Ermeni Bagratuni Krallığı
Bagratuni Krallığı | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 880'ler-1045 | |||||||||||||||||||
 Bagratuni Ermenistan'ı, 1000 yıllarında | |||||||||||||||||||
| Başkent | Bagaran (885–890) Şirakavan (890–929) Kars (929–961)[1] Ani (961–1045) | ||||||||||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Ermenice | ||||||||||||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||||||||||||
| Bagratuni Hanedanlığı | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||||||||
• Toplam | 140.000 km2 | ||||||||||||||||||
| Para birimi | İperpiron Abbasi dinarı | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Günümüzdeki durumu |  Ermenistan Azerbaycan Gürcistan İran Türkiye | ||||||||||||||||||
Ermeni Bagratuni Krallığı veya Bagratuni Ermenistanı (Ermenice: Բագրատունյաց Հայաստան Bagratunyats Hayastan ya da Բագրատունիների թագավորություն, Bagratunineri t’agavorut’yun, "Bagratunis krallığı"), I. Aşot tarafından, Büyük Ermenistan'ın Arap Emeviler ve Abbasi egemenliği altında yaklaşık iki yüzyıl süren yabancı egemenliğinin ardından 880'lerin[2] başında kurulan bağımsız bir devlettir. Bölgedeki iki çağdaş güç olan Abbasiler ve Bizanslılar, bölgedeki insanlara boyun eğdirmek ve Ermeni nakharar soylu ailelerinin birçoğunu dağıtmak için uğraşırken Aşot, Arapları Ermenistan'dan uzaklaştıracak bir hareketin öncüsü olarak kendini öne sürmeyi başardı.[3]
Hem Bizanslı hem de Arap liderler tarafından sınırlarına yakın bir tampon devleti korumaya istekli olmasıyla Aşot'un prestiji arttı. Halife, Aşot'ı 862'de "prenslerin prensi" olarak ve daha sonra 884 veya 885'te kral olarak tanıdı. Bagratuni krallığının kurulması daha sonra Taron, Vaspurakan, Kars, Haçın ve Sünik gibi çeşitli Ermeni prenslik ve krallıklarının kurulmasına yol açtı.[4] Tüm bu devletleri bir arada tutmak zorken Bizanslılar ve Araplar, krallığın durumunu kendi kazanımları için sömürme konusunda zaman kaybetmediler. III. Aşot yönetiminde Ani krallığın başkenti haline geldi ve gelişen bir ekonomi merkezi ve kültürel merkez haline geldi.[5]
11. yüzyılın başlarında krallık düşmeye başladı ve daha sonra çöktü. İmparator II. Basileios'un Güneybatı Ermenistan'ın bazı kısımlarını topraklarına katmaya başlamasıyla Kral Hovhannes-Smbat topraklarını terk etmeye zorlandı ve 1022'de ölümünün ardından krallığını Bizanslılara “vereceğini” söyledi. Ancak Hovhannes-Smbat'ın 1041'de ölümünden sonra başa gelen halefi II. Gagik, Ani'yi teslim etmeyi reddetti ve 1045'e kadar direnişe devam etti. İç ve dış tehditlerle boğuşan krallığı sonunda Bizans kuvvetleri tarafından ele geçirildi.[6]
Tarihi
[değiştir | kaynağı değiştir]Öncesi
[değiştir | kaynağı değiştir]
7. yüzyılda Sassani İmparatorluğu'nun zayıflaması, başka bir bölgesel iktidar olan Müslüman Arapların yükselişine yol açtı. Emevî Araplar, Orta Doğu'da geniş toprak alanları ele geçirmiş ve kuzeye dönerek 640 yılında Ermenistan topraklarına düzenli olarak baskınlar yapmaya başlamıştır. Ermeni kuropalatis olan Theodore Rshtuni, halifeyle barış anlaşması imzalamış olsa da Araplar ve Bizanslılarla devam eden savaş Ermenistan'da daha fazla yıkıma yol açmıştır. 661'de Ermeni liderler Müslüman egemenliği altında teslim olmayı kabul ederken Grigor Mamikonian'ı güçlü Mamikonyalı nakharar ailesinden Ermenistan ishkhan''ı (ya da prensi) olarak tanımayı kabul etti.[7] Dvin'deki başkenti ile "el-Arminiya" olarak bilinen il, bir ostikan veya vali tarafından yönetiliyordu.
Ancak, Ermenistan'daki Emeviler yönetimi, 8. yüzyılın başlarında zulüm etmeye başladı. Araplara karşı ayaklanmalar 705 yılına kadar arttı ve müzakereler için görüşme bahanesiyle, Nahçıvan'ın Arap ostikan'ı (valisi) neredeyse tüm Ermeni soylularını katletti. Araplar Ermenilerle uzlaşma girişiminde bulundu ancak daha yüksek vergiler, bölgesel ticaret eksikliği nedeniyle ülkenin fakirleşmesi ve Emeviler'in Mamikonyanlar üzerindeki Bagratuni ailesini tercihi (diğer önemli aileler Artsruni, Kamsarakan ve Rshtuni) bunu başarmayı zorlaştırdı. Emevilerin Abbasiler tarafından devrilmesiyle ikinci bir isyan ortaya çıktı fakat Bagratuni ve Mamikonyan aileleri arasındaki sürtüşmeden dolayı kısmen başarısızlıkla sonuçlandı. İsyanın başarısızlıkla sonuçlanması kontrol ettiği toprağın çoğunu kaybeden Mamikonyan Hanedanlığı'nın neredeyse dağılmasına da neden oldu.
İkinci olarak benzer şikâyetlerden kaynaklanan üçüncü ve son bir isyan, 774 yılında Mushegh Mamikonyan'ın önderliğinde ve diğer nakhararların desteğiyle başlatıldı. Ancak Abbasi Arapları, 30 bin kişilik bir orduyla Ermenistan'a yürüdüler ve 24 Nisan 775'te Bagrevand Savaşı sırasında isyancıları bastırdılar.[8]
Bagratidlerin yükselişi
[değiştir | kaynağı değiştir]Bagratuni ailesi, 750 yılında iktidara geldiklerinden beri Abbasi halifeleri ile ilişkilerini geliştirmek için elinden geleni yapmıştı. Bagratuni ailesi üyeleri kısa bir süre sonra bölgedeki Ermenilerin liderleri olarak görülmeye başlandı.[9] Birçok hanedanlığın ortadan yok olmasına neden olan üçüncü başkaldırıya katılmayan Bagratunilerin karşısında artık rakip kalmamıştı. Yine de, bölgeyi tam olarak kontrol altına almak için yapılan Ermenistan'a Arap göçü ve halifenin yeni oluşturulan idari bölgelerdeki (emirlikler) yönetime emirleri tayin etmesi ile daha da karmaşık hale geldi. Ermenistan'da ikamet eden Arapların sayısı çoğunluğu oluşturmaya yetmedi ve tayin edilen emirler halifeye tamamen bağlı kalmadı. Tarihçi George Bournoutian'ın gözlemlediği gibi, "Arap otoritesinin bu bölünmesi, Aşot Msaker (" Et-Yiyici ") tarafından yönetilen Bagratuni ailesinin yeniden dirilişi için fırsat sağlamıştır.[10]
Aşot, daha önce Mamikonyalılara ait olan toprakları ilhak etmeye başlamış ve halifeye bağlılığını göstermek için emirlere karşı kampanya başlatmasıyla 804'te kendisine halife tarafından ishkhan unvanını bahşedilmiştir.[11] 822'de ölümü üzerine Aşot topraklarını oğullarından ikisine bıraktı: en büyük oğlu Bagrat Bagratuni Taron ve Sasun aldı ve ishkhanats ishkhan ya da prenslerin prensi anlamına gelen prestijli unvanını miras alırken Smbat, İspir ile Tayk'ın sparapet'i oldu.[12]
Kardeşler, müslümanlara karşı birleşik bir cephe oluşturamadılar. Arap yönetimine karşı yeni bir Ermeni isyanı, 850 yılında Bagarat ve Aşot Artsruni Vaspurakan liderliğinde gerçekleşti ama önceki isyanlarda olduğu gibi bu isyan da başarısız oldu: Türk general Bugha el-Kabir liderliğindeki bir Arap ordusu, Bagarat, Smbat ve diğer Ermeni prensleri ele geçirdi ve isyanı acımasızca bastırdı.[13]
Krallığın kuruluşu
[değiştir | kaynağı değiştir]
Araplara karşı yürüttüğü başarılı askeri seferlerle Ermenistan'daki Abbasi yönetimini kesin olarak zayıflatan Bizans imparatoru I. Basileios ile Ermenilerin talihi dönmeye başladı. 857'de Smbat'tan sonra oğlu I. Aşot başa gelerek Araplar tarafından önceden tutulan bölgeleri yavaş yavaş geri almak için ölçülü bir yaklaşım benimsemiştir. 862'de prenslerin prensi unvanını aldı ve Arapları Tayk'taki üslerinden uzaklaştırmaya başladıklarında kardeşi Abas'ı sparapet olarak görevlendirdi. Arminiya'nın ostikanını sürmeye yönelik ilk çabaları başarısız oldu.[14]
884 yılında, Ermeni prenslerin ve dini liderlerin taleplerine tepki veren Halife El-Mu'tamid, Ermenistan'ın Bizans etkisine girmesine izin veren güvenlik risklerini dikkate alarak Aşot'a bir taçgöndererek onu kral olarak tanıdı. II. Basileios de aynı şekilde Aşot'a taç yolladı. Ashot tahtını Bagaran kentine taşıdı ve 884 ya da 885'te taç giyme töreni burada yapıldı.
Böylece Aşot, Ermeni monarşisini yeniden kurdu ve 428'den beri Ermenistan'ın ilk kralı oldu.[15] Hem Bizanslıların hem de Arapların lehine güvence verdi ancak sonunda II. Basileios'e sadakat göstererek 885'te Bizanslılarla bir ittifak yapmayı seçti.[16] Aşot, bölgenin tek Ermeni prensi değildi (Sünik, Vaspurakan ve Taron'da başka beylikler vardı) ancak kral olmada otoritesini tanıyan diğer prenslerin tam desteğini aldı.[17] Kral statüsüyle, otoritesi aynı zamanda komşu Gürcistan, Albanya ve Arap emirliklerine de taşındı. Aşot'un saltanatı kısa sürdü ve 890'daki ölümünden sonra oğlu I. Smbat başa geldi.
Ermenistan'ın Altın Çağı
[değiştir | kaynağı değiştir]
III. Aşot'un Ermeni kralı olarak resmî töreni, Kutsal Makam'ın Vaspurakan'dan Ani şehri yakınlarında Argina'ya taşınmasının ardından 961'de yapıldı. Törende Ermeni ordusu, 40 pisikopos, Kafkas Arnavutluk kralı ile Kralı shahenshah unvanıyla taçlandıran Katolikos Anania Moeketsi yer aldı.[18] Aynı yıl Aşot, başkenti Kars'tan Ani'ye taşıdı. Bagratuni kralları, Bagaran'dan Şirakavan'a Kars'a dönüşümlü olarak yerleşecek bir şehir seçmemişti; Kars, başkent olabilecek bir satüye sahip olmamıştı ve düşman emirlerine olan yakınlığı göz önüne alındığında Dvin de göz ardı edilmişti. Ani'nin doğal savunması, kuşatmaya dayanabilmesi ve Dvin'den Trabzon'a kadar bir ticari yola sahip olması başkent olmasını sağlamıştır.[19]
Bu ticaret yolu sayesinde, şehir hızla büyümeye başladı ve Bagratuni Ermenistan'ın başpolitik, kültürel ve ekonomik merkezi oldu. Mağazalar, marketler, atölyeler, hanlar kentin tüccarları ve halkı tarafından kurulmuşken, nakharar elitleri muhteşem konak ve sarayların inşasına maddi destek sağladılar. İnşaat ayrıca Kral Aşot'un kendi hayırseverliği ile tamamlandı. Ani, manastırlar, hastaneler, okullar ve darülacezeler etrafında yapılmış olan ünlü "Ashotashen" duvarlarının inşasının maliyeti de Aşot tarafından sağlanmıştır. Aşot'un tüm bu yapıların inşasına dair yardımı ona “Voghormat” ya da “Merhametli” takma adını kazandırdı.[20] Aşot aynı zamanda dış ilişkilerde de büyük ölçüde başarılı oldu. Bizans imparatoru I. İoannis tarafından yönetilen bir Bizans ordusu 973'te Taron'a girdiğinde Aşot 80 bin kişilik bir orduyla karşılarına çıktı.[21][a] Ertesi yıl, Tzimiskes ile bir ittifak kurdu ve Halep ve Musul'daki Müslüman emirlere karşı imparatorla sefer yapmak için 10 bin Ermeni askeri gönderdi. Aşot aynı zamanda 953'te Şeddadilerden Dvin'i almak için şehri kuşattı fakat alma girişimi başarısızlıkla sonuçlandı.
Düşüş ve Bizans ilhakı
[değiştir | kaynağı değiştir]Bizanslılar, 10'uncu yüzyılın son on yılında Ermenistan'a doğru doğuya tarafa yavaş yavaş ilerliyordu. İmparator II. Basileios'un Araplara ve iç Arap mücadelelerine karşı sayısız zaferi, Kafkasya'ya doğru bir yol açılmasına yardımcı oldu. Konstantinopolis'in resmi politikası, hiçbir Hristiyan cemaatinin Bizans imparatoruna eşit ya da ondan bağımsız olmamasıydı. Zaman zaman diplomatik uzlaşmalarla maskelenmiş olsa bile imparatorluğun nihai hedefi Ermeni krallığının tam ilhakıydı.[23] 10. yüzyılın ortalarına gelindiğinde Bizans İmparatorluğu, Ermenistan'ın batı sınırının tam uzunluğu boyunca uzanıyordu. Taron, Bizans İmparatorluğu'nun ele geçirdiği ilk Ermeni bölgesiydi. Belirli bir anlamda, Bizanslılar Taron'un Bagratuni prenslerini vassal olarak kabul ettiler. Taron'lu Aşot Bagratuni'nin 967'de ölümü ile (III. Aşot ile karıştırılmamalı) oğulları Gregori ve Bagrat, imparatorluğun baskısına dayanamadılar.
Kısa bir süre sonra 979 yılında topraklarından ayrılan III. David Kuropalates'in yönettiği toprakların ilhak edilmesi izledi. 1001, 1014 ve 1021 ya da 1022'deki üç seferde Karin, Malazgirt ve Tayk, İberya theması altında Bizans'a katıldı ve Karin (Bizanslılar tarafından Theodosiopolis olarak adlandırılmıştır) buranın başkenti olmuştur. Bu geniş alan Ermenistan'ın batı sınır bölgelerini kapsamakta ve Van Gölü'nün kuzeyindeki Malazgirt'e kadar uzanarak doğuya doğru derin bir şekilde eğilerek merkez platoya yükselmektedir.
Daha sonra Vaspurakan'ın Ardzruni Krallığı da ilhak edildi. 1003 yılında, Kral I. Gagik'in damadı olan Senekerim-Hovhannes'in krallığının son yöneticisi Vaspurakan'ın tek kralı olmak için yeğenlerini alt etti. Yönetimi, çeşitli Türkmen gruplarının yağmaladığı baskınlarla 11. yüzyılın ikinci on yılında daha da belirsiz hale geldi. 1016'da Senekerim-Hovhannes, 72 kale ve 3000-4000 köy dahil olmak üzere Vaspurakan topraklarını II. Basileios'e teklif etti. II. Basileios bu tekliften önce zaten Balkanlar'dan Vaspurakan'a bir ordu göndermişti. Ardzruni krallığının düşüşüyle Ermenistan topraklarında Bizans iktidarı sağlam bir şekilde kuruldu ve sadece Bagratuni ve Doğu Syunik ve Baghk krallıklarının bağımsız kaldı.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Sempad the Constable'a göre, Bizans ordusunun asıl amacı Bagratuni Krallığı'nı işgal etmekti; diğer tarihçiler ise Bizanslılar 966 yılında ilhak ettiklerinde askeri bir thema haline gelen Taron üzerindeki güçlerini pekiştirmek istedikleri şeklinde açıklarlar.[22]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ Bloom & Blair 2009, s. 371.
- ^ Grigoryan 2012, s. 114–125.
- ^ Bournoutian 2006, s. 89.
- ^ Ter-Ghevondyan 1976, s. 202.
- ^ Ghafadaryan 1974, s. 407–412.
- ^ Bournoutian 2006, s. 87.
- ^ Ter-Ghevondyan 1965, s. 42–43.
- ^ Ter-Ghevondyan 1965, s. 45.
- ^ Bournoutian 2006, s. 74.
- ^ Bournoutian 2006, s. 75.
- ^ Ter-Ghevondyan 1965, s. 68–69.
- ^ Grigoryan 1983, s. 56.
- ^ Ter-Ghevondyan 1965, s. 83–86.
- ^ Arakelyan 1974, s. 486–487.
- ^ Toumanoff, Cyril. "The Bagratids[ölü/kırık bağlantı]." Iranica. Retrieved April 15, 2008.
- ^ Treadgold 1997, s. 460.
- ^ Grigoryan 1983, s. 116-117.
- ^ Arakelyan 1976, s. 53.
- ^ Arakelyan 1976, s. 52-58.
- ^ Asoghik 1885, s. 180–181.
- ^ Grigoryan 1983, s. 153–155.
- ^ Grigoryan 1983, s. 153–154, not 165.
- ^ Hovannisian 2004, s. 187–193.
- Genel
- Bloom, Jonathan M.; Blair, Sheila, (Ed.) (2009). The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture, Volume 3 (İngilizce). Oxford: Oxford University Press. ISBN 9780195309911.
- Ter-Ghevondyan, Aram N. (1976). "«Բագրատունիների Թագավորություն»" [Bagratuni Kingdom]. Sovyet Ermeni Ansiklopedisi (Ermenice). 2. Erivan, Ermenistan SSC: Ermeni Bilimler Akademisi.
- Grigoryan, M. (2012). "Բագրատունյաց թագավորության սկզբնավորման թվագրության շուրջ" [On Dating Bagratid Armenia]. Lraber Hasarakakan Gitutyunneri (Ermenice), 2-3. ss. 114-125. 10 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2018.
- Ghafadaryan, Karo (1974). "Անի" [Ani]. Sovyet Ermeni Ansiklopedisi (Ermenice). 1. Erivan, Ermenistan SSC: Ermeni Bilimler Akademisi.
- Bournoutian, George A. (2006). A Concise History of the Armenian People: From Ancient Times to the Present (İngilizce). Costa Mesa, CA: Mazda. ISBN 978-1-56859-141-4.
- Ter-Ghevondyan, Aram N. (1965). Արաբական Ամիրայությունները Բագրատունյաց Հայաստանում [The Arab Emirates in Bagratuni Armenia] (Ermenice). Erivan, Ermenistan SSC: Ermeni Bilimler Akademisi.
- Arakelyan, Babken N. (1974). «Աշոտ Ա» [Ashot I] (Ermenice). i. Erivan, Ermenistan SSC: Ermeni Bilimler Akademisi.
- Grigoryan, Gnel (1983). Տարոնի Բագրատունիների Ֆեոդալական Իշխանությունը IX - X Դարերում [The Feudal Bagratuni Principality of Taron from the 9th to 10th Centuries] (Ermenice). Erivan, Ermenistan SSC: Ermeni Bilimler Akademisi.
- Arakelyan, Babken N. (1976). Բագրատունյաց թագավորության բարգավաճումը [The Flourishing of the Bagratuni Kingdom] (Ermenice). iii. Erivan, Ermenistan SSC: Ermeni Bilimler Akademisi.
- Hovannisian, Richard G. (2004). The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century (İngilizce). New York: Palgrave Macmillan. ISBN 1-4039-6421-1.
- Asoghik, Stepanos (1885). Malhasyants, Stepan (Ed.). Պատմութիւն տիեզերական [Universal History] (Ermenice). Saint Petersburg: SPB.
- Treadgold, Warren (1997). A History of the Byzantine State and Society (İngilizce). Stanford, Kaliforniya: Stanford University Press. ISBN 0-8047-2630-2.
