İradecilik: Revizyonlar arasındaki fark

[kontrol edilmiş revizyon]

← Önceki sürümle aradaki fark Sonraki sürümle aradaki fark →

İçerik silindi İçerik eklendi

Satır içi

Sayfanın 12.12, 8 Eylül 2020 tarihindeki hâli

Voluntarizm ya da iradecilik ya da istenççilik, "iradeye (Latince: voluntas) zekâdan daha baskın rol atfeden bir metafizik veya psikolojik sistem"^[1] ya da eşit derecede "gerek evrende gerekse insan davranışlarında iradenin temel faktör olduğu öğreti".^[2] Voluntarizm, felsefe tarihi boyunca çeşitli noktalarda ortaya çıkmış, metafizik, psikoloji, siyaset felsefesi ve teoloji alanlarında uygulama görmüştür.

Voluntarizm terimi Ferdinand Tönnies tarafından felsefe literatürüne kazandırılmış ve özellikle Wilhelm Wundt ve Friedrich Paulsen tarafından kullanılmıştır.

Ortaçağ felsefesinde ortaya çıkan ve iradeci olarak tanımlanabilecek filozoflarların önemlilerinden biri olan Augustinus'a göre zihinsel ve ruhsal süreçlerde belirleyici olan iradedir. Duns Scotus da iradeye esas rolü veren bir başka ortaçağ filozofudur. 18. yüzyıl felsefesinden itibaren ise irade kavramının yeniden önem kazandığı görülmektedir. İrade kavramının Kant'ta mutlak dikkate değer olan anlamında, Fichte'de evrenin mutlak yaratıcı ilkesi anlamında kullanılmaktadır.

İradeyi felsefesinin mutlak ilkesi haline getirmiş olan filozof ise Arthur Schopenhauer'dir. Ünlü başyapıtını Schopenhauer, İstenç ve Tasarım Olarak Dünya başlığı altında yayınlamıştır. Ona göre irade her türlü gerçekliğin temel ilkesidir. İradeye önem veren bir başka filozof ise, Schopenhauer'in yolunda giden Nietzsche'dir. Nietzsche güç istenci kavramını öne sürer ve buna göre yaşamın olduğu her yerde bu istencin de olduğunu belirtir. Dünyanın ve yaşamın özü güç istencidir.

Teolojik voluntarizm

Ortaçağ teolojik voluntarizmi

Duns Scotus ve Ockhamlı William^[3] (en önde gelen ortaçağ skolastik filozoflarından ikisi) ile ilişkili olarak ortaçağ teolojik voluntarizmi (meta-etik teolojik voluntarizm ile karıştırılmamalıdır) genellikle ilahi iradeye ve insanın özgürlüğüne (voluntas superior intellectu) felsefi vurgu olarak kabul edilir. Örneğin, Scotus, ahlakın Tanrı'nın aklı veya bilgisinden çok, iradesi ve seçiminden kaynaklandığını savundu. Buna göre, Tanrı son kertede eylemlerinin rasyonelleştirilmesi ve mantık yoluyla açıklanması gerekmeyen ve mümkün olmayan, her şeye gücü yeten bir varlık olarak tanımlanmalıdır. Bu nedenle, voluntarizm genellikle skolastik Thomas Aquinas tarafından savunulan entelektüalizm ile çelişir.^[4]

Doğa felsefesine bir yaklaşım olarak teolojik voluntarizm

Teolojik voluntarizm aynı zamanda Pierre Gassendi, Walter Charleton, Robert Boyle,^[5] Isaac Barrow ve Isaac Newton gibi bazı ilk modern doğa filozofları tarafından kabul edildiği tartışmalı olan teolojik bağlılıklar—yani, Hristiyanlık öğretilerinin belirli yorumları—anlamına da gelir. Bu, ilk modern bilimle ilişkili ampirik bir yaklaşım sonucunu doğurdu. Dolayısıyla, voluntarizm, Tanrı'ya olan inancın veya imanın bireye önceden ilahi bir iman armağanı gerekmesinin aksine, irade ile elde edilebilmesine izin verir. Bu kavram, en azından bazı tarihçiler ve filozoflar (örneğin, tarihçi Francis Oakley ve filozof Michael B. Foster) arasında rağbet görerek geçerli kabul edilmiştir. 20. yüzyılda teolojik voluntarizmin bir temsilcisi James Luther Adams idi.

Metafizik voluntarizm

Metafizik voluntarizmin bir savunucusu 19. yüzyıl Alman filozofu Arthur Schopenhauer'dir.^[1] Ona göre, irade akıl yürütme değil, aklın tali bir olgu olduğu, irrasyonel, bilinçsiz bir dürtüdür. İrade aslında tüm gerçekliğin özündeki güçtür. Dürtü-niyet-hayati dinamiklerin bu şekilde ortaya konması daha sonra Friedrich Nietzsche (güç istenci), Philipp Mainländer (ölme istenci), Eduard von Hartmann, Julius Bahnsen ve Sigmund Freud'u (zevk alma istenci) etkiledi.

Epistemolojik voluntarizm

Epistemolojide, epistemolojik voluntarizm,^[6] inancın, sadece bir kişinin bilişsel tutumunu veya belirtilen bir önermeye göre psikolojik kesinlik derecesini kaydetmekten çok, bir irade meselesi olduğu görüşüdür. Kişi inançlar konusunda voluntarist ise, belirli bir P önermesi hakkında çok emin olduğunu düşünmesi ve aynı zamanda P'ye çok düşük bir öznel olasılık vermesi tutarlıdır. Bu, Bas van Fraassen'in yansıtma ilkesinin temelidir.

Politik voluntarizm

Politik voluntarizm, politik otoritenin iradeye dayalı olduğunu belirten görüştür. Thomas Hobbes, Jean-Jacques Rousseau ve Alman idealist geleneğinin birçok üyesi gibi teorisyenlerin öne sürdüğü bu görüş, politik otoritenin bir iradeden kaynaklandığını belirtir.^[7]

Marksist söylemde voluntarizm, metafizik voluntarizme (özellikle Machizm'e) felsefi bağlılık ile özellikle Alexander Bogdanov'la ilişkilendirilen aşırı devrimci taktiklere politik bağlılık arasındaki bağlantıyı belirtmek için kullanılırdı.^[8] Günümüzde kendilerini voluntarist olarak tanımlayanlar çoğunlukla liberteryenlerdir.

Eleştirel voluntarizm

Bilim felsefesinde Hugo Dingler'in eleştirel voluntarizmi, bilimlerde kuramsallaştırmanın iradenin kaçınılmaz özgür kararı ile başladığını öne süren bir gelenekselcilik biçimidir.^[9] Dingler'in eleştirel voluntarizminin halef okulu, Erlangen Okulu'nun metodik yapılandırmacılığıdır (ayrıca bkz. Marburg Okulu'nun metodik kültürcülüğü).

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ ^a ^b Voluntarism (philosophy) – Britannica.com
^ The Story of Philosophy. New York City, New York: Touchstone Books-Simon & Schuster. 1926. ISBN 0-671-69500-2.
^ Walker, L. (1912). Voluntarism. Catholic Encyclopedia içinde. New York: Robert Appleton Company. Erişim tarihi: 27 Eylül 2019, New Advent.
^ "Voluntarism", Internet Encyclopedia of Philosophy
^ Peter Harrison, The Fall of Man and the Foundations of Science, Cambridge University Press, s. 220: "Boyle'un doğa felsefesine yaklaşımında teolojik voluntarizminin etkisi hakkında ikincil literatürde bir hayli tartışma bulunmaktadır."
^ Sandy Boucher, "Stances and Epistemology: Values, Pragmatics, and Rationality", Metaphilosophy 49(4), Temmuz 2018, s. 521–547.
^ Christopher W. Morris, "The Very Idea of Popular Sovereignty: “We the People” Reconsidered", Social Philosophy and Policy 17 (1):1 (2000).
^ Paul LeBlanc. Lenin and the Revolutionary Party.
^ Peter Janich, Protophysics of Time: Constructive Foundation and History of Time Measurement, Springer, 2012.

[Brit-1] Voluntarism (philosophy) – Britannica.com

[2] The Story of Philosophy. New York City, New York: Touchstone Books-Simon & Schuster. 1926. ISBN 0-671-69500-2.

[3] Walker, L. (1912). Voluntarism. Catholic Encyclopedia içinde. New York: Robert Appleton Company. Erişim tarihi: 27 Eylül 2019, New Advent.

[4] "Voluntarism", Internet Encyclopedia of Philosophy

[5] Peter Harrison, The Fall of Man and the Foundations of Science, Cambridge University Press, s. 220: "Boyle'un doğa felsefesine yaklaşımında teolojik voluntarizminin etkisi hakkında ikincil literatürde bir hayli tartışma bulunmaktadır."

[6] Sandy Boucher, "Stances and Epistemology: Values, Pragmatics, and Rationality", Metaphilosophy 49(4), Temmuz 2018, s. 521–547.

[7] Christopher W. Morris, "The Very Idea of Popular Sovereignty: “We the People” Reconsidered", Social Philosophy and Policy 17 (1):1 (2000).

[8] Paul LeBlanc. Lenin and the Revolutionary Party.

[9] Peter Janich, Protophysics of Time: Constructive Foundation and History of Time Measurement, Springer, 2012.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

@@ 1. satır: / 1. satır: @@
-{{Geçmiş birleştir|Voluntarizm (felsefe)}}
+{{Diğer anlamı|Voluntarizm (anlam ayrımı)}}
+{{birleştir|İstenççilik}}
-'''İstenççilik''', [[istenç]] kavramına bağlı olarak ortaya çıkmış olan felsefi ve psikoloji öğretilerini kapsayan akımın adıdır. Belirleyici olan istençtir.
+'''Voluntarizm''' ya da '''iradecilik''' ya da '''[[istenççilik]]''', "[[İstenç|iradeye]] ([[Latince]]: ''voluntas)'' [[zekâ]]dan daha baskın rol atfeden bir metafizik veya psikolojik sistem"<ref name="Brit">[https://www.britannica.com/topic/voluntarism-philosophy Voluntarism (philosophy)] – [[Britannica.com]]</ref> ya da eşit derecede "gerek evrende gerekse insan davranışlarında [[İstenç|iradenin]] temel faktör olduğu öğreti".<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=[[The Story of Philosophy]]|yer=New York City, New York|yayıncı=Touchstone Books-Simon & Schuster|yıl=1926|isbn=0-671-69500-2}}</ref> Voluntarizm, felsefe tarihi boyunca çeşitli noktalarda ortaya çıkmış, [[metafizik]], [[psikoloji]], [[siyaset felsefesi]] ve [[İlahiyat|teoloji]] alanlarında uygulama görmüştür.
+Voluntarizm terimi [[Ferdinand Tönnies]] tarafından felsefe literatürüne kazandırılmış ve özellikle [[Wilhelm Wundt]] ve [[Friedrich Paulsen]] tarafından kullanılmıştır.
-İstence üstünlük ve öncelik tanıyan, hem bilgi sürecinde hem de ruhsal olayların meydana gelmesinde istenci belirleyici olarak gören eğilimlerden oluşmaktadır. [[Ortaçağ felsefesi]]nde istenççi denilenilecek düşüncelerin ve filozofların ortaya çıkması söz konusudur. [[Augustinus]] bu filozofların önemlilerindendir, ona göre ruhsal yetilerin belirleyicisi istençtir. [[Duns Scotus]]'da istence esas rolü veren bir başka ortaçağ filozofudur. 18. yüzyıl felsefesinden itibaren ise istenç kavramının yeniden önem kazandığı görülmektedir. [[Immanuel Kant|Kant]]'ta mutlak dikkate değer olan anlamında, [[Fichte]]'de evrenin mutlak yaratıcı ilkesi anlamında istenç kavramının kullanımı ortaya çıkmaktadır.
+[[Ortaçağ felsefesi]]nde ortaya çıkan ve iradeci olarak tanımlanabilecek filozoflarların önemlilerinden biri olan [[Augustinus]]'a göre zihinsel ve ruhsal süreçlerde belirleyici olan iradedir. [[Duns Scotus]] da iradeye esas rolü veren bir başka ortaçağ filozofudur. 18. yüzyıl felsefesinden itibaren ise irade kavramının yeniden önem kazandığı görülmektedir. İrade kavramının [[Immanuel Kant|Kant]]'ta mutlak dikkate değer olan anlamında, [[Fichte]]'de evrenin mutlak yaratıcı ilkesi anlamında kullanılmaktadır.
-Ancak istenci felsefesinin mutlak bir ilkesi haline getirmiş olan filozof asıl olarak [[Arthur Schopenhauer]]'dir. Ünlü yapıtının adını Schopenhauer, ''İstenç ve Tasarım Olarak Dünya'' başlığıyla yayınlamıştır. Ona göre ''istenç'', her türlü gerçekliğin temel ilkesidir. İstence önem kazandıran bir başka filozof ise, Schopenhauer'in yolunda giden [[Friedrich Wilhelm Nietzsche|Nietzsche]]'dir. Nietzsche [[güç istenci]] kavramını öne sürer ve buna göre yaşamın olduğu her yerde bu istencinde olduğunu belirtir. Dünyanın ve yaşamın özü güç istencidir.
+İradeyi felsefesinin mutlak ilkesi haline getirmiş olan filozof ise [[Arthur Schopenhauer]]'dir. Ünlü başyapıtını Schopenhauer, ''[[İstenç ve Tasarım Olarak Dünya]]'' başlığı altında yayınlamıştır. Ona göre irade her türlü gerçekliğin temel ilkesidir. İradeye önem veren bir başka filozof ise, Schopenhauer'in yolunda giden [[Friedrich Wilhelm Nietzsche|Nietzsche]]'dir. Nietzsche [[güç istenci]] kavramını öne sürer ve buna göre yaşamın olduğu her yerde bu istencin de olduğunu belirtir. Dünyanın ve yaşamın özü güç istencidir.
-==Ayrıca bakınız==
-*[[Özgür irade]]
+== Teolojik voluntarizm ==
-*[[Determinizm]]
+=== Ortaçağ teolojik voluntarizmi ===
+[[John Duns Scotus|Duns Scotus]] ve [[Ockhamlı William]]<ref>Walker, L. (1912). [http://www.newadvent.org/cathen/15505a.htm Voluntarism]. [[Catholic Encyclopedia]] içinde. New York: Robert Appleton Company. Erişim tarihi: 27 Eylül 2019, [[New Advent]].</ref> (en önde gelen ortaçağ [[Skolastik felsefe|skolastik]] filozoflarından ikisi) ile ilişkili olarak '''ortaçağ teolojik voluntarizmi''' ([[meta-etik]] [[Teolojik gönüllülük|teolojik voluntarizm]] ile karıştırılmamalıdır) genellikle ilahi iradeye ve insanın özgürlüğüne (''voluntas superior intellectu'') felsefi vurgu olarak kabul edilir. Örneğin, Scotus, ahlakın Tanrı'nın aklı veya bilgisinden çok, iradesi ve seçiminden kaynaklandığını savundu. Buna göre, Tanrı son kertede eylemlerinin rasyonelleştirilmesi ve mantık yoluyla açıklanması gerekmeyen ve mümkün olmayan, [[Her şeye kadir|her şeye gücü yeten]] bir varlık olarak tanımlanmalıdır. Bu nedenle, voluntarizm genellikle [[Skolastik felsefe|skolastik]] [[Thomas Aquinas]] tarafından savunulan [[entelektüalizm]] ile çelişir.<ref>[http://www.iep.utm.edu/voluntar/ "Voluntarism"], ''[[Internet Encyclopedia of Philosophy]]''</ref>
+=== Doğa felsefesine bir yaklaşım olarak teolojik voluntarizm ===
+'''Teolojik voluntarizm''' aynı zamanda [[Pierre Gassendi]], [[Walter Charleton]], [[Robert Boyle]],<ref>[[Peter Harrison (tarihçi)|Peter Harrison]], ''The Fall of Man and the Foundations of Science'', Cambridge University Press, s. 220: "Boyle'un doğa felsefesine yaklaşımında teolojik voluntarizminin etkisi hakkında ikincil literatürde bir hayli tartışma bulunmaktadır."</ref> [[Isaac Barrow]] ve [[Isaac Newton]] gibi bazı ilk modern doğa filozofları tarafından kabul edildiği tartışmalı olan teolojik bağlılıklar—yani, Hristiyanlık öğretilerinin belirli yorumları—anlamına da gelir. Bu, ilk modern bilimle ilişkili ampirik bir yaklaşım sonucunu doğurdu. Dolayısıyla, voluntarizm, Tanrı'ya olan inancın veya imanın bireye önceden ilahi bir iman armağanı gerekmesinin aksine, irade ile elde edilebilmesine izin verir. Bu kavram, en azından bazı tarihçiler ve filozoflar (örneğin, tarihçi [[Francis Oakley]] ve filozof [[Michael B. Foster]]) arasında rağbet görerek geçerli kabul edilmiştir. 20. yüzyılda teolojik voluntarizmin bir temsilcisi [[James Luther Adams]] idi.
+== Metafizik voluntarizm ==
+'''Metafizik voluntarizmin''' bir savunucusu 19. yüzyıl Alman filozofu [[Arthur Schopenhauer]]'dir.<ref name="Brit"/> Ona göre, irade akıl yürütme değil, aklın tali bir olgu olduğu, irrasyonel, bilinçsiz bir dürtüdür. İrade aslında tüm gerçekliğin özündeki güçtür. Dürtü-niyet-hayati dinamiklerin bu şekilde ortaya konması daha sonra [[Friedrich Nietzsche]] ([[güç istenci]]), [[Philipp Mainländer]] (ölme istenci), [[Eduard von Hartmann]], [[Julius Bahnsen]] ve [[Sigmund Freud]]'u (zevk alma istenci) etkiledi.
+== Epistemolojik voluntarizm ==
+[[Epistemoloji]]de, '''epistemolojik voluntarizm,'''<ref>Sandy Boucher, "Stances and Epistemology: Values, Pragmatics, and Rationality", ''Metaphilosophy'' '''49'''(4), Temmuz 2018, s. 521–547.</ref> inancın, sadece bir kişinin bilişsel tutumunu veya belirtilen bir önermeye göre psikolojik kesinlik derecesini kaydetmekten çok, bir irade meselesi olduğu görüşüdür. Kişi inançlar konusunda voluntarist ise, belirli bir P önermesi hakkında çok emin olduğunu düşünmesi ve aynı zamanda P'ye çok düşük bir öznel olasılık vermesi tutarlıdır. Bu, [[Bas van Fraassen]]'in yansıtma ilkesinin temelidir.
+== Politik voluntarizm ==
+'''Politik voluntarizm''', politik otoritenin iradeye dayalı olduğunu belirten görüştür. [[Thomas Hobbes]], [[Jean-Jacques Rousseau]] ve [[Alman idealizmi|Alman idealist]] geleneğinin birçok üyesi gibi teorisyenlerin öne sürdüğü bu görüş, politik otoritenin bir iradeden kaynaklandığını belirtir.<ref>Christopher W. Morris, [https://www.philosophy.umd.edu/sites/philosophy.umd.edu/files/Morris/Morris-PopSov-2000.PDF "The Very Idea of Popular Sovereignty: “We the People” Reconsidered"], ''Social Philosophy and Policy'' 17 (1):1 (2000).</ref>
+[[Marksizm|Marksist]] söylemde voluntarizm, metafizik voluntarizme (özellikle [[Ernst Mach|Machizm]]'e) felsefi bağlılık ile özellikle [[Aleksandr Bogdanov|Alexander Bogdanov]]'la ilişkilendirilen aşırı devrimci taktiklere politik bağlılık arasındaki bağlantıyı belirtmek için kullanılırdı.<ref>Paul LeBlanc. ''Lenin and the Revolutionary Party''.</ref> Günümüzde kendilerini voluntarist olarak tanımlayanlar çoğunlukla [[Liberteryenizm|liberteryenlerdir]].
+== Eleştirel voluntarizm ==
+[[Bilim felsefesi]]nde [[Hugo Dingler]]'in '''eleştirel voluntarizmi''', bilimlerde kuramsallaştırmanın iradenin kaçınılmaz özgür kararı ile başladığını öne süren bir [[Geleneksellik|gelenekselcilik]] biçimidir.<ref>[[Peter Janich]], ''Protophysics of Time: Constructive Foundation and History of Time Measurement'', Springer, 2012.</ref> Dingler'in eleştirel voluntarizminin halef okulu, [[Erlangen Yapılandırmacılık Okulu|Erlangen Okulu'nun]] metodik [[Yapılandırmacı epistemoloji|yapılandırmacılığıdır]] (ayrıca bkz. [[Yeni Kantcılık|Marburg Okulu]]'nun [[Metodik kültürcülük|metodik kültürcülüğü]]).
+== Ayrıca bakınız ==
+* [[Özgür irade]]
+* [[Gönüllülük (eylem)|Voluntarizm (eylem)]]
+* [[Yapısalcılık (psikoloji)|Voluntarizm (psikoloji)]]
 *[[Ortaçağ felsefesi]]
 *[[19. yüzyıl felsefesi]]
-[[Kategori:Felsefi akımlar]]
+== Kaynakça ==
+{{Kaynakça|2}}
+[[Kategori:İlahiyat]]
+[[Kategori:Metafizik teorileri]]
+[[Kategori:Epistemoloji teorileri]]