Delilhan Sugurbayoglu
Dalelkhan Sugirbayev, ayrıca Dālil Khan, Delilhan, Delilhan Sugurbayoglu veya Talilhan Sukurbayeff[1][2] (Basitleştirilmiş Çince: 达列力汗·苏古尔巴也夫; Geleneksel Çince: 達列力汗·蘇古爾巴也夫; pinyin: Dálièlìhàn·Sūgŭěrbāyěfū, Uygurca: دەلىلقان سۇگۇربايۇف, Kazakça: دالەلحان سۇگىرباەۆ/Kazakça: Дәлелхан Сүгірбаев, Dälelxan Sügirbaev ; 24 Haziran 1906 - 27 Ağustos 1949), 20. yüzyılın ilk yarısında etkinlik gösteren Çin'in Sincan bölgesinden bir Kazak lideriydi.
Erken dönem[değiştir | kaynağı değiştir]
Delilhan Sugurbayoglu, 1906 yılında Çing Çini'nin ve günümüzdeki Moğolistan'ın en batıdaki aimag'ının Bayan Ölgii ilinde göçebe bir Kazak ailesinde doğdu.[3] Büyükbabası ve babası, Abaq Kerey kabilesinin Qieruqi dalının reisleriydi. Bazı kaynaklar Nayman kabilesinin bir parçası olduklarını yazmaktadır.[4] Aile, Moğolistan ve Sincan'ı ayıran Altay Dağları'ndaki otlaklarda göç ettiler.[3]
Babası 1918'de öldüğünde ağabeyi Duerbuti Han şef oldu.[3] 1921'de Andrei Stephanoviç Bakiç komutasındaki Beyaz Rus birliklerinden geriye kalanlar, Sovyet Kızıl Ordusu'nu takip ederek Çöçek bölgesine girdiler.[3] Birkaç bin Beyaz Rus İrtiş Nehri'ni geçtikten sonra Duerbuti, Kızıl Ordu'nun davetsiz misafirlerle ilgili istihbarat toplamasına yardım etmeyi kabul etti.[3] Bakiç, yerel şefin ordusuna hayvan vermeyi reddettiğini ve Sovyetlere yardım ettiğini öğrendiğinde, Duerbuti'yi tutuklamaya gitti.[3] Beyaz Ruslar Delilhan'ın düğünü sırasında tutuklamaya geldi.[3] Delilhan'ın kardeşini ve ailesinin servetini gaspettiler.[3] Bir ay sonra Duerbuti idam edildi ve Delilhan, Beyaz Rusları yenen Kızıl Ordu'ya kaçtı.[3]
Delilhan, 1930 baharında bağımsız Moğolistan'ın bir parçası olan Bayan-Ölgii'den anne ve erkek kardeşini Sincan'ın Ashan (Altay) bölgesine gönderdi.[3] Daha sonra kabilesinden bin kişi ile onları takip etti.[3]
Sincan'daki liderliği[değiştir | kaynağı değiştir]
O yıllarda Sincan, savaş ağası valisi Sheng Shicai tarafından yönetiliyordu.[3] Delilhan, Kazak Kültürünü Geliştirme Derneği'nin başkan yardımcılığına getirildi.[3] 1937'de Altay bölgesi Anti-Emperyalist Cemiyeti'nin çekirdek üyesi oldu.[3] Eylül 1939'da, II. Dünya Savaşı'nın patlak vermesinden sonra Sheng Shicai, Sovyet desteğinden uzaklaşmaya başladı.[3] Delilhan, Sheng Shicai'ye karşı çıktı ve okumak için Sovyetler Birliği'ne gitti.[3] Almatı'da askeri eğitim aldı ve Ekim 1943'te Sincan, Altay'da bir ulusal kurtuluş ordusu kurmayı önerdi. O yıllarda Sheng Shicai, Sovyet ve Çin Komünistleriyle bağlarını kopardı ve Sovyet yetkilileri Delilhan'ın planlarını destekledi.[3] Moğolistan üzerinden Ashan'a (Altay) geri dönmesi için 12 askeri danışmandan oluşan bir ekip gönderdiler ve Çinggil İlçesi'nde bir milis üssü kurdular ve burada Kazak göçebelere devrim fikirlerini öğrettiler ve onları partizan bir güç olarak eğittiler.[3]
Delilhan daha sonra Moğol hükûmetinden daha fazla takip ve destek alan etnik Kazak gerilla lideri Osman Batur ile güçlerini birleştirdi.[5] Osman Batur'un annesi Qieruqi kabilesindendi ve Delilhan'ın annesi, Osman'ın Delilhan'a bakmasını istedi.[5] Kan bağı nedeniyle Osman, Delilhan'a güvendi ve ona önemli bir liderlik pozisyonu verdi.[5]
1944'teki isyan[değiştir | kaynağı değiştir]
Şubat 1944'te Osman ve Delilhan'ın Kazak gerilla gücü, Sheng Shicai hükûmetine karşı ayaklandı ve Çinggil İlçe yönetimini ele geçirdi.[3] Nisan ayına kadar isyancıların 1000 savaşçısı vardı ve isyanı Jeminay, Burultokay, Kaba ve Chenghua'ya (Altay) yaydı.[3] Ekim ayında isyancı güçler Altay bölgesinde devrimci bir hükûmet kurdu.[3] İli vadisinde İli İsyanı'nın patlak vermesinden sonra Kazaklar, Rus komutan A. Leskin yönetimindeki İli Milli Ordusu ile işbirliği yapmaya başladılar.[3]
Şubat 1945'te isyancılar Jeminay'ı ele geçirdi.[3] Ağustos 1945'in başlarında Osman ve Delilhan, Moğol ordusunun yardımıyla Chenghua'ya saldırdılar, ancak şehri ele geçiremediler.[6] Eylül ayında şehri kuşattılar.[6] Milliyetçi Çinli savunucular Moğol sınırına kaçtılar, ancak girişleri reddedildi ve teslim oldular.[3][6] 20 Eylül'de Altay çevresindeki gerilla kuvvetleri, komutan olarak Delilhan ile Altay Kazak Süvari Taburu'na katıldı.[6]
Koalisyon hükümeti[değiştir | kaynağı değiştir]
Daha sonra, Milliyetçi lider Çan Kay Şek Sovyetler Birliği'ne isyana verdikleri destekleri kesmesi için baskı yaptığında siyasi durum değişti.[3] Ekim ayında gerçekleştirilen ateşkes ile çatışmalar durduruldu.[3] 17 Kasım 1945'te Delilhan, Altay bölgesindeki etnik Han Çinlilerinin yasal ve mülkiyet haklarını koruyan emirler verdi.[3]
1946 yazında İli Ayaklanması liderleri, bağımsız Doğu Türkistan Cumhuriyeti ilanlarını bir kenara bırakmayı kabul ettiler ve Urumçi'deki Milliyetçilerle koalisyon hükûmetine katıldılar.[3] Delilhan, eyalet hükûmeti sağlık bürosu bakanlığına getirildi.[3][7]
Kuzey Sincan'ın üç bölgesindeki isyancılar ile eyaletin geri kalanını kontrol eden Milliyetçi yetkililer arasındaki gerilim azalmadan devam etti.[3] Çin'de Milliyetçilerle Komünistler arasında büyük çaplı bir iç savaş çıktıktan sonra Milliyetçiler Osman Batur'u taraf değiştirmeye ikna ettiler.[3] Osman, devrimci hükûmetteki Sovyet etkisi nedeniyle Milliyetçilerin arasına katıldı.[5] Delilhan, Sovyetleri destekledi ve Osman'dan ayrıldı.[1][5]
Kasım 1946'da Osman Batur, Burultokay'a saldırdı.[3] Ocak'tan Mart 1947'ye kadar Chenghua'ya beş baskın düzenledi.[3] Üç İlçe hükûmeti, Osman Batur'u ihraç etti ve Delilhan'ı Altay İlçesi'nin yöneticisi olarak atadı.[3] Ağustos 1947'de Osman Batur ve Milliyetçiler Altay İlçesi'ne saldırdı.[3] İki ay süren yoğun çatışmalardan sonra Delilhan ve Leskin komutasındaki İli Milli Ordusu işgali püskürttü.[3]
Çinli Komünistleri ile işbirliği[değiştir | kaynağı değiştir]
Delilhan, Eylül 1948'de "Sincan'da Barışı ve Demokrasiyi Koruma Birliği"nin Altay şubesinin başkanı oldu. Birlik, hükûmetteki Pan-Türki ve Pan-İslamcılara karşı İli hükûmeti içindeki ilerici hizip tarafından kuruldu.[3] Kasım 1948'de Çin Komünistleri iç savaşın gidişatını değiştirirken Delilhan, INA'nın Halk Kurtuluş Ordusu ile güçlerini birleştirmesinden coşkuyla bahsetti.[3]
Ağustos 1949'da Mao Zedong, İli liderliğini yeni bir ulusal hükûmetin kurulmasını planlamak için Beiping'de (günümüzde Pekin) bir siyasi danışma konferansına davet etti.[3] 19 Ağustos'ta Delilhan, Burçin'den bir davet aldı ve ana liderlik heyetine katılmak için Yining'e uçmaya çalıştı, ancak onu taşıyan uçağın Kobuksar yakınlarında motor arızası vermesi üzerine geri dönmek zorunda kaldı.[3] Daha sonra Yining'e gitti ve Çin Komünist temsilcisi Deng Liqun ile görüştü.[3] Ahmetcan Kasımi, Abdulkerim Abbas, İshak Bey Munonov ve Luo Zhi ile birlikte Sovyetler Birliği üzerinden Beiping'e gitti. Uçakları 27 Ağustos 1949'da Transbaykal bölgesinde düştüğünde hepsi öldü.[3][8]
Hatırası[değiştir | kaynağı değiştir]
Delilhan, Çin Halk Cumhuriyeti'nde Milliyetçi rejime karşı mücadelede şehit ve kahraman olarak kabul edilir.[9] Cenazesi Nisan 1950'de Çin'e iade edildi ve daha sonra Altay'daki bir şehitler mezarlığına defnedildi.[3]
Ailesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Delilhan Sugurbayoglu'nun oğlu, İli Milli Ordusu'nda albay olan ve daha sonra İli Kazak Özerk Vilayeti'nin başına geçen Nusipkhan Konbay ile evlendi. Delilhan'ın torunu Taşken (Tasiken), Çin realite yetenek şovu The Voice of China'da yarışmacıydı.[10]
Oğlu: Pätiqan Sügirbayev (Çince: zh:帕提汗·苏古尔巴也夫, Kazakça: Фатхан (Пәтіхан) Дәлелханұлы Сүгірбаев), Kasım 1954 - Haziran 1955 arasında li Kazak Özerk Vilayeti valisi idi.[11][12]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b Forbes 1986: 203 11 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Benson 1990: 197 11 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq (Çince) 杜根成, "达列力汗·苏古尔巴也夫" 中华英烈网 2 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2014-01-20
- ^ Forbes 1986: 332 n.40 11 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ a b c d e (Çince) 菅志翔, "结构、现实需要与文化传承 ——以乌斯满的行为逻辑和社会互动为例" 2 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2013-10-25
- ^ a b c d (Çince) "历史上的新疆民族军：新疆“三区革命”的主力军(3)" 新疆哲学社会科学网 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2014-03-03
- ^ Benson 1990: 71 11 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ (Çince) 新中国和平解放新疆内幕 (1) 24 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2005-10-03
- ^ (Çince) "三区革命烈士陵园（三区革命历史纪念馆）：伊宁市" 人民网 2 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2008-10-18
- ^ "Dispatches From Xinjiang: Minor Transnationalisms And A Kazakh Singer on 'The Voice Of China'" Beijing Cream 2 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 2013-11-07
- ^ "ЕКІНШІ БӨЛІМ::::Казак улт азаттык козгалысы. 9 кітап::Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы. ХIV кітап - elarna.net :: Kitaphana". elarna.net. 30 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Şubat 2020.
- ^ "Қазақ Ұлт-азаттық ҚОЗҒалысы". kzref.org. 15 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
Çalışmalar[değiştir | kaynağı değiştir]
- Benson, Linda (1990). The Ili Rebellion: the Moslem challenge to Chinese authority in Xinjiang, 1944-1949. M.E. Sharpe. ISBN 0-87332-509-5. 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2021.
- Forbes, Andrew D. W. (1986). Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949. CUP Archive. ISBN 0521255147. 11 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2021.