İçeriğe atla

Zekâ

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Zekâ ya da ruh biliminde anlak,[1] zihnin öğrenme, öğrenilenden yararlanabilme, yeni durumlara uyabilme ve yeni çözüm yolları bulabilme yeteneğidir.[2] Başka bir deyişle zeka, zihnin birçok yeteneğinin uyumlu çalışması sonucu ortaya çıkan bir yetenekler birleşimidir.[3] En geniş anlamıyla, genel zihin gücü olarak da tanımlanabilir.[4] Zihnin algılama, bellek, düşünme, uslamlama, öğrenme gibi birçok işlevini içerir.[2] Sözcük çok geniş anlamda kullanılsa da psikologlar tarafından yaratıcılık, kişilik, bilgi ve akıl gibi değişik kategorilere ayrılmıştır.
Zekâ araştırmacılarının asıl alanı insanlardır, fakat hayvanların da öğrenme, anlama vs. yetenekleri üzerinde çalışmalar yapılmaktadır.

Zekâ sözcüğü Türkçeye Arapçadan geçmiştir.[5] Arapçada ذكاء, "parıltı", "zihin parıltısı" gibi anlamlara gelmekte; "ateşin harlanması" gibi bir anlamda da kullanılmaktadır.[6]
Anlak ise öz Türkçe bir sözcük olup, anlamak (anla-) eylem kökünden türemiştir ve basit anlamıyla, anlama, algılama yeteneği demektir.[7]

Zekânın ne olduğu ile ilgili tartışmalar yıllardan beri sürmektedir. Buna göre zekânın birkaç tanımı şu şekildedir:[3][4]

  • Binet'e göre zeka, iyi us (akıl) yürütme, iyi hüküm verme ve kendi kendini aşma kapasitesidir.
  • Davis'e göre zeka, edinilen bilgilerden faydalanarak sorunları halletme yeteneğidir.
  • Terman’a göre zeka, soyut düşünme yeteneğidir.
  • Thorndike'a göre zeka, birçok düşüncesel yeteneklerin karışımıdır ve mekanik, sosyal ve soyut zeka olmak üzere üç başlıkta incelenmelidir.
  • Weshler'e göre zeka, bireyin amaçlı davranma, mantıklı düşünme ve çevresiyle ilişkilerde etkili olma kapasitesinin tümüdür.

Belirleyen etkenler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir kişinin zekâsını belirleyen üç temel etken vardır.[8]

Temelde zekâ doğuştan gelir ve büyük ölçüde kalıtımın etkisiyle belirlenir.[8] Yapılan çalışmalarda çocuğun zekâsı ile ana-babanın zekâsı arasında yüksek düzeyde ilişki olduğu saptanmıştır.[9] Çocuğun zekâ gücü anasıyla babasının zekâ gücü ortalamasına yakındır. Biraz altında ya da üstünde olabilir. Ana ve babanın döl gözelerinde, gen adı verilen ve kalıtımı belirleyen özellikler rastlantısal bir yolla çocuğa geçerler.[8]

Doğum ve öncesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çocuğun döl yatağında uygun beslenmesi, beyin kanlanma ve oksijen alımının yolunda gitmesi gerekir. Örneğin; zor bir doğum sırasında çocuğun soluğu uzun süre kesilirse, beyin gözeleri ölür ve sonuçta zekâsı etkilenir. Bunun gibi, beyin dokusunu doğum sonrasında örseleyen yaralamalar ve beyin yangıları da zekâ gizilini (potansiyelini) düşürebilir.[8] Ananın gebelik süresince nasıl beslendiği de zekâ gelişimini etkileyen bir etkendir.[9]

Çocuk doğuştan getirdiği zihinsel potansiyelini kullanabilmek ve geliştirebilmek için varsıl uyarıcılarla donatılmış çevreye ihtiyaç duyar.[9] Çevrenin zekâyı tam olarak ne ölçüde etkilediği saptanamamıştır.[8] İlk yaşlarda ana babanın uyarması, ilgisi, zekâyı geliştirebileceği gibi, bunun tersi de olabilir. Bu konuda genellikle gözlenen, eğitim düzeyi düşük bir ana-babanın çocuğuna anlaksal yoldan ilgisinin az olduğu ve çocuğun (okul çağına gelene kadar) zekâ gelişiminin yavaş olduğudur.[8] Genel olarak zekânın %75'i ilk dört yılda oluşur ve 20 yaşına kadar gelişimini sürdürür.[9]

Zekâ ölçerleri (testleri) çocukların yapabilecekleri işlere, becerilerine, yanıtlayabilecekleri sorulara, yaşlarına uygun sayı, söz bilgisine ve biçim ilişkisine dayandırılarak hazırlanır.[10] Zekâ standardize edilmiş bu zekâ testleri ile ölçülür.[11] Bu testlerdeki sorular her yaşa göre özel olarak hazırlanır.

Batıda kullanılan ilk zekâ ölçerini Fransız psikolog Alfred Binet ve Dr. Theodor Simon üretmiştir.[12] 1905'te yayımlanan bu testin adı "Binet-Simon Testi"dir. Bu ölçer, Paris ilkokullarında başarısız öğrencilere uygulanmış ve zekâsı geri olduğu için başarısız olanlarla; zekâsı geri olmayıp, olumsuz çevre etkenleri yüzünden başarısız olanları ayırt etmek amacıyla kullanılmıştır.[12]

Zekâ katsayısı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ölçerlerde çocuğun doğru yanıtladığı sorular dikkate alınarak zekâ yaşı hesaplanır.[10] Zekâ yaşının gerçek yaşa bölümünün 100 ile çarpılmasıyla zekâ katsayısı (ZK ya da IQ) ortaya çıkar:

ZK = (Zekâ yaşı / Gerçek yaş) x 100.[10][11][12]

Örneğin; 10 yaşındaki bir çocuk ölçerde yalnızca 6 yaş düzeyine kadar olan soruları/görevleri yapabilmişse, ZK'si (6/10) x 100 = 60 olarak belirlenir.

Sınıflandırma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünya Sağlık Örgütü'nün (WHO) önerdiği zekâ sınıflandırması şu şekildedir.

Uluslararası zekâ sınıflandırması[10][11][12]
ZK (IQ) Zekâ sınıfı
0-20 Derin zekâ geriliği / zihinsel engel
21-35 Ağır derecede zekâ geriliği / zihinsel engel
36-50 Orta derecede zekâ geriliği / zihinsel engel
51-70 Hafif derecede zekâ geriliği / zihinsel engel
71-79 Sınırda zekâ
80-89 Donuk zekâ
90-109 Normal ya da ortalama zekâ
110-119 Parlak zekâ
120-129 Üstün zekâ
130 ve üstü Çok üstün zekâ

Akıl ile ilişki

[değiştir | kaynağı değiştir]

Akıl doğru düşünce üretmekle ilgilidir. Zekâ ise genelde uygulayıcı olarak düşünülebilir.[4] Akıl kuramlar ve kurallar ortaya çıkarırken, zekâ bunların pratikte uygulanmasını sağlar. Başka bir açıdan bakıldığında zekâ düşünebilme gücü ya da yeteneğidir. Doğru düşünceye ulaşmak ya da sahip olmak ise akılla olur.[4]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Yörükoğlu, Atalay (Prof. Dr.). Çocuk Ruh Sağlığı, İstanbul: Özgür Yayınları (2004).
  • Aral, Neriman (Doç. Dr.); Gülen Baran (Doç. Dr.), Şenay Bulut, Serap Çimen. Çocuk Gelişimi - I, İstanbul: YA-PA (2001).
  1. ^ "TDK Güncel Türkçe Sözlük - anlak". Erişim tarihi: 5 Ocak 2010. [ölü/kırık bağlantı]
  2. ^ a b Yörükoğlu, Atalay (2004). "Zekâ Nedir?". Çocuk Ruh Sağlığı. İstanbul: Özgür Yayınları. ss. s. 105-106. 
  3. ^ a b Aral, Neriman (2001). "Zekâ". Çocuk Gelişimi - I. İstanbul: YA-PA. ss. s. 115-116. 
  4. ^ a b c d "Zekâ". Yeni Rehber Ansiklopedisi. 20. cilt. ss. 335. sayfa. 
  5. ^ "TDK Güncel Türkçe Sözlük - zekâ". Erişim tarihi: 5 Ocak 2010. [ölü/kırık bağlantı]
  6. ^ "Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü - zekâ". Erişim tarihi: 5 Ocak 2010. [ölü/kırık bağlantı]
  7. ^ "Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü - anlak". 4 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2010. 
  8. ^ a b c d e f Yörükoğlu, Atalay (2004). "Zekâyı Belirleyen Etkenler". Çocuk Ruh Sağlığı. İstanbul: Özgür Yayınları. ss. s. 106-108. 
  9. ^ a b c d Aral, Neriman (2001). "Zekâyı Belirleyen Faktörler". Çocuk Gelişimi - I. İstanbul: YA-PA. ss. s. 117-118. 
  10. ^ a b c d Yörükoğlu, Atalay (2004). "Zekânın ölçülmesi (Zekâ ölçerler)". Çocuk Ruh Sağlığı. İstanbul: Özgür Yayınları. ss. s. 111-113. 
  11. ^ a b c Aral, Neriman (2001). "Zekâ Bölümleri". Çocuk Gelişimi - I. İstanbul: YA-PA. ss. s. 116-117. 
  12. ^ a b c d "Zekânın Ölçülmesi". Yeni Rehber Ansiklopedisi. 20. cilt. ss. 336. sayfa. 

Konuyla ilgili yayınlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]