İçeriğe atla

Ermenistan-İran ilişkileri

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Ermenistan-İran ilişkileri
Haritada gösterilen yerlerde Iran ve Armenia

İran
Ermenistan

Ermenistan ve İran arasında ikili ilişkiler mevcuttur. Dini ve ideolojik farklılıklara rağmen, iki devlet arasındaki ilişkiler son derece samimi ve her ikisi de bölgede stratejik ortaklar. Ermenistan ve İran, Batı Asya'da komşu ülkelerdir ve aynı zamanda 44 kilometrekare uzunluğunda ortak bir kara sınırına sahiptirler.

İki ulus, antik Med İmparatorluğu'ndan başlayarak binlerce yıl öncesine dayanan doğrudan etkileşimli ilişkileri nedeniyle tarihlerini ve kültürlerini büyük ölçüde paylaşıyor. Günümüz Ermenistan devletinin toprakları, İran'ın 1826-1828 Rus-İran Savaşı'ndaki yenilgisi ve bunun sonucunda Türkmençay Antlaşması'nın bir sonucu olarak komşu Rus İmparatorluğu'na zorla devredildiği 1828 yılına kadar Kaçar İran'ın bir parçasıydı.[1] Günümüzde, iki ülke arasında toprak anlaşmazlıkları yoktur ve dünyanın en büyük ve en eski toplulukları arasında yer alan İran'daki Ermeni azınlık,[2] İran devleti tarafından resmi olarak tanınmaktadır. Ermenistan'ın Rusya'ya olan bağımlılığını azaltan ve ayrıca İran'ın uluslararası yaptırımların yokluğunda Gürcistan ve Karadeniz üzerinden Avrupa'ya petrol ve doğal gaz tedarik etmesi için bir yol açabilecek enerji güvenliği alanındaki ikili işbirliği özel bir önem taşımaktadır.

Ermeni Ulusal ve Uluslararası Araştırmalar Merkezi'nden Stepan Safaryan, Ermenistan-İran ilişkisi hakkında şunları söyledi: "Bu jeopolitik ortam göz önüne alındığında, Ermenistan'ın güvenliğini sağlamak için İran ile işbirliği yapma meşru hakkı var... Ayrıca Ermenistan'ın enerji fazlası var ve şu anda tek büyük ihracat pazarı İran... Dolayısıyla işin içinde çok fazla ekonomik çıkar da var."[3]

İki ulusun iç içe geçmiş tarihi ve Ermenilerin binlerce yıldır bugünkü kuzeybatı İran'da yerli bir halk olması nedeniyle,[4] Aziz Stepanos Manastırı ve Aziz Thaddeus Manastırı gibi en eski Ermeni kilise ve manastırlarının çoğu İran'da bulunmaktadır. Ermenistan ve İran geniş turistik ve ticari bağları paylaşıyor.

Tarihi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Rus-İran Savaşı (1826-1828) sırasında Rus birlikleri tarafından Erivan'ın ele geçirilmesinin resmi. (Franz Roubaud tarafından)
Aziz Stepanos Manastırı, İran'ın kuzeybatısında, Doğu Azerbaycan Eyaleti, Jolfa şehrinin yaklaşık 15 km kuzeybatısında, Aras nehri boyunca derin bir kanyonda yer alan bir Ermeni manastırıdır. 9. yüzyılda inşa edilmiş olmasına rağmen, St Bartholomew MS 62'de aynı yerde bir kilise inşa etmiştir.[5]

Bugünkü modern Ermenistan, nispeten yakın bir zamanda Rus-İran Savaşı'ndaki (1826-1828) Rus zaferiyle İran'dan ayrıldı.[6] 19. yüzyılın ilk yarısında 1826-1828 Rus-İran Savaşı'ndaki bu kayıp, İran'ın yüzyıllardır İran kavramının bir parçası olan Ermeni topraklarını geri dönülemez bir şekilde İmparatorluk Rusya'sına[7] geri alınamaz bir şekilde devretmesine neden oldu. 1828 Türkmençay Antlaşması'nda onaylandı.[6] Rusya'nın birleşmesinden sonra Ermenistan, Sovyetler Birliği'nin dağılmasına kadar Rus sahasında kaldı.

Dağlık Karabağ Savaşı (1992)

[değiştir | kaynağı değiştir]

1992 yılının ilk yarısında, Hocalı'daki olaylar ve Azeri Devlet Başkanı Ayaz Mutallibov'un istifasının ardından İran Cumhurbaşkanı Ekber Haşimi Rafsancani tarafından barış için arabuluculuk çabaları başlatıldı. İranlı diplomatlar, birkaç hafta boyunca Ermenistan ve Azerbaycan'da mekik diplomasisi yürüterek, 7 Mayıs 1992'de Azerbaycan'ın yeni Cumhurbaşkanı Yakup Memedov ve Ermenistan Cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan'ı ikili görüşmeler için Tahran'a getirebildiler.[8][9] Tahran Bildirisi, tarafların uluslararası hukuk normları, sınırların istikrarı ve mülteci kriziyle mücadele konusunda mutabakata varmasının ardından Memmedov, Ter-Petrosyan ve Rafsancani tarafından imzalandı. Ancak, ertesi gün Ermeni birliklerinin Şuşa kasabasını ele geçirmesiyle barış çabaları kesintiye uğradı ve 18 Mayıs'ta Laçın kasabasının ele geçirilmesinin ardından başarısız oldu.[10]

İran iki ülke arasındaki barışı korumaya çalışırken, Azerbaycan liderliği İran'ı Ermenistan'a zımnen destek vermekle suçladı, bu da Azerbaycan ile İran arasında gerginliğe neden oldu ve Ermenistan ile İran arasındaki bağları güçlendirdi.[11]

1992 sonrası

[değiştir | kaynağı değiştir]

1994 yılında Ermenistan bir İran askeri uçağını düşürdü. Ermenistan özür dilemek için İran'a bir heyet gönderdi. Olay, iki ülkenin ticaret anlaşmaları imzalamasını engellemedi.[12]

Ticaret

[değiştir | kaynağı değiştir]

İran doğalgazını Ermenistan'a taşıyan boru hattı yıllar önce tamamlanmış olduğundan, enerji güvenliği alanındaki işbirliği özellikle önemlidir. Ek olarak, iki devlet başka milyonlarca dolarlık enerji projelerini de hayata geçirdi. Ermenistan-İran sınırını belirleyen Aras Nehri üzerinde iki hidroelektrik santrali ve bunların elektrik şebekelerini ve barajlarını birbirine bağlayan üçüncü bir yüksek gerilim iletim hattını içeriyor.

Temmuz 2007'de, İran ham petrolünü işleyecek bir Ermeni-İran demiryolu ve Rusya'ya ait bir petrol rafinerisi inşa etme fikirlerine ilişkin fizibilite çalışmalarının başlanmasına ilişkin bir muhtıra imzalandı. Ayrıca, Ermenistan ve İran hükûmetleri, 2007 yılı sonuna kadar imzalanabilecek ikili bir serbest ticaret anlaşması üzerinde çalışıyorlar.[13]

İki ülke arasındaki ticaret hacmi 2009'da 200 milyon ABD Dolarına, 2014'te ise 300 milyon ABD Dolarına yükseldiğinden, ticari ilişkiler güçlü olmaya devam ediyor.[14][15][16]

2014 yılında İran ve Ermenistan enerji bakanları, iki ülkenin enerji bağlarını güçlendirme çabaları doğrultusunda Ermenistan'dan İran'a yeni bir enerji nakil hattının inşası konusunda anlaştılar.[16]

Haziran 2015'te her iki ülke de 3. enerji nakil hattını inşa etmeye başlamayı kabul etti. 2018 yılında tamamlanacaktır. Proje devreye girdiğinde, iki komşu ülke arasındaki elektrik alışverişini neredeyse üç katına çıkaracak.[17]

23 Ocak 2021'de İran ve Ermenistan, iki ülke arasındaki ticari ilişkileri genişletmek için bir Mutabakat Zaptı (MOU) imzaladı.[18] Mutabakat Zaptı Ermenistan Ekonomi Bakanı Vahan Kerobyan ile İran Sanayi, Maden ve Ticaret Bakanı Alirıza Rezm Hüseyni tarafından Tahran'da imzalandı.[18] Buna göre madencilik sektörü, gıda ve beyaz eşya gibi sektörler, iki ülkenin karşılıklı işbirliği kurmasını sağlayan ana odakta.[18]

Turizm

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaçar döneminde İranlı Ermeni kadınlar.

Ermenistan ve İran geniş turistik bağları paylaşıyor. 2014'ün ilk yarısında Ermenistan'a gelen toplam 495.967 turistten yaklaşık 35.000 İranlı turist Ermenistan'ı ziyaret etti.[19] Bu durum, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 17,3'lük bir artış gösterdi.[19] 2014 yılında İran, Ermenistan'ı ziyaret eden en fazla turist sayısında Rusya (toplam turist sayısının %44'ü), Gürcistan (%28) ve AB'nin (Almanya, Fransa, İtalya ve İskandinavya) ardından 4. sırada yer aldı. 2014 yılı itibarıyla İranlı turistler, Ermenistan'ı ziyaret eden toplam yabancı turist sayısının %7'sini oluşturmaktadır.[19]

Ermenistan'ı ziyaret eden İranlı turistlerin sayısı yıllardır istikrarlı bir şekilde artıyor ve iki ülke turizm alanında bir işbirliği anlaşması imzalama planlarını şimdiden açıkladı.

– Ermenistan Ekonomi Bakanlığı Turizm Dairesi Başkanı Mekhak Apresyan, Temmuz 2014.

Kültürel bağlar

[değiştir | kaynağı değiştir]
Aziz Thaddeus Manastırı veya "Kara Kilise", Batı Azerbaycan eyaleti. Bazıları tarafından ilk olarak MS 66'da Aziz Jude tarafından yaptırıldığına inanılıyor. UNESCO'nun İran'daki "Ermeni Manastır Topluluğu"nun bir parçası.

Partça ve Farsçanın Ermeni dili üzerinde büyük bir sözlük ve kelime hazinesi etkisi oldu.[20] Aslında dilbilimciler 19. yüzyılın sonlarında Ermeniceyi sınıflandırmaya çalıştıklarında (yanlışlıkla) onu bir İran dili olarak sınıflandırdılar.

Çok uzun paylaşılan iç içe geçmiş tarihler nedeniyle, dünyadaki en eski Ermeni şapellerinin, manastırlarının ve kiliselerinin çoğu günümüz İran'ında bulunabilir. Bunlardan bazıları Aziz Stepanos Manastırı, Aziz Thaddeus Manastırı ve diğerleridir.

Gök Camii, 18. yüzyılda Ermenistan üzerinde İran yönetimi sırasında inşa edilmiştir.

İran'daki bin yıllık Ermeni manastırlarının ve kiliselerinin birçoğu, birkaç yıldır (2008'den beri) UNESCO dünya mirası listesine "İran'ın Ermeni Manastır Topluluğu" adı altında yazılmıştır.[21]

İranlılar-Ermeniler

[değiştir | kaynağı değiştir]

İran'daki Ermeni diasporası, Ortadoğu'nun en büyüğü olduğu kadar, dünyanın en büyük ve en eski Ermeni topluluklarından biridir. Ermenilerin İran ile uzun bir etkileşim geçmişine ve iç içe geçmiş sosyo-kültürel sicile sahiptirler. İran'ın Ermeni toplumu, Şah Abbas'ın yüz binlerce Ermeni'yi, o zamanlar rakip komşusu Osmanlı İmparatorluğu ile sınır olan Nahçıvan'dan[22] 17. yüzyılın başlarında İsfahan'ın Yeni Culfa adlı bir bölgesine, bir Ermeni mahallesi olarak yaratılan bölgeye yerleştirdi. İran, Ermenilerin ticaretteki maharetlerini çabucak fark etti. Topluluk, İran'ın kültürel ve ekonomik kalkınmasında aktif hale geldi.[23]

İran İslam Cumhuriyeti'nde kalan Ermeni azınlık, Süryanilerin önünde hala ülkedeki en büyük Hristiyan topluluğudur.[4] Ermeniler, İran'daki en güçlü dini azınlık olmaya devam ediyor. Bugün İran'da yaklaşık 150.000-300.000 Ermeni kaldı ve bunların yarısı Tahran bölgesinde yaşıyor. Bir çeyrek İsfahan'da yaşıyor ve diğer çeyrek Kuzeybatı İran veya İran Azerbaycanı'nda yoğunlaşıyor. Ermenilerin çoğunluğu Tahran'ın banliyölerinde, özellikle de Narmak, Mecidiye, Nadirşah vb. yerlerde yaşıyorlar.

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond 26 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. pp 729 ABC-CLIO, 2 December 2014 1598849484
  2. ^ http://www.esisc.org/upload/publications/analyses/the-armenian-iran-relationship/Armenian-Iran%20relationship.pdf 17 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ "Armenian President interested in expansion of cooperation with Iran". IRNA English (İngilizce). 26 Ekim 2012. 26 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2020. 
  4. ^ a b Golnaz Esfandiari (23 Aralık 2004). "A Look at Iran's Christian Minority". Payvand.com. 25 Aralık 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Mart 2012. 
  5. ^ A. Bruke, V. Maxwell, I. Shearer, Iran, Lonely Planet, 2012
  6. ^ a b Timothy C. Dowling Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond 26 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. pp 728–729 ABC-CLIO, 2 December 2014 1598849484
  7. ^ Fisher, William Bayne; Avery, P.; Hambly, G. R. G; Melville, C. (1991). The Cambridge History of Iran. 7. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521200954. 18 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2022.  s. 329
  8. ^ Dr. Mahmood Vaezi. Vice-President of the Center for Strategic Research and Head of Foreign Policy Research. "Mediation in the Karabakh Dispute". Center for Strategic Research. 22 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2010. 
  9. ^ Jean-Christophe Peuch (25 Temmuz 2001). "Caucasus: Iran Offers To Mediate In Nagorno-Karabakh Dispute". RFE/RL. 18 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2010. 
  10. ^ [An important document on Karabakh or one of no significance?] |çeviri-başlık= kullanmak için |başlık= gerekiyor (yardım). Vremya Novostei (Rusça). 11 Haziran 2008 https://web.archive.org/web/20100529121728/http://www.portugal.mid.ru/rus/news_10.html |arşivurl= eksik başlık (yardım). 29 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2010. 
  11. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2022. 
  12. ^ Dara Conduit, Shahram Akbarzadeh, (Ed.) (2016). Iran in the World: President Rouhani's Foreign Policy. Palgrave Macmillan. s. 62.  r eksik |soyadı1= (yardım)
  13. ^ Danielyan, Emil (19 Ekim 2007). "Iran's Ahmadinejad Due in Armenia". ArmeniaLiberty/Radio Free Europe. 21 Ocak 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2008. 
  14. ^ "Reuters". 23 Mayıs 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2022. 
  15. ^ "Armenia Deepens Ties With Embattled Iran". EurasiaNet.org. 27 Temmuz 2006. 10 Haziran 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2017. 
  16. ^ a b Iran, Armenia Form Commission to Boost Trade 18 Haziran 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Retrieved 18 June 2015 Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi: "asbarez.com" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: Kaynak gösterme)
  17. ^ Iran, Armenia to start building 3rd power transmission line 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Retrieved 18 June 2015
  18. ^ a b c "Iran, Armenia ink MOU on expansion of trade ties". Tehran Times (İngilizce). 24 Ocak 2021. 27 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2021. 
  19. ^ a b c "More Iranian Tourists Travel to Armenia" Webarşiv şablonunda hata: |url= value. Boş. retrieved July 2015
  20. ^ "ARMENIA AND IRAN iv. History, discussion, and the presentation of Iranian influences in Armenian Language over the millennia". 17 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2022. 
  21. ^ ""Armenian Monastic Ensemble of Iran"". 6 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2022. 
  22. ^ H. Nahavandi, Y. Bomati, Shah Abbas, empereur de Perse (1587–1629) (Perrin, Paris, 1998)
  23. ^ "Archived copy". 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ekim 2015. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ermenistan-İran_ilişkileri&oldid=33402818" sayfasından alınmıştır