1658-1662 Osmanlı-Erdel Savaşı
| 1658-1662 Osmanlı-Erdel Savaşı | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Osmanlı-Macaristan Savaşları | |||||||||
 Köprülü Mehmed Paşa | |||||||||
| |||||||||
| Taraflar | |||||||||
 Osmanlı İmparatorluğu Kırım Hanlığı Lehistan Krallığı (1658) |
 Erdel Prensliği Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu (1661-62) | ||||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||||
|
Köprülü Mehmed Paşa Seydi Ahmed Paşa Küçük Mehmed Paşa Köse Ali Paşa |
II. György Rakoçi Yanoş Kemeni Raimondo Montecuccoli | ||||||||
| Güçler | |||||||||
| Azamî 25-30.000 | Asgarî 20.000 | ||||||||
| Kayıplar | |||||||||
| Hafif | Ağır | ||||||||
1658-1662 Osmanlı-Erdel Savaşı, Osmanlı İmparatorluğu ile (kendisine tâbi devletler arasında bulunmakla birlikte II. György Rakoçi idaresinde bağımsız hareket etmeye başlayan) Erdel Krallığı arasındaki askerî mücadele.
Osmanlı İmparatorluğu, Erdel'e yönelik üç askerî harekât (1658, 1659-1660 ve 1661-1662) sonucunda anılan Krallık üzerindeki egemenliğini yeniden tesis ederken; yaşanan mücadele Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu'nun önce II. György Rakoçi, ardından ise Yanoş Kemeni'ye verdiği destek nedeniyle 1663 yılında bu İmparatorlukla başlayan savaşı tetikledi.
Savaş öncesi[değiştir | kaynağı değiştir]
Osmanlı İmparatorluğu'na tâbi devletlerden Erdel Prensliği, Avrupa kıtasını altüst eden Otuz Yıl Savaşı (1618-1648) sırasında Gabriel Bethlen'in devrinde (1613-1629) daha bağımsız bir siyaset izleyerek sözkonusu savaşa taraf olmuş, ayrıca Kutsal Roma İmparatorluğu'yla doğrudan diplomasi de yürütmüştü. Bu siyaset II. György Rakoçi'nin döneminde (1648-1657) daha belirgin bir hal aldı ve Osmanlı başkentinin dikkatini çekmeye başladı.
Nitekim II. Rakoçi, 1649 yılında Kazak Hetmanı Bohdan Hmelnitski'yle ittifak kurduktan sonra, yine Osmanlılara tâbi Eflak ve Boğdan voyvodalıklarını da etkisine aldı ve nihayet 6 Aralık 1656 tarihli Radnot Antlaşması'yla İsveç Kralı X. Karl Gustav'la ittifaka girdi. Bunu müteakip, 1657 Ocak ayında kendini Lehistan Kralı, oğlunu da Erdel Kralı yapmak amacıyla II. Kuzey Savaşı'na (1655-1660) dahil olarak Polonya-Litvanya Birliği'ni işgale girişti. Başlangıçta başarılı gelişen İsveç-Erdel ittifakı sonucunda müttefik ordular 17 Haziran 1657'de Varşova'yı istila etti.
Buna mukabil, önce Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu'nun Lehistan Krallığı tarafında savaşa girerek 1657 Ağustos'unda Krakov'u ele geçirmesi, ardından ise Danimarka Krallığı'nın İsveç Krallığı'na savaş açması İsveç-Erdel ittifakının sahadaki üstünlüğünü sona erdirdi. İsveç'in Danimarka'yla mücadele girişmesi üzerine yalnız kalan Erdel ordusu Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu-Lehistan Krallığı ordularına yenilerek Ukrayna'ya doğru çekilmek zorunda kaldı ve (keza Lehistan Krallığı ile müttefik olan) Kırım Hanlığı ordusunca 31 Temmuz 1657'de hezimete uğratıldı.[1]
Aynı dönemde ise Osmanlı İmparatorluğu idaresinde köklü bir değişiklik meydana gelmiş; uzun süren istikrarsızlık ve görevleri kısa süren sadrazamların ardından, 15 Eylül 1656 tarihinde Köprülü Mehmed Paşa geniş yetkilerle sadrazam olmuştu. 1645 yılında Eğri Beylerbeyliği yapan ve Erdel meselelerine hâkim olan[2] Köprülü Mehmed Paşa, (1645-1669 Osmanlı-Venedik Savaşı bağlamında) 1657 yılında Venedik donanmasını Çanakkale'de yenilgiye uğratıp, Bozcaada ile Limni'yi kurtararak Çanakkale Boğazı'na yönelik Venedik ablukasını kırdıktan sonra 1657 yılının sonunda Erdel Krallığı'nın yarattığı sorunlara yoğunlaştı.
Osmanlı Sarayının emriyle 3 Kasım 1657'de Macar Dieti (Lehistan Krallığı'na) "izinsiz savaş açtığı" gerekçesiyle II. Rakoçi'yi tahhtan indirdiyse de, adıgeçen 9 Ocak 1658'de yeniden tahta çıktı. Bir kez daha tahttan indirilip yeniden tahta çıktıktan sonra[3] Osmanlılar sorunu kökten çözmek amacıyla sefer kararı aldı.
Savaş[değiştir | kaynağı değiştir]
Osmanlıların birinci harekatı (1658)[değiştir | kaynağı değiştir]
Köprülü Mehmed Paşa'nın 13 Nisan 1658'de Edirne'de otağ-ı hümâyûnunu kurmasından dokuz hafta sonra toplanan orduyla Erdel üzerine yürüdü. Silistre Beylerbeyi Kadri Paşa ve Budin Beylerbeyi Kenan Paşa'nın eyalet askerlerinin de katıldığı Osmanlı ordusu 31 Ağustos'ta kuşattığı Yanova'yı 1 Eylül'de ele geçirdi.[4]
Ardından, Kırım Hanlığı ve Kazak Hetmanlığı süvarileri Rakoçi'yi ele geçirmek amacıyla Erdel Krallığı'nın başkenti Alba Iulia'yı (Weissenburg/Erdel Belgradı) istila etti. Ancak, Rakoçi Tisa nehrini aşarak Kutsal Roma İmparatorluğu'na sığındı. Macar Dietinin talebi üzerine Osmanlılar askerî harekâtlarını durdurdular ve Barçay Akoş'u tahta çıkardılar. 14 Eylül 1658 tarihinde imzalanan beş maddelik ahidnâmeyle Erdel Krallığı'nın ödemekle yükümlü olduğu vergi 15.000 dukadan 40.000'e çıkarıldığı gibi, 500.000 thaler savaş tazminatı vermeye ve Lugoş, Şebeş ve Yanova'nın Osmanlı topraklarına ilhakını kabule mecbur bırakıldı.[5] Özel olarak İstanbul'dan gönderilmiş olan kapıcıbaşı (Osmanlı İmparatorluğu'na bağlı tüm devletlerin idarecilerine uygulanan protokol uyarınca) Barçay'a bir kaftan, bir kuka ve bir topuz teslim etti. Budin Beylerbeyi Kenan Paşa Yanova'nın muhafızlığına, Temeşvar Beylerbeyi Cengizzade Ali Paşa ise ahidnamenin gözetilmesi görevine getirildi.[6]
Seferin Osmanlılar açısından zaferle sonuçlanmasına rağmen, Köprülü Mehmed Paşa Rakoçi'yi ele geçirme amacına ulaşamadı ve Anadolu'da giderek büyüyen Abaza Hasan Paşa ayaklanmasını bastırmak üzere geri dönmek zorunda kaldı ve 13 Ekim 1658'de törenle Edirne'ye girdi.[7]
Osmanlıların ikinci harekatı (1659-1660)[değiştir | kaynağı değiştir]
Osmanlı ordusu çekilince Rakoçi 1659 başlarında tekrar Erdel'e dönerek Varad'a yerleşti. Ayrıca, Varad, Kaloşvar, Tokaj ve Zatmar ve Zabolç'un Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu tarafından işgaline göz yumdu. Ayrıca Eflak Voyvodası Radu Gioan Bey (III. Mihnea)'yı kendi tarafına çekti ve isyana teşvik etti. Silistre Valisi Can Arslan Paşa ve Elbasan Sancakbeyi Mehmed Bey komutasındaki Osmanlı askerleri ile Kırım Hanlığı'ndan gelen 20.000 atlının yardımıyla Radu Gioan Bey 12 Kasım 1659'da Yaş muharebesinde mağlup edildi ve Prensliğin merkezi de Targovişte'den Bükreş'e taşındı. Voyvodalığa ise I. Ghika getirildi.
Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu ise Osmanlılara karşı daha sert bir siyaset izlenmesini isteyen Macar zadegânının (Nadasdy, Zrinyi ve Batthyany) baskısıyla 1659 Ağustos'unda August von Mayern adlı elçisini Osmanlı sarayına gönderdiyse de, Rakoçi'nin Osmanlı İmparatorluğu'na teslim edilmesi talebinden başka yanıt alamadı. Aynı yılın Aralık'ında Viyana'ya giden Osmanlı Elçisi Süleyman Ağa da Osmanlılara tâbi Erdel Kralı Barçkay Akoş'un desteklenmeye devam edeceğini bildirdi.[8]
1659'da Eflak'taki isyan Osmanlılar tarafından bu şekilde bastırılırken Köprülü Mehmed Paşa da aynı yıl içinde Abaza Mehmed Paşa'nın ayaklanmasını sonlandırmayı başardı ve yeniden Erdel işlerine odaklandı. Aynı yıl Seydi Ahmed Paşa, Budin Beylerbeyliğine ve Yanova Muhafızlığına atandı. 1659 sonlarında Rakoçi'nin üzerine yürüyen Seydi Ahmed Paşa, Eğri Beylerbeyi Sarı Hüseyin Paşa'nın askerleriyle birlikte 22 Kasım 1659'da Deva civarındaki Demirkapı Muharebesi'nde 3.700 ölü veren Erdel ordusunu büyük bir yenilgiye uğrattı. Rakoçi ise Oraștie'ye (Szasvaros/Broos) çekildi.[9]
İlkbahar geldiğinde Rakoçi 40.000 kişilik ordusuyla Sibin'i (Hermannstadt) kuşattıysa da, bölgeye gelen Yanova Muhafızı Küçük Mehmed Paşa komutasındaki Osmanlı birliği karşısında 13 Mayıs 1660 tarihinde Sibin Muharebesi'nde bir kez daha yenilgiye uğrayarak[10] kuşatmayı kaldırdı ve Kaloşvar'a (Klausenberg) çekildi. Bununla birlikte, Seydi Ahmet Paşa komutasındaki 20-25.000 kişilik Osmanlı eyalet ordusu Erdel ordusunu burada yakaladı ve 22 Mayıs 1660'taki Kaloşvar Muharebesi'nde büyük bir zafer daha kazandı. Erdel ordusu 5.000 ölü verirken, yaralı olarak Varadin'e kaçan Rakoçi de aldığı ağır yaraların etkisiyle 7 Haziran 1660'ta hayatını kaybetti.[11]
Erdel'de bu gelişmeler olurken, İstanbul'da da 16 Nisan 1660'ta Erdel Serdarlığına Kaptan-ı derya Köse Ali Paşa getirildi. Rumeli ordusuyla harekete geçen Köse Ali Paşa 15 Temmuz 1660'ta kuşattığı Varadin kalesini 27 Ağustos'ta fethetmeyi başardı.[12] 25 Eylül 1660'ta yeni Erdel Kralı Barçay Akoş'a yeni bir ahidnâme vererek bir kez daha Erdel üzerindeki Osmanlı hakimiyetini pekiştirdi.[13]
Osmanlıların üçüncü harekatı (1661-1662)[değiştir | kaynağı değiştir]
Erdel Dietinin tahttan feragat eden Osmanlı destekli Barçay Akoş'un yerine 1 Ocak 1661'de Yanoş Kemeni'yi kral seçmesi Osmanlı İmparatorluğu'nun üçüncü askerî harekât için karar almasına neden oldu.
Esasen Osmanlı İmparatorluğu Kemeni'yi de tanıyabileceğini açığa vurmuş, ancak birtakım katı koşullar öne sürmüştü. Buna göre Kemeni'den Osmanlılara Erdel Krallığının borçlu olduğu savaş tazminatının kalan kısmının ödenmesi, oğlunun rehin verilmesi ve bizzat Temeşvar'a gelerek Erdel Serdarı Köse Ali Paşa’nın elinden törenle beratını alması talep edilmişti. Kemeni bu koşulları kabul etmediği gibi, Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu'nun desteğini istedi (23 Nisan 1661). İstanbul'a arabuluculuk için gelen Roma-Cermen elçisi Reininger'e Kemeni'ye destek verilmesinin Osmanlı İmparatorluğu açısından savaş nedeni olacağı bildirildi.[14]
1661 Temmuz'unda Osmanlılar farklı cephelerden Erdel'e yönelik harekete geçtiler. Silistre Beylerbeyi Ali Paşa ve Kırım hanı IV. Mehmet Giray Osmanlılar tarafından Erdel krallığına atanan Mihal Apafi'yi tahta çıkarmak için Erdel'e yürüdüler. Budin Beylerbeyi İsmail Paşa Hatseg vadisini istila ettikten sonra Orăștie (Szasvaros/Broos) ve Sebeş (Szasszebes) adlı Sakson kasabalarını yıkıma uğrattı. Kırım atlıları ise Aşağı Vinçazvar'a (Alvincz/Vințu de Jos) ilerleyince Yanoş Kemeni Negrilești'ye (Negerfalva) çekildiyse de Kırım atlılarının takibinden kurtulamadı ve Baia Mare'de (Nagybanya) yakalanarak muharebeye mecbur kaldı ve yaklaşık 4.000 esir vererek yenildi.
Erdel Serdarı Köse Ali Paşa de emrindeki Osmanlı ordusuyla Kırım atlılarının güzergahını takip etti ve Khust'a (Huszt) 1,5 kilometre uzaklıkta karargah kurdu. Kemeni harpten kaçındığı gibi, Ali Paşa'nın gönderdiği elçi Hüseyin Paşa'yı kurşuna dizdirdi. Köse Ali Paşa ise buna mukabil Máramaros (Marmaroş) palatinliğini yakıp yıktı. Ardından, Mureş Nehri boyunca güneye inerek yüzlerce köyü istila etti[15] ve 14 Eylül 1661'de Mihal Apafi'yi Kral ilan ederek taç taktı.[16]
Bu esnada takviye Alman askerleriyle Kaloşvar'a kadar ilerlemiş bulunan Yanoş Kemeni tekrar geri çekilirken, Köse Ali Paşa da 17-19 Ekim 1661'de tüm Erdel kentlerinden Mihal Apafi'ye sadakat yemini etmelerini istedi. Bunların bir bölümü yaklaşan kış mevsimine güvenerek çekimserlik gösterince Budin Beylerbeyi İsmail Paşa bunlardan Csíkszék (Csik) kenti üzerine yürüdü ve Kırım atlılarının da desteğiyle burayı ele geçirip istila etti. Köse Ali Paşa ise Fogaras üzerinden Târnava'ya (Kukel/Kokulu) geçti ve çevresini yaktıktan sonra 20 Kasım 1661'de Sibin'i (Hermannstadt) zaptetti. Bu harekâtın sonucunda tüm Erdel pasifize oldu ve Köse Ali Paşa Mihal Apafi'nin muhafazası için İbrahim Paşa komutasında 2.000 Türk ve 18 bölük Eflak askeri bıraktı ve kışlamak üzere ordusuyla Temeşvar'a çekildi.
Bununla birlikte, Köse Ali Paşa’nın kışlamak için çekilmesinden istifade etmek isteyen Yanoş Kemeni 1661 Aralık'ında Mihal Apafi üzerine yürüdü. Apafi'nin yarım talebi üzerine Yanova Muhafızı Küçük Mehmed Paşa Sighișoara'ya (Schassburg) ilerledi. 23 Ocak 1662'deki Sighișoara Muharebesi'nde Yanoş Kemeni'nin komutasındaki Erdel/Macar-Alman-Hırvat ordusu bozguna uğrarken, Yanoş Kemeni de hayatını kaybetti.[17]
Savaş sonrası[değiştir | kaynağı değiştir]
Osmanlı İmparatorluğu'nun; kendine tâbi olmakla birlikte bağımsız hareket etmeye başlayan Erdel Krallığı'yla savaşı, özellikle dış siyasette daha etkili bir siyaset icra etmeyi hedefleyen Köprülüler Devri'nin ilk yıllarına denk geldi. Avrupa'yı altüst eden Otuz Yıl Savaşı'na (1618-1648) taraf olmayan ve daha ziyade önce doğuda Safevî Devleti'yle uzun süreli savaşa (1623-1639), ardından ise Akdeniz'de Venedik'le keza uzun süreli Girit Savaşı'na (1645-1669) girişen Osmanlılar, diğer taraftan batı ve kuzey sınırlarında Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu'yla (1606-1663) ve Lehistan Krallığı'yla (1621-1672) uzun süreli barış dönemleri yaşıyordu (Lehistan'la sadece 1633-34'te düşük yoğunluklu bir savaş meydana gelmişti). 1658-1662 arasındaki Osmanlı-Erdel Savaşı, Osmanlıların aktif kuzey siyasetine dönüşünü simgeledi.
Savaş sonucunda ise Erdel Krallığı üzerindeki Osmanlı hâkinmiyeti pekişirken, Osmanlıların tayin ettiği Mihal Apafi 1661'den 1690'a kadar hüküm sürerek en uzun süreli Erdel hâkimlerinden biri oldu.
Kutsal Roma Cermen İmparatorluğu'nun özellikle Yanoş Kemeni'ye verdiği siyasî ve askerî destek, Osmanlı İmparatorluğu'nun 1663 yılında bu ülkeye savaş açmasının gerekçesini teşkil etti.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "The Northern Wars: War, State and Society in Northeastern Europe 1558–1721", Robert I. Frost, Longman (2000), ISBN 978-0-582-06429-4, s.179
- ^ "Beiträge zur Lebensgeschichte des Köprülü Mehmed", Joszef Blaskovics, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae II (1960), S.51-55
- ^ "Rákóczy", Robert Nisbet Bain, Encyclopædia Britannica. c.22, Cambridge University Press, s.867–868
- ^ "Macaristan'da Osmanlı Hakimiyetinin ve İdari Teşkilatının Kuruluşu ve Gelişmesi", Sadık Bilge, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (2000), sy.11, s.66
- ^ "Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu üzerine araştırmalar III: Köprülüler devri", Halil İnalcık, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul (2015), s.46
- ^ "Büyük Osmanlı Tarihi", Joseph von Hammer, c.11, s.34
- ^ "Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu üzerine araştırmalar III: Köprülüler devri", Halil İnalcık, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul (2015), s.47
- ^ "'Şahinler'in Pençesinde bir Erdel Hükümdarı: Köprülü İktidarı ve II. György Rakoczi, Özgür Kolçak, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi (2013), sy.23, s.38-39
- ^ "Büyük Osmanlı Tarihi", Joseph von Hammer, c.11, s.61
- ^ "Türk Savaş ve Barışları", M. Orhan Bayrak, Kastaş Yayınları, İstanbul (1990), ISBN 975-7639-13-3, s.123
- ^ "Osmanlı İmparatorluğu Tarihi", Johann Wilhelm Zinkeisen, Yeditepe (2011), ISBN 978-605-4052-68-4, c.4, s.620-621
- ^ "Osmanlı Devleti'nin 1660-1661 (Hicri 1070-1071) Tarihli Sefer Bütçesi", Dorukhan Selçuk, Marmara Üniversitesi, İstanbul (2016), s.14-16
- ^ "Barcsay Akos'un Erdel Kırallığına ait bir takım Vesikalar", İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Belleten, Ankara (1943), s.54
- ^ "Osmanlı İmparatorluğu Tarihi", Johann Wilhelm Zinkeisen, Yeditepe (2011), ISBN 978-605-4052-68-4, c.4, s.628-631
- ^ "Büyük Osmanlı Tarihi", Joseph von Hammer, c.11, s.85-86
- ^ "Osmanlı Devleti'nin 1660-1661 (Hicri 1070-1071) Tarihli Sefer Bütçesi", Dorukhan Selçuk, Marmara Üniversitesi, İstanbul (2016), s.16
- ^ "A három részre szakadt ország és a török kiűzése (1526–1698): 1606–1698", Katalin Péter & Zsigmond József Nagy, Magyarország történeti kronológiája, II: 1526–1848 [Historical Chronology of Hungary, Volume I: 1526–1848] (Macarca). Akadémiai Kiadó (1981), ISBN 963-05-2662-X, s.481