Osmanlı döneminde Sudan

Osmanlı döneminde Sudan tarihi, Sudan tarihinin 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun özerk devleti olan Mısır Hidivliği'nin yönetimi altındaki dönemi kapsamaktadır. Dönem, Kavalalı Mehmed Ali Paşa'nın Sudan'ı fethine başladığı 1820'den 1885'te Hartum'un kendi kendini Mehdi ilan eden Muhammed Ahmed'in eline geçmesine kadar sürdü.

Etimoloji

Sudan'daki Osmanlı-Mısır yönetimi 1820'deki fetihten 1880'lerde Muhammed Ahmed tarafından ele geçirilmesine kadar genellikle et-Türkiyye (Arapça: التركية et-Türkiyye) olarak anılmaktaydı. Türk yönetimi anlamına gelen bu terim Türkçe bilmeyen seçkinler tarafından veya tayin ettikleri kişiler tarafından belirlendi. Ordunun ve yönetimin en üst düzeylerinde bu genellikle Türkçe konuşan Mısırlılar anlamına geliyordu, fakat aynı zamanda Arnavutlar, Rumlar, Levanten Arapları ve Mehmet Ali Paşa ve onun soyundan gelen makamları da içermekteydi. Terim ayrıca Mehmet Emin Paşa ve Charles George Gordon gibi Mısır hıdivlerinin hizmetinde çalışan Avrupalıları da içeriyordu. Türkiye bağlantısı, Mısır hidivlerinin Osmanlı İmparatorluğu'nun vasalları olması anlamına gelmekteydi, bu nedenle tüm eylemler, İstanbul'daki Osmanlı padişahı adına zaman zaman yapıldı. Mısırlı seçkinler not olarak Türkçe konuşanlar olarak tanımlanabilir, çünkü Mısır'da iktidarı ele geçiren, Türkçe konuşan ve Arapça konuşamayan Ali'nin torunu İsmail Paşa sonraki on yıllara kadar Arapça ordu ve yönetimde hızla yaygınlaştı. Hidiv İsmail döneminde Arapça yönetimde resmi dil haline getirildi ve Türkçe sadece Bâb-ı Âli ile yazışmalarla sınırlıydı.^[1]^[2] İkinci Türkiyye (التركية الثانية et-türkiyye es-saniye) terimi ise 1899-1956 yılları arasında Sudan'daki Britanya-Mısır egemenliği dönemini belirtmek için kullanılmıştır.^[3]^[4]

Arka plan

Bugünkü Kuzey Sudan'ın bir kısmı Memlûk ve Osmanlı dönemlerinde Mısır'a bağımlılığı olmasına rağmen, önceki Mısır hükümdarları Kaşif'ten düzenli haraçtan biraz daha fazlasını talep etmişti. Mehmet Ali Paşa Mısır'daki Memlûkleri ezdikten sonra, bir grup Memlûk güneye kaçtı. 1811'de bu Memlûkler köle ticareti için bir üs olarak Dunkule'de bir devlet kurdular.

Sennar Sultanı, 1820'de Mehmed Ali Paşa'ya Memlûkleri kovma talebine uyamayacağını bildirdi. Mehmet Ali Paşa buna karşılık olarak Sudan'ı işgal etmek, Memlûkleri temizlemek ve Mısır'a dahil etmek için 4,000 asker gönderdi. Mehmed Ali Paşa'ya bağlı güçleri Kaşif'in aldı, Dunkule'de Memlûklerini dağıtıp Kurdufan'ı ele geçirdi ve Sennar'ın son Func sultanı VII. Bedi'nin teslimiyeti kabul etti. Ancak Arap Ce'lin aşiretleri sert bir direniş göstermekteydi.^[5]

Mısır yönetimi

1821'de kurulan yeni hükûmete göre, Mısır askerleri topraktan geçinmekteydiler ve nüfustan yüksek vergiler toplamaktaydılar. Ayrıca gizli altın aramak için birçok antik Meroitik piramidi de yok ettiler. Dahası, köle ticareti arttı ve Func'un kalbi olan verimli El Cezire sakinlerinin çoğunun köle tüccarlarından kaçmak için bölgeyi terk etmesine neden oldu. Mehmed Ali'nin zaferi sonrasındaki bir yıl içinde 30.,000 Sudan askere alındı ve orduya eğitim için Mısır'a gönderildi. Birçok kişi hastalıktan ve tanıdık olmayan iklimden nedeniyle hayatlarını kaybetti. Hayatta kalanlar ise sadece Sudan'daki garnizonlarda görevlendirildiler.

Mısır yönetimi daha güvenli hale geldikçe, hükûmet daha az sertleşti. Mısır, Sudan'ı külfetli bir bürokrasiyle eyerledi ve ülkenin kendi kendini desteklemesini bekledi. Çiftçiler ve çobanlar yavaş yavaş El Cezire'ye döndüler. Mehmed Ali ayrıca bazı aşiret ve dini liderlere vergi muafiyeti sağlayarak sadakatini kazandı. Paralı askerlerle desteklenen Mısır askerleri ve Sudan cehidiyeler, Hartum, Kassala, El Ubeyd ve birkaç küçük karakolda konuşlandırıldılar.

Mısır işgaline direnen Şeykiye sonunda mağlup edildi ve Mısır hidivlerine vergi memurları ve kendi şeyhleri altında düzensiz süvariler olarak hizmet etmelerine izin verildi. Mısırlılar Sudan'ı eyaletlere ayırdılar ve daha sonra genellikle aşiret bölgelerine karşılık gelen daha küçük idari birimlere bölündüler. 1823'te Hartum, Sudan'daki Mısır etkisinin merkezi olmuş ve hızla büyük bir ticaret kasabasına dönüşmüştü. 1834'e gelindiğinde nüfusu 15,000 idi ve Mısır valisinin ikametgâhıydı.^[6] 1835'te Hartum Hakimedarı'nın merkezi oldu. Birçok garnizon kasabası da kendi bölgelerindeki idari merkezlere dönüştü. Yerel düzeyde, şeyhler ve geleneksel aşiret liderleri idari sorumluluklar üstlendi.

1850'lerde Mısırlılar, hem Mısır hem de Sudan'daki hukuk sistemini gözden geçirerek, ticari bir yasa ve laik mahkemelerde uygulanan bir ceza kanunu getirdiler. Değişiklik, şeriat mahkemelerinde kişisel meseleleriyle sınırlı olan kadıların nüfuzunu azalttı. Bu alanda bile mahkemeler Sudanlı Müslümanların gözünde güvenilirlikten yoksundu çünkü bölgede geleneksel olan daha sıkı Maliki mezhebinden ziyade Hanefi mezhebine göre kararlar almaktaydılar.

Mısırlılar ayrıca bir cami inşa programına giriştiler ve Kahire'deki El Ezher Üniversitesi'nde eğitim görmüş öğretmenler ve yargıçlarla dini okullar ve mahkemeler kuruldu. Hükûmet, liderleri yönetimle işbirliğini kabul etmeleri nedeniyle geleneksel bir dini düzen olan Hatmiye'yi destekledi. Ancak Sudanlı Müslümanlar, birçok popüler inancı ve uygulamayı reddetmesi nedeniyle bunu resmi ortodoksiyi çökertilmiş olarak kınadılar.

1860'larda kademeli olarak bastırılıncaya kadar, köle ticareti Sudan'daki en kârlı girişimdi ve Mısır'ın ülkedeki çıkarlarının odağıydı. Hükûmet, köle, fildişi ve arap zamkı ihraç eden devlet tekelleri aracılığıyla ekonomik kalkınmayı teşvik etti. Bazı bölgelerde, ortak tutulan aşiret toprakları şeyhlerin özel mülkiyeti haline geldi ve bazen aşiret dışındaki alıcılara satıldı.

Mehmed Ali'nin ardılları olan I. Abbas Hilmi Paşa (1849–54) ve Said Paşa (1854-63) liderlik tecrübesinden yoksundular ve Sudan'la çok az ilgilendiler. Ancak İsmail Paşa'nın (1863-79) saltanatı sırasında Mısır'ın ülkeye olan ilgisi tekrar canlandı. 1865 yılında Osmanlı İmparatorluğu Kızıldeniz kıyısını ve limanlarını Mısır'a bıraktı. İki yıl sonra Osmanlı padişahı Abdülaziz, İsmail'i daha önce Mehmed Ali Paşa'nın Osmanlı yaptırımı olmadan kullandığı bir unvan olan Mısır ve Sudan Hidivi olarak resmen tanıdı. Mısır, Yukarı Nil, Bahr'ül Gazel ve Ekvatorya olmak üzere yeni vilayetler kurdu ve karakol yaptı. 1874'te de Darfur'u fethetti ve ilhak etti.

İsmail Paşa, Avrupalıları bu valiliklere atadı ve Sudanlıları daha sorumlu hükûmet pozisyonlarına atadı. Britanya'dan gelen İsmail Paşa, günümüz Sudan'ın kuzeyindeki köle ticaretinin ortadan kaldırılması için adımlar attı. Ayrıca Avrupa modelinde artık insan gücü sağlamak için kölelere bağımlı olmayacak yeni bir ordu kurmaya çalıştı.

Bu modernizasyon süreci huzursuzluğa neden oldu. Ordu birimleri sessiz kaldı ve birçok Sudan, sivil nüfus arasında birliklerinin dörde ayrılmasına ve Sudanlı zorunlu emeğin kamu projelerinde kullanılmasına kızdı. Köle ticaretini baskılama çabaları, kentsel tüccar sınıfını ve köle satarak zengin olan Bakkara Araplarını kızdırdı.

Gelişim

Hartum, askeri bir kamp iken Mısır Beylerbeyi Hurşid Ahmed Paşa döneminde 500'den fazla tuğladan yapılmış evlerden oluşan bir kasaba haline getirildi.^[7]

Defterdar Bey ve halefi Çerkes Osman Bey tarafından uygulanan yeni vergilerin ağır olması nedeniyle Nil'deki ekili pek çok alanda insanlar topraklarını terk edip tepelere kaçtılar. Halefleri Urfalı Mahmud Bey ve Vali Ali Hurşid Paşa daha uzlaşmacıydı ve Hurşid Bey, Etiyopya ile sınır olan El-Atiş bölgesine kaçan mülteciler ve şeyhler ve dini liderlerden vergilerden tamamen muaf tutulmayı kabul etti.^[8]

Sudan'da altın madeni bulmada erken başarı eksikliğine rağmen, Mısırlılar ülkenin ilk fetihinden çok sonra araştırmayı sürdürdüler. Fazukli bölgesine 1830'larda ilgi yeniden geldi ve Mehmed Ali Paşa, Avrupalı mineralogları, yedinci yılında olmasına rağmen, 1838-9 kışında bölgeyi ziyaret etmeleri için araştırmaya gönderdi. Şimdiye kadar sadece az miktarda alüvyon altın bulunmuştur ve sonunda Fazukli bir maden merkezi olarak değil, Mısır'ın ceza kolonisi olarak geliştirilmiştir.^[8]

Sudanlı köle askerler

1830'larda, Mehmed Ali Paşa'nın askeri tutkuları başka yerlerde dikkat çekerken, Sudan'daki Mısır insan gücü azaldı ve Sudan Valisi Ali Kurşid Paşa, yerel olarak işe alınan köle garnizonlarının boyutunu artırmak zorunda kaldı. Üst Mavi Nil bölgesine ve Nuba Dağları'na ve Beyaz Nil'e periyodik baskınlar yaptı, Dinka ve Şilluk bölgelerine saldırdı ve köleleri Hartum'a geri getirdi.^[9]

Köle baskınları zorlu ve her zaman kârlı bir iş değildi. 1830'da Faşoda'da 2,000 askerle düzenlenen saldırı ile ancak sadece 200 köleyi ele geçirilmiştir. 1831-2 yıllarında Nuba Dağları'nda 6,000 kişilik bir ordu ile Cebel Teka'ya saldırdı. Saldırı başarılı olmadı ve 1,500 asker kaybı verildi. Hürşid yönetimindeki Kurdufan Valisi Rüstüm Bey, batıda kölelik seferleri düzenleyerek daha başarılı oldu. Ocak 1830'da 1,400 esir alan bir seferi yönetti. Aralarından 1,000 genç erkek seçti ve Mısır'a gönderdi. 1832'de, Rüstüm'ün benzer bir seferi, ordu için 1,500 esir daha topladı. Hurşid'in halefi Ahmed Paşa, köle edinmenin daha ekonomik bir yolunu buldu. Kara alaylarındaki boşlukları doldurmak için baskın yapmak yerine, vergilendirilebilir her bireyin bir veya daha fazla köleyi satın almak ve teslim etmek zorunda kaldığı yeni bir vergi koydu. Vali Musa Paşa Hamdi (1862-65), her iki uygulamayı da birleştirerek, şeyhler ve aşiret liderlerinin kendisine belirli sayıda köle tedarik etmesini ve bu yetersiz kaldığında başkalarını yakalamaları için kişisel olarak baskınlar yapılmasını gerektirdi. I. Abbas Hilmi Paşa (1848-54) hükümdarlığı altında, her bir yerel şeyh ya da aşiret lideri, yıllık vergilerinin bir parçası olarak hükûmete belirli sayıda erkek sağlaması gerekiyordu. 1859'da halefi Said Paşa (1854-63), kara askerlerin kişisel bir koruması olmasını emretti ve köleler, köle ticaretinin resmi yasaklanmasından sonra bile esas olarak Sudan alayları ve bu koruma için alınmaya devam etti.^[10]

1852'de Sudan'daki Mısır ordusu 18,000 askerden oluşuyordu ve 1865'te 27,000'in üzerine çıkmıştı. Sudan'daki Mısır güçlerinin büyük kısmı ya köleydi ya da ülke içinden gönüllü olarak işe alındı. Subaylar ve astsubaylar Türkler ve Mısırlılardı, ancak daha sonraki yıllarda Sudanlılar da başlangıçta onbaşı ve çavuş rütbesine ve Hurşid Paşa dönemindede subaylığa terfi ettiler.^[11]

Sudan'ın köle birlikleri bazen Sudan dışında da kullanılıyordu. 1835'te Hurşid Paşa, Arabistan'daki Vehhabi isyanlarına karşı hizmet için iki alay gönderdi. 1863'te III. Napolyon, Said Paşa'dan, Meksika İmparatoru I. Maximilian'ı desteklemek için Veracruz'un nemli, sıtma ikliminde savaşmak için Sudan'dan bir alay istedi. Ocak 1863'te İskenderiye'den 447 Sudan askeri yola çıktı. Meksika isyancılarına karşı mükemmel bir savaşçı olduklarını kanıtladılar ve iklim koşullarına Avrupalılardan çok daha iyi dayanmaktaydılar.^[12] Anavatanı dışında savaşan Sudanlı köle askerlerin istisnai bir örneği, 1848'de Piedmont ordusunun Bersaglieri alayına katılan Nuba Dağları'ndan Michele Amatore idi.^[13]^[14]

Sınırların genişlemesi

Mısırlılar yavaşça bölgede kontrolü sağlamaya başladılar. Beyaz Nil boyunca güneye doğru ilerlediler ve 1828'de Faşoda'ya ulaştılar. Batıda Mısırlılar Darfur sınırlarına ulaştılar. Sevakin ve Massava'nın Kızıldeniz limanları kontrol altına alındı. 1838'de Mehmed Ali Paşa Sudan'a geldi. Beyaz ve Mavi Nil boyunca altın aramak için özel keşif gezileri düzenledi. 1840 yılında Kassala ve Teka bölgeleri fethedildi.

1831'de Hurşid Paşa doğuda Hadendoa'ya saldırmak için 6,000 askerle yola çıktı. Kuz Receb'deki Atbare Nehri'ni geçti, ancak Hadendoa, Mısırlıları tüm süvarilerini kaybettikleri bir orman pususuna soktu. Ordu Hartum'a geri döndü, önce topçularını kaybetti ve sonra tekrar toparlandı. Mısır güçleri yaklaşık 1,500 asker kaybetti.^[15] Bununla birlikte, Gallabet kasabası 1832'de Hurşid'e teslim oldu.^[8]

1837'de Mısırlı vergi tahsildarları Sudan'daki bir Etiyopyalı rahibi öldürdü. Bu, yaklaşık 20,000 kişilik büyük bir Etiyopya gücünü Sudan ovasına inmeye itti. El-Kadarif'in doğusundaki El-Atiş'te 300 kişilik Mısır garnizonu 600 düzenli birlik, 400 düzensiz Berberi ve 200 Şeykiye süvarisi ile güçlendirildi. Mısır komutanı askeri deneyimi olmayan bir sivildi, bu yüzden Etiyopyalılar kolay bir zafer kazandı ve geri çekildi.^[16]

Kaynakça

^ Robert O. Collins, A History of Modern Sudan, Cambridge University Press, 2008 p.10
^ P. M. Holt, M. W. Daly, A History of the Sudan: From the Coming of Islam to the Present Day, Routledge 2014 p.36
^ Robert Collins, The British in the Sudan, 1898–1956: The Sweetness and the Sorrow, Springer, 1984 p.11
^ Gabriel Warnurg, Islam, Sectarianism and Politics in Sudan Since the Mahdiyya, C. Hurst & Co. Publishers, 2003 p.6
^ Beška, Emanuel, Muhammad Ali´s Conquest of Sudan (1820-1824). Asian and African Studies, 2019, Vol. 28, No. 1, pp. 30-56. url=https://www.academia.edu/39235604/MUHAMMAD_ALI_S_CONQUEST_OF_SUDAN_1820_1824_ 30 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ https://www.marxists.org/subject/arab-world/lutsky/ch07.htm 16 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. accessed4/1/2017
^ Henry Dodwell, The Founder of Modern Egypt: A Study of Muhammad 'Ali, Cambridge University Press, Jun 9, 1931 p.53
^ ^a ^b ^c John E. Flint, The Cambridge History of Africa, Volume 5, Cambridge University Press, 1977 p.31
^ Reda Mowafi, 'Slavery, Slave Trade and Abolition Attempts in Egypt and the Sudan 1820-1882, Scandinavian University Books 1981 p.21
^ Reda Mowafi, 'Slavery, Slave Trade and Abolition Attempts in Egypt and the Sudan 1820-1882, Scandinavian University Books 1981 pp.20-22
^ Reda Mowafi, 'Slavery, Slave Trade and Abolition Attempts in Egypt and the Sudan 1820-1882, Scandinavian University Books 1981 pp.21-22
^ Reda Mowafi, 'Slavery, Slave Trade and Abolition Attempts in Egypt and the Sudan 1820-1882, Scandinavian University Books 1981 p.22
^ "Archived copy". 3 January 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 July 2020.
^ Richard Leslie Hill, A Biographical Dictionary of the Sudan, Psychology Press, 1967 p.54
^ Timothy J. Stapleton, A Military History of Africa ABC-CLIO, 2013 p.55
^ Timothy J. Stapleton, A Military History of Africa ABC-CLIO, 2013 p.56

Konuyla ilgili yayınlar

Bu madde Kongre Kütüphanesi kamu malı materyali içermektedir. – Sudan30 Haziran 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi
Beška, Emanuel, Muhammad Ali´s Conquest of Sudan (1820-1824). Asian and African Studies, 2019, Vol. 28, No. 1, pp. 30–56.
Dr. Mohamed H. Fadlalla, Short History of Sudan, iUniverse, 30 April 2004, 0-595-31425-2
Dr. Mohamed Hassan Fadlalla, The Problem of Dar Fur, iUniverse, Inc. (21 July 2005), 978-0-595-36502-9
Egyptian Royalty 12 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Ahmed S. Kamel, Hassan Kamel Kelisli-Morali, Georges Soliman and Magda Malek.
L'Egypte D'Antan... Egypt in Bygone Days 22 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by Max Karkegi.
H.A. Ibrahim (1989). "The Sudan in the nineteenth century". J. F. Ade Ajayi (Ed.). Africa in the Nineteenth Century until the 1880s. General History of Africa. 6. UNESCO. ss. 356+. ISBN 0435948121.
Hill, Richard (1959). Egypt in the Sudan, 1820-1881. Oxford University.

[1] Robert O. Collins, A History of Modern Sudan, Cambridge University Press, 2008 p.10

[2] P. M. Holt, M. W. Daly, A History of the Sudan: From the Coming of Islam to the Present Day, Routledge 2014 p.36

[3] Robert Collins, The British in the Sudan, 1898–1956: The Sweetness and the Sorrow, Springer, 1984 p.11

[4] Gabriel Warnurg, Islam, Sectarianism and Politics in Sudan Since the Mahdiyya, C. Hurst & Co. Publishers, 2003 p.6

[5] Beška, Emanuel, Muhammad Ali´s Conquest of Sudan (1820-1824). Asian and African Studies, 2019, Vol. 28, No. 1, pp. 30-56. url=https://www.academia.edu/39235604/MUHAMMAD_ALI_S_CONQUEST_OF_SUDAN_1820_1824_ 30 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

[6] ttps://www.marxists.org/subject/arab-world/lutsky/ch07.htm 16 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. accessed4/1/2017

[7] Henry Dodwell, The Founder of Modern Egypt: A Study of Muhammad 'Ali, Cambridge University Press, Jun 9, 1931 p.53

[John_E._Flint_p.31-8] John E. Flint, The Cambridge History of Africa, Volume 5, Cambridge University Press, 1977 p.31

[9] Reda Mowafi, 'Slavery, Slave Trade and Abolition Attempts in Egypt and the Sudan 1820-1882, Scandinavian University Books 1981 p.21

[10] Reda Mowafi, 'Slavery, Slave Trade and Abolition Attempts in Egypt and the Sudan 1820-1882, Scandinavian University Books 1981 pp.20-22

[11] Reda Mowafi, 'Slavery, Slave Trade and Abolition Attempts in Egypt and the Sudan 1820-1882, Scandinavian University Books 1981 pp.21-22

[12] Reda Mowafi, 'Slavery, Slave Trade and Abolition Attempts in Egypt and the Sudan 1820-1882, Scandinavian University Books 1981 p.22

[13] "Archived copy". 3 January 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 July 2020.

[14] Richard Leslie Hill, A Biographical Dictionary of the Sudan, Psychology Press, 1967 p.54

[15] Timothy J. Stapleton, A Military History of Africa ABC-CLIO, 2013 p.55

[16] Timothy J. Stapleton, A Military History of Africa ABC-CLIO, 2013 p.56

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]