İçeriğe atla

Dünya savaşı

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Dünya savaşı, dünyanın büyük güçlerinin çoğunu veya tamamını kapsayan uluslararası bir çatışmadır.[1]  Geleneksel olarak bu terim, 20. yüzyılın ilk yarısında meydana gelen iki büyük uluslararası çatışma için ayrılmıştır; Birinci Dünya Savaşı (1914–1918) ve İkinci Dünya Savaşı (1939–1945), ancak bazı tarihçiler Dokuz Yıl Savaşları, İspanya Veraset Savaşı, Yedi Yıl Savaşları, Fransız Devrimi ve Napolyon Savaşları, Soğuk Savaş ve Teröre Karşı Savaş gibi küresel çatışmaları da dünya savaşı olarak tanımlamıştır.

I. Dünya Savaşı'na katılanlar.
İtilaf Devletleri yeşil, İttifak Devletleri turuncu ve tarafsızlar gri
II. Dünya Savaşı'na katılanlar.
Müttefik Devletler yeşil, Pearl Harbor saldırısından sonra katılanlar açık yeşil, Mihver Devletler mavi ve tarafsızlar gri
Devletlere etkisi I. Dünya Savaşı II. Dünya Savaşı III. Dünya Savaşı
Ölü 18 M 60 - 100 M N/A
Yaralı 20 M 35 M N/A
Asker 70 M 110 M N/A
Savaş alanı büyüklüğü 4 M km² 22 M km² N/A

Etimolojisi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Oxford İngilizce Sözlüğü, İngiliz dilinde bilinen ilk kullanımı 1848 yılında bir İskoç gazetesi olan The People's Journal'a dayandırmaktadır: "Büyük güçler arasındaki bir savaş artık zorunlu olarak bir dünya savaşıdır."

"Dünya savaşı" terimi Karl Marx ve ortağı Friedrich Engels[2] tarafından 1850 civarında yayınlanan Fransa'da Sınıf Mücadeleleri adlı bir dizi makalede kullanılmıştır. Rasmus B. Anderson 1889'da Cermen mitolojisindeki bir bölümü "dünya savaşı" (İsveççe: världskrig) olarak tanımlamış ve bu tanımı Eski İskandinav epik şiirindeki "Völuspá: folcvig fyrst I heimi" ("Dünyadaki ilk büyük savaş") dizesiyle gerekçelendirmiştir.[3] Alman yazar August Wilhelm Otto Niemann, 1904'te İngiliz karşıtı romanı Der Weltkrieg: Deutsche Träume'nin (Dünya Savaşı: Alman Rüyaları) başlığında "dünya savaşı" terimini kullanmış ve İngilizce olarak The Coming Conquest of England (İngiltere'nin Yaklaşan Fethi) adıyla yayımlanmıştır.

"Birinci Dünya Savaşı" terimi ilk kez Eylül 1914'te Alman biyolog ve filozof Ernst Haeckel tarafından kullanılmış ve 20 Eylül 1914 tarihli Indianapolis Star gazetesinde yer alan bir telgraf haberine atıfta bulunarak ve "korkulan 'Avrupa Savaşının' gidişatının ve karakterinin olduğuna şüphe yok... kelimenin tam anlamıyla birinci dünya savaşı olacak"[4] demiştir. İngilizcede "Birinci Dünya Savaşı" terimi Yarbay Charles à Court Repington tarafından anılarına başlık olarak kullanılmıştı (1920'de yayınlandı); Repington 10 Eylül 1918 tarihli günlük kaydında Harvard Üniversitesi'nden Binbaşı Johnstone ile bu konuda yaptığı tartışmayı not etmişti.[5][6]

"I. Dünya Savaşı" terimi Time dergisi tarafından 12 Haziran 1939 tarihli sayısının 28b sayfasında kullanılmıştır. Aynı makalenin 32. sayfasında "İkinci Dünya Savaşı" terimi ilk kez spekülatif olarak yaklaşan savaşı tanımlamak için kullanılmıştır. Gerçek savaş için ilk kullanım 11 Eylül 1939 tarihli sayısında gerçekleşti.[7] Bir hafta önce, 3 Eylül'de, Fransa ve Birleşik Krallık'ın Almanya'ya savaş ilan etmesinden bir gün sonra, Danimarka gazetesi Kristeligt Dagblad terimi ilk sayfasında "İkinci Dünya Savaşı dün saat 11'de patlak verdi"[8] diyerek kullandı.

Milo Hastings'in distopik romanı City of Endless Night'ı yazdığı 1919 ve 1920 yıllarında spekülatif kurgu yazarları İkinci Dünya Savaşı kavramına dikkat çekmişlerdi.

Diğer diller de "dünya savaşı" terminolojisini benimsemiştir; örneğin Fransızca'da "dünya savaşı" guerre mondiale olarak çevrilir; Almanca'da Weltkrieg (savaştan önce daha soyut bir küresel çatışma anlamında kullanılıyordu); İtalyanca'da guerra mondiale; İspanyolca ve Portekizce'de guerra mundial; Danca ve Norveççe'de verdenskrig; Rusça'da мировая война (mirovaya voyna); ve Fince'de maailmansota.

Geçmiş

[değiştir | kaynağı değiştir]

Birinci Dünya Savaşı

Ana Madde: I. Dünya Savaşı

Birinci Dünya Savaşı 1914'ten 1918'e kadar sürmüştür. İnsanlığın teknolojik tarihi açısından, I. Dünya Savaşı'nın ölçeği, ikinci sanayi devriminin teknolojik ilerlemeleri ve bunun sonucunda küresel güç projeksiyonuna ve askeri donanımın seri üretimine izin veren küreselleşme ile mümkün olmuştur. Birbirine karşıt askeri ittifaklardan oluşan karmaşık sistemin (İngiliz, Rus ve Fransız İmparatorluklarına karşı Alman ve Avusturya-Macaristan İmparatorlukları), savaş çıkması halinde dünya çapında bir çatışmaya yol açabileceği fark edilmişti. Bu da iki ülke arasındaki çok küçük bir çatışmanın, ittifaklar arasında domino etkisi yaratarak bir dünya savaşını tetikleme potansiyeline sahip olmasına neden oldu. İlgili güçlerin büyük denizaşırı imparatorluklara sahip olması, sömürgelerin kaynakları çok önemli bir stratejik faktör olacağından, böyle bir savaşın dünya çapında olacağını neredeyse garanti ediyordu. Aynı stratejik mülahazalar, savaşan tarafların birbirlerinin sömürgelerine saldırmasını ve böylece savaşların Kolomb öncesi dönemlere kıyasla çok daha geniş bir alana yayılmasını da sağlamıştır.

İkinci Dünya Savaşı

Ana Madde: Il. Dünya Savaşı

İkinci Dünya Savaşı 1939'dan 1945'e kadar sürmüştür ve nükleer silahların kullanıldığı tek çatışmadır; Japon İmparatorluğu'ndaki Hiroşima ve Nagazaki, Amerika Birleşik Devletleri tarafından atılan atom bombalarıyla harap olmuştur. Adolf Hitler liderliğindeki Nazi Almanyası, başta Holokost olmak üzere, yaklaşık 6.000.000 Yahudi'nin öldürülmesi, Romanlar ve eşcinseller de dahil olmak üzere Naziler tarafından zulüm gören 11.000.000 kişinin öldürülmesi gibi soykırımlardan sorumluydu.[9] Amerika Birleşik Devletleri, Sovyetler Birliği ve Kanada kendi sınırları içindeki azınlık gruplarını sınır dışı etti ve enterne etti ve büyük ölçüde çatışma nedeniyle birçok etnik Alman daha sonra Doğu Avrupa'dan sürüldü. Japonya, Pearl Harbor saldırısı gibi savaş ilanı olmaksızın tarafsız ülkelere saldırmaktan sorumluydu. Ayrıca Müttefik savaş esirlerine ve Asya'da yaşayanlara karşı acımasızca muamele etmesi ve onları öldürmesiyle de bilinmektedir. Ayrıca Asyalıları zorunlu işçi olarak kullanmış ve 250.000 sivilin Japon birlikleri tarafından vahşice öldürüldüğü Nankin Katliamı'ndan sorumlu olmuştur. Muharip olmayanlar da en az muharipler kadar ya da onlardan daha fazla acı çekmiş ve muharipler ile muharip olmayanlar arasındaki ayrım, her iki çatışmada da topyekûn savaşan taraflarca sıklıkla bulanıklaştırılmıştır.[10]

Savaşın sonucu dünya tarihinin gidişatı üzerinde derin bir etki yaratmıştır. Eski Avrupa imparatorlukları, savaşın ezici maliyetlerinin doğrudan bir sonucu olarak çöktü ya da parçalandı ve bazı durumlarda çöküşlerine emperyal güçlerin yenilgisi neden oldu. Amerika Birleşik Devletleri, yakın rakibi ve ideolojik düşmanı Sovyetler Birliği ile birlikte baskın küresel süper güç olarak sağlam bir şekilde yerleşti. Bu iki süper güç, İkinci Dünya Savaşı'nın sona ermesinden sonra on yıllar boyunca dünyadaki ulus-devletlerin çoğu üzerinde siyasi nüfuz sahibi oldu. Modern uluslararası güvenlik, ekonomik ve diplomatik sistem savaş sonrasında oluşturulmuştur.[10]

Birleşmiş Milletler gibi kurumlar, bir başka genel savaşın patlak vermesini önlemek amacıyla uluslararası ilişkileri kolektifleştirmek için kuruldu. Savaşlar günlük yaşamın gidişatını da büyük ölçüde değiştirdi. Savaş sırasında geliştirilen teknolojiler, jet uçakları, penisilin, nükleer enerji ve elektronik bilgisayarlardaki ilerlemeler gibi barış zamanı yaşamı da derinden etkiledi.[10]

Olası Üçüncü Dünya Savaşı

[değiştir | kaynağı değiştir]

İkinci Dünya Savaşı sırasında Hiroşima ve Nagazaki'ye atom bombası atılmasından bu yana, nükleer silahlı güçler arasında olası bir üçüncü dünya savaşından yaygın ve uzun süreli bir korku duyulmaktadır.[11][12] Bunun bir nükleer savaş olacağı ve hem Birinci hem de İkinci Dünya Savaşlarından daha yıkıcı ve şiddetli olacağı sıklıkla öne sürülmektedir. Albert Einstein'ın 1947'de "Üçüncü Dünya Savaşı'nın hangi silahlarla yapılacağını bilmiyorum ama Dördüncü Dünya Savaşı sopa ve taşlarla yapılacak"[13][14][15][16] dediği sıklıkla aktarılır. Askeri ve sivil yetkililer tarafından öngörülmüş ve planlanmış, ayrıca birçok ülkede kurgusal olarak araştırılmıştır. Senaryolar konvansiyonel savaştan sınırlı veya tam nükleer savaşa kadar çeşitlilik göstermiştir[kaynak belirtilmeli].

Çeşitli eski hükûmet yetkilileri, politikacılar, yazarlar ve askeri liderler (James Woolsey,[kaynak belirtilmeli] Alexandre de Marenches,[17] Eliot Cohen,[18] ve Subcomandante Marcos[19] dahil) "Üçüncü Dünya Savaşı" ve "Dördüncü Dünya Savaşı" etiketlerini, sırasıyla Soğuk Savaş ve Terörle Savaş gibi İkinci Dünya Savaşı'nın sona ermesinden bu yana çeşitli geçmiş ve mevcut küresel savaşlara uygulamaya çalışmışlardır. Ancak, bu savaşların hiçbiri genel olarak dünya savaşı olarak kabul görmemiştir.

21. yüzyılın başlarında, Afganistan'daki savaş (2001-2021), Arap Baharı (2010-2012), Suriye iç savaşı (2011'den günümüze), Irak'taki savaş (2003-2011), Rusya-Ukrayna Savaşı (2014'ten günümüze), Yemen İç Savaşı (2014'ten günümüze) ve bunların dünya çapındaki yayılmaları bazen ABD ve Rusya tarafından yürütülen vekalet savaşları olarak tanımlanmaktadır,[20][21][22][23] bu da bazı yorumcuların durumu, birçok ülkenin birbiriyle örtüşen çatışmalara karıştığı bir "proto-dünya savaşı" olarak nitelendirmesine yol açmıştır.[24]

  1. ^ "Definition of WORLD WAR". www.merriam-webster.com (İngilizce). 29 Kasım 2023. 19 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  2. ^ "Introduction to Borkheim by Frederick Engels 1887". www.marxists.org. 16 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  3. ^ "Rasmus B. Anderson". 21 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  4. ^ Shapiro, Fred R.; Henderson, John R. (2006). The Yale book of quotations. Internet Archive. New Haven : Yale University Press. ISBN 978-0-300-10798-2. 
  5. ^ "OED Blogu". 28 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  6. ^ "QI : Quite Interesting". web.archive.org. 3 Ocak 2014. 3 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  7. ^ "Read TIME's Sept. 11, 1939, report on the beginning of World War II". Time (İngilizce). 11 Eylül 1939. 9 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  8. ^ Den anden Verdenskrig udbrød i Gaar Middags Kl. 11", Kristeligt Dagblad, September 4, 1939, Extra edition.
  9. ^ "Documenting Numbers of Victims of the Holocaust and Nazi Persecution". encyclopedia.ushmm.org (İngilizce). 20 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  10. ^ a b c "World War | Stories Preschool". storiespreschool.com. 11 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  11. ^ Biggs, Lindy and Hansen, James (editors), 2004, Readings in Technology and Civilisation, ISBN 0-7593-3869-8.
  12. ^ Worland, Rick, 2006, The Horror Film: An Introduction, Blackwell Publishing, ISBN 1-4051-3902-1.
  13. ^ Calaprice, Alice (2005). The new quotable Einstein. Princeton University Press. p. 173. ISBN 978-0-691-12075-1.
  14. ^ "The culture of Einstein". NBC News (İngilizce). 15 Nisan 2005. 14 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  15. ^ "The Berkshire Eagle 24 Jun 1948, page Page 4". Newspapers.com (İngilizce). 9 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  16. ^ "Albert Einstein IV. Dünya Savaşı'nın 'Taş ve Sopayla' Yapılacağını Söyledi mi?". 9 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. [ölü/kırık bağlantı]
  17. ^ Andelman, Professor David; Marenches, Comte Alexandre de; Marenches, Count De; Andelman, David (1992). The Fourth World War: Diplomacy and Espionage ... ISBN 0688092187.Book regarding alleged WWIV
  18. ^ https://web.archive.org/web/20100327142047/http://www.opinionjournal.com/editorial/feature.html?id=95001493 [yalın URL]
  19. ^ Marcos, subcomandante; Broglio, Nathalie de (2001). "The Fourth World War Has Begun". Nepantla: Views from South. 2 (3): 559-572. ISSN 1529-1650. 
  20. ^ == Kaynakça ==

    Barnard, Anne; Shoumali, Karam (12 Ekim 2015). "U.S. Weaponry Is Turning Syria Into Proxy War With Russia". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. 15 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 

  21. ^ Pengelly, Martin (4 Ekim 2015). "John McCain says US is engaged in proxy war with Russia in Syria". The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077. 12 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  22. ^ Morgenstein, Holly Yan,Mark (13 Ekim 2015). "U.S., Russia escalate involvement in Syria". CNN (İngilizce). 9 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  23. ^ Taub, Amanda (1 Ekim 2015). ""The Russians have made a serious mistake": how Putin's Syria gambit will backfire". Vox (İngilizce). 22 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
  24. ^ Peçanha, Sergio; Almukhtar, Sarah; Lai, K. K. Rebecca (18 Ekim 2015). "Untangling the Overlapping Conflicts in the Syrian War". The New York Times (İngilizce). ISSN 0362-4331. Erişim tarihi: 9 Aralık 2023. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Dünya_savaşı&oldid=32811951" sayfasından alınmıştır