00-2, s. 16.
  20. ^ Yönetim Zamandizini 1930 yılı, Türkiye Cumhuriyeti İdare Tarihi Araştırması (TİDATA), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kamu Yönetimi Araştırma ve Uygulama Merkezi: 2, Ankara, 2007, s. 180 (Pdf dosyasının 78 sayfası)
  21. ^ Yusuf Mazhar, Cumhuriyet, 16 Temmuz 1930, ... Zilan harekatında imha edilenlerin sayısı 15.000 kadardır. Zilan Deresi ağzına kadar ceset dolmuştur...
  22. ^ Ahmet Kahraman, Kürt İsyanları: Tedip ve Tenkil, Evrensel Basım Yayın, ISBN 978-975-6525-48-7, s. 211., Karaköse, 14 (Özel muhabirimiz bildiriyor) ...
  23. ^ Christopher Houston, Islam, Kurds and the Turkish nation state, 2003, sayfa 102 (İngilizce)
  24. ^ The conviction here is that the Turkish succcess near Ergish and Zilan were realy gained over a few armed men and a large percentage of non-combatants., Robin Leonard Bidwell, Kenneth Bourne, Donald Cameron Watt, Great Britain Foreign Office, British documents on foreign affairs: reports and papers from the foreign office confidential print. From the first to the the second world war. Turkey, Iran, and the Middle-East, 1918-1939. The Turkish revival, 1921-1923, University Publications of America, 1997, ISBN 978-0-89093-603-0, s. 106.
  25. ^ Paul J. White, a.g.e., s. 79. (İngilizce)
  26. ^ The Turkish crime of our century, Asia Minor Refugees Coordination Committee, p. 14. (İngilizce)
  27. ^ Vahap Coşkun, "Anayasal Vatandaşlık", Köprü dergisi, Kış 2009, 105. Sayı. (Türkçe)
  28. ^ Yashar Kemal, çev. Thilda Kemal (Serrero), The sea-crossed fisherman, Braziller, 1985, ISBN 978-0-8076-1122-7, p. 58, (Salih Pasha )......Every time one of his soldiers was killed by the Kurds, he'd go mad with rage and order the nearest Kurdish village to be set on fire and all its men shot. (İngilizce)
  29. ^ Yashar Kemal, ibid, p. 57, 58, 149 etc. (İngilizce)
  30. ^ "2008 Raporu: TCK madde 125 - 220 Davaları", TİHV raporları, URL erişim tarihi: 20 Ağustos 2010. (Türkçe)
  31. ^ "Üç Ayda 190 Düşünce Suçlusu!", Bianet, 06 Kasım 2009, URL erişim tarihi: 20 Ağustos 2010. (Türkçe)

Dipnotlar

  1. ^ Katliamın gerçekleştirildiği tarih genelde 13 Temmuz 1930 olarak anılmasına karşın Cumhuriyet gazetesi özel muhabiri Yusuf Mazhar, 12 Temmuz 1930 tarihli telefon görüşmesinde Süphan Dağı ve Zeylân havalisindeki temizliğinin tamamen bittiğini aktarmıştır., Cumhuriyet, 13 temmuz 1930, "Temizlik başladı: Zeylân deresindekiler tamamen imha edildi. Bunlardan tek bir kişi kurtulmamıştır. Ağrı'da harekât devam ediyor." Ankara 12 (Telefonla) --- Son malûmata göre Erciş, Süphan dağı ve Zeylân havalisinde temizlik tamamen birmiş....
  2. ^ Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Türkiye Cumhuriyeti İdare Tarih Araştırması'nın hazırladığı Yönetim Zamandizini'ne 8 Temmuz 1930'da Ağrı'daki eşkıya üzerine iki kolordu asker ve 80 uçaktan oluşan hava gücü harekata başladı. 12 Temmuz'da Zeylan deresi civarındaki eşkıya imha edildi. şeklinde aktarılmaktadır., Yönetim Zamandizini 1930 yılı, Türkiye Cumhuriyeti İdare Tarihi Araştırması (TİDATA), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kamu Yönetimi Araştırma ve Uygulama Merkezi: 2, Ankara, 2007, s. 180 (Pdf dosyasının 78 sayfası)
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Zilan_Katliamı&oldid=8240103" sayfasından alınmıştır