Azerbaycan kültüründe hattatlık

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Azerbaycan Kültürü
Azerbaycan portalı

Azerbaycan kültüründe hattatlık, Azerbaycan el yazması kitapların yazımında nesih, nestalik, sülüs, reyhani hattatı, divanî, tugi ve diğer hat örnekleri kullanılmıştır. İlmî eserler ağırlıklı olarak nesih hattı ile yazılmıştır.[1] Ayrıca cami kitabeleri, bakırcılık örnekleri, savaş eşyaları, mutasavvıf dervişlerinin kullandığı kaşkul ve teberzinlerde hat sanatı örneklerine rastlanmaktadır.[2]

Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Orta Çağ'da yaşamış hattatlara örnek olarak Azerbaycan edebiyatının temsilcileri olan Kazvinli Kişvari,[3] Muhammed Tahir Vahid Kazvini, Sadık Bey Afşar verilebilir.[4][5] Orta Çağ Azerbaycan el yazmaları Halil bin Ahmed,[6] Safevi döneminde Şah Mahmud Nişapuri,[7] Muhammed ibn Hüseyin Katib Nişati, Mahmud Şirazi,[8] 18. yüzyılda Şamahıı Osman ibn Mahmud Efendi,[9] Kazım Karadonlu[10] vb. katipler ve hattatlar tarafından kopyalanmıştır. 15. yüzyıl Afsaheddin Hidayet divanının Oxford nüshası, grafik ve kaligrafik benzersizliğiyle dikkat çekiyor.[11] 16. yüzyıldan kalma Şah İsmail Hatai divanının "güzel altın işçiliği ve kaligrafisi" onun imparatorlukla bağlantısını gösteriyor.[12]

1591'de Mahmud ibn Şahmuhammed Erdebili, Muhammed Fuzuli'nin divanını Talik yazı türü ile kopyalamıştır. Bu kitap şu anda İstanbul'daki Topkapı Sarayı Müzesi'nin Türkçe el yazma eserler bölümünde saklanmaktadır. 1664 yılında Muhammed Rıza Erdebili, Fuzuli'nin "Leyli ve Mecnun" şiirini nestâlik yazı türü ile kopyalamıştır. 22 minyatürle süslenmiş ve edebî değerinin yanı sıra sanat değeri de yüksek olan bu nüsha, Britanya Kütüphanesi'nin Türkçe yazma eserler bölümünde muhafaza edilmektedir.[13]

  • Afsaheddin Hidayet divanı
    Afsaheddin Hidayet divanı
  • Şah İsmail Hatai divanı
    Şah İsmail Hatai divanı

Azerbaycan'da hattatlıkla Baba Usta (18.yy, Bakü), usta Abuzar Badalov (18-19.yy, Shahbuz), usta Zeynal Nakkaş (19.yy, Ordubad), usta Ahmed (19.yy, Lenkeran), usta Muhammed (19.yy, Gence) gibi sanatçılar meşgul olmuştur.[14]

19. yüzyıl Azerbaycan'ının kültür merkezlerinden biri olan Şuşa'da Mirza Muhammedkerim bey Kabirli, Hacı Mirza Aligulu Yusifzadeh, Molla Ali Karabagi, Mirza Ismayil Mezhun, Mirza Huseyn bey Salar, Mir Muhsin Nevvab, Hasanali han Karadaği gibi hattatlar çalışmıştır. Molla Ali'nin talebesi Mirza Kâzım, yazılarını “İnşâî-Mirza Kâzım” adıyla neşretti ve bu kitap medreselerde hat sanatı örneği olarak kullanılmıştır.[15] Hasanali Han Karadaği, Mir Mehdi Khazani'nin "Kitabi-tarikhi-Karabagh" kitabını şikaste-nestalik yazı türü ile kopyalamıştır. Mirza Kadim İrevani Ermitaj Müzesin'de saklanan klasör şeklindeki bir hediyeye, nesih hattı ile Sadi'den şiir bölümleri yazmıştır. Lenkeran kaza mahkemesi katibi Mirza Ismayil Kasir, nesih, talik ve nahun hatlarında usta idi.[16]

Alman Oryantalist Friedrih Bodenstedt, Gence ve Tiflis'te hat sanatı öğretmenliği yapan Mirza Şefi Vazeh'i böyle tanımlıyor:"Mirza Şefi çok güzel yazıyordu ve aynı zamanda güzellik ve çeşitlilik getiriyordu, harfleri metnin içeriğine uyarlıyordu. Sıradan şeyler hakkında yazması gerekiyorsa, onlara sıradan, süslü şeyler için bayram kıyafetleri giydirir ve kadınlara özel yazılan mektupları ince bir yazıyla yazardı."[17]

19. yüzyılın ortalarında Azerbaycan'da medreselerde hat derslerine özel önem verildi. Böyle bir medrese, Nukha'da "Macmaul-hoş hat" ın yazarı Abdulğani Halisagarizade Nukhavi'nin (1817–1879) medresesidir. Nukhavi'nin el yazması kitapları, çoğunlukla nesih ve nastalig hatları kullanılarak, sanatsal ve estetik bir zevkle yazılmıştır.[1] Kafkas Müslümanlarından V şeyhülislamı Abdussalam Ahundzade, 1894'te Tiflis'te "Hatti-talik ve Nastalik" ders kitabını yayınladı. Bakü şehrinin civar köylerinde hat sanatı daha çok camilere yakın okullarda dini derslerle birlikte okutulmakta ve bu sanatta hünerli ustalar yetiştirilmektedir. Surahani'li Mirza Asadullah, "İsmailiyye" binası cephesinin hadislerinin hattatıydı. Öğrencisi Ahmed Alizade'nin el işleri, AMİA El Yazmaları Enstitüsü'nde saklanmaktadır.

Sovyet döneminde Latin harflerine geçiş, bilimsel ve teknik gelişmeler hat sanatının gerilemesine yol açmıştır. Modern zamanlarda Seyfeddin Mansimoğlu, Hacı Eldar Mikayilzadeh, Yavar Asadov, Gülkhan Baydemir gibi sanatçılar eserlerinde hattatlık kullanırlar. Hat sanatı ile ağaç oymacılığı sanatını birleştiren Seyfeddin Mansimoğlu, eserlerini Muhammed Fuzuli, Şah İsmayil Hatai, Mevlana Celaleddin Rumi gibi şahsiyetlere ithaf etmiştir. Hacı Eldar Mikayilzade, Tezepir Camii'nin restorasyonunda sanatsal hat sanatı ile botanik ve İslami desenlerin sentezini oluşturmuştur.

Hattatlar[değiştir | kaynağı değiştir]

Orta çağ dönemi[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Abdülkadir Meragi. Üç dilde şair, altı kalemde hattattı.[18] Anadili Azerice idi, Azerbaycan dilinde birkaç şiirin yazarıydı.
  • İskender Bey Münşi. Şair ve hattattı. Bazı şiirlerini Azerice yazmıştır.[5][19]
  • Etik Ordubadi. Şah İsmayil'in makamında kalemcilik tecrübesi kazandığı "tuğrayi-şahi" adlı yazı türünü icat etti.[20]
  • Murtazakulu han Şamlı. Şair ve hattattı. Azerice ve Farsça şiirler yazmıştır.[21]

19. yüzyıl[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Muhammed Halife Aciz. Kaçar döneminde yaşamış olan şair usta bir hattattı, şiirler, dualar ve saray için kasideler yazıyordu. Duaları usta olduğu nesih hattı ile yazardı.[22]
  • Abdulkani Nuhavi. "Muhtasar el-Kuduri'yi" yazan hattat. Kopyası, baskı özellikleri ve kalitesi ile ayırt edilir.[23]
  • Molla Kasım Bayat. El yazmalarının yüzünü kopyaladı. Bunun üzerine Şuşa'dan hattatları, ressamları, muzahibleri ve mücellitleri yazma nüshaları çoğaltmak üzere köyüne davet etmiştir. Onun liderliği sırasında hat sanatı ağırlıklı olarak Bayat Medresesi'nde ders olarak okutulmuştur.
  • Abdülkerim Bey Memmedov. Cafergulu Han'ın kütüphanesi için kitap kopyalıyordu.[24]

Modern dönem[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Azad Yaşar. Orijinal Kufi kaligrafi kompozisyonu "Allahu-ekber", çocuklar için "Azerbaycan sanatı" ansiklopedisinin "Hat Sanatı" bölümüne dahil edilmiştir (2011).[25]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ a b Mətnşünaslıq. Bakı, "Tural-Ə Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi", 2001, 15,7 ç.v.
  2. ^ Telman İbrahimov. Xəttatlıq sənəti. Bakı, Şərq-Qərb, 2013.
  3. ^ M.F.Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
  4. ^ TEKİN, G. (1979). Timur Devrine ait iki Türkçe Şiir [Two Turkish Poems of the Timur Period]. Harvard Ukrainian Studies, 3/4, 850–867. Retrieved May 18, 2020, from www.jstor.org/stable/41035878
  5. ^ a b The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran, Willem Floor and Hasan Javadi
  6. ^ ABDÜLKERİM ÖZAYDIN (2020). "KADI BURHÂNEDDİN". 6 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2020. 
  7. ^ Казиев, Адил (1964). Миниатюры рукописи "Хамсэ" Низами 1539–1543 гг. Баку: АН Азерб. ССР Ин-т Литературы и Исскусства. 82 səh.
  8. ^ Şeyx Səfi təzkirəsi ("Səfvətüs-səfa"nın XVI əsr türk tərcüməsi). Nəşrə hazırlayan: M. Nağısoylu, S. Cabbarlı, R. Şeyxzamanlı. Kitabın redaktoru, izahların və lüğətin müəllifi: Möhsün Nağısoylu. Bakı: Nurlan, 2006, 932 səhifə (Təkrar nəşri: 2010).
  9. ^ MÖHSÜN NAĞISOYLU. ŞƏHLA ABDULLAYEVA (2016). "ANONİM "ŞEYX SƏNAN" MƏNZUM HEKAYƏTİ". Elm və təhsil. 
  10. ^ Orta əsr əlyazmaları və Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi problemləri (AMEA-nın 70, Əlyazmalar İnstitutunun 65 illik yubileyinə həsr olunmuş) XIV Respublika elmi konfransının materialları. Bakı, 2015, 282 s
  11. ^ Aidə Paşalı. Əfsəhəddin Hidayət və “Divan”ı (tekstolojifiloloji tədqiqat və mətn). Bakı: “Nurlan”, 2011, 448 s.
  12. ^ "Tomayto, Tomahto: Identifying Azerbaijani Manuscripts in the British Library Collections". 9 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  13. ^ Səfəvilər dövründə Ərdəbildə xəttatlıq və kitab sənəti / Calligraphy and Book Art in Ardabil During the Safavid Reign. Namiq Musalı.
  14. ^ "Xəttatlıq. Yazı - elmin yarısıdır". Şərq. 2011. 25 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2020. 
  15. ^ Çingizoğlu, Ənvər (2013), Qarabağda maarif (1750-1950), Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, s. 288 
  16. ^ Süleymanova, Nailə, AZƏRBAYCAN’DA XƏT SƏNƏTİ VƏ ONUN ÇAĞDAŞ NUMAYƏNDƏLƏRİ, Bakı Dövlət Universitetinin İlahiyyat fakültəsi 
  17. ^ Ениколопов И. К. Поэт Мирза-Шафи. — Баку: Изд-во АзФАН СССР, 1938.
  18. ^ ABDÜLKADiR MERAGi'NiN HAYATI, KiŞiLiGi VE MUSiKiYÖNÜ. Kubilay KOLUKlRlK
  19. ^ Рахмани А. А. О жизни и творчестве Искандера Мунши // Труды Института истории АН Азерб. ССР. — 1957. — Т. 12. — С. 181—204. (азерб.)
  20. ^ Məmməd Adilov. Azərbaycan paleoqrafiyası. Bakı: Elm, 2009, 224 s
  21. ^ Ҹавад Һејәт. Азәрбајҹан әдәбијјатына бир бахыш. — Баку: Язычы, 1993. — 176 с.
  22. ^ ÂCİZ DÎVÂNI. Naser SOLEİMANZADEHSHEKARAB 28 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. GAZİ ÜNİVERSİTESİ. ANKARA-2011
  23. ^ "Böyük alimin dəyərli "kitabxana"sı. Əbdülqəni Nuxəvinin günümüzə çatan irsi". Azadlıq. 2013. 3 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2020. 
  24. ^ Ənvər Çingizoğlu, Qarabağda sənət və sənətkarlar, Bakı: "Elm və Təhsil", 2011,-280 səh.
  25. ^ "Qənirə Paşayeva Azad Yaşarla görüşüb". Olaylar.az - Mədəniyyət. 3 Şubat 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2020. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Azerbaycan_kültüründe_hattatlık&oldid=32561399" sayfasından alınmıştır