Ölüm maçı (Start vs. Flakelf)

9 Ağustos 1942 tarihli maçın afişi

Ölüm maçı (Rusça: Матч смерти), II. Dünya Savaşı sürerken Nazi Almanyası işgali altındaki Sovyet kenti olan Kiev'de 1942 yazında Almanlarla yerel takım arasında oynanan futbol maçını anlatır. Propaganda amaçlı düzenlenen maçta Naziler takımlarının başarısız olması üzerine bekledikleri sonuçla karşılaşmamış, tam aksine yenilgileri direnişi güçlendirmiş, Almanların Üstün ırk ve Sovyet halklarının da alt insan olarak görüldüğü yaklaşımı yalanlamıştır. Maçın ardından çok sayıda Kievli Sovyet futbolcu Naziler tarafından toplama kamplarına gönderilmiş, bazıları da kurşuna dizilmiştir. Sovyet takımında yer almış olan sporcular önceden Dinamo Kiev, Lokomotif Kiev ve Spartak Odessa kulüplerinde futbol oynamıştır.

Arka planı

22 Haziran 1941 günü Naziler Barbarossa Harekâtı kapsamında Sovyetler Birliği topraklarında saldırdıklarında Dinamo Kiev'in bazı futbolcuları Kızıl Ordu bünyesinde silah altında görev yapmaktaydı. Bazı futbolcular bölgeden tahliye edilmişti. Afanasyev Kiev'in düşmesinden önce Moskova'ya kalkan son trene binerken, Livşits, Mahinya, Layko ve Onişenko şehir düşmeden Kiev'den ayrılmış durumdaydı. Askeri talim eğitmeni konumunda olan Şhegotskiy ise geri çekilen Kızıl Ordu birlikleriyle çekilmiş durumdaydı.

Dinamolu Kızıl Ordu askerleri çok geçmeden kendilerini savaş esiri konumunda buldular. Kayıtlara göre Nikolay Truseviç ve Kuzmenko yaralı olarak Almanlara esir düşmüştü. Kiev Üniversitesinde görevli olan ve faşizm yanlısı konum alan Konstantin Şteppa futbolcuların Boyar savaş esiri kampında bulunduklarını öğrenir. Durumu işgalcilerle koordinasyon halinde kurulan Kiev Kent Konsey yetkilisi Aleksandr Oglobin'e ileterek Ukrayna atletizminin en önde gelen yetenekleri olarak belirttiği futbolcuların salıverilmesini ister. Kısa süre içinde savaş esiri konumunda olan futbolculara Almanlara "sadakat" metinleri imzalatılarak, Nazi sınıflandırmasına göre 4. Kategori olan "Şüpheli" olarak gruplandırılarak salıverilirler.

Start takımının kuruluşu

Kiev'deki askerî harekâtın Almanlar lehine sona ermesinin ardından kentteki kültürel hayata dair kimi gelişmeler yaşanmaya başladı. Opera açıldı, sinemalar seyirci kabul etmeye başladı ve konserler düzenlendi. Spor karşılaşmalarına yoğun ilgi görülüyordu. Bu dönemde kimi futbol takımları kendiliğinden oluşmaya başladı. Bunlardan birisi de "Start" adlı takımdı. Takımın sorumlusu savaştan önce Kiev'de yaşamakta olan Moravyalı Çek asıllı Joseph Kordich idi. Alman işgal yönetimi tarafından Volkdeutsche yani Alman vatandaşı sayılan Kordich kentteki fırınlardan birisinin başına yönetici olarak getirilir. Kentte kurulan halk pazarında Truseviç ile karşılaşan Kordich, Truseviç'in yaşam koşulları görece iyi olan ekmek fabrikasında işçi olmasını sağlar. Fabrikada çalışmaya başlayan Truseviç, temas halinde olduğu diğer Kievli futbolcuların da fabrikada işe girmesine ön ayak olur. Gonçarenko, Tyutçev, Kuzmenko, Komarov, Putistin, Klimenko, Svirivskiy ve Balakin fabrikada işe başlar.

27 Mayıs 1942 tarihinde ekmek fabrikasının sorumlusu Çebanyuk, kent yönetimine verdiği dilekçede kentteki fiziksel aktivite ve spor kültürünün gelişmesi için fabrika bünyesinde bir futbol takımı kurulması için izin ister. Bu dilekçeyle beraber fiilen kurulmuş olan takım yasal bir durum kazanır. Kordich takımdaki oyuncuların haftada iki kez Zenit Stadyumunda antrenman yapabilmesi için gerekli izinleri alır. Takımdaki profesyonel futbolculara fabrikadaki işçilerden kabiliyetli olanlar dahil olur. Takımda faal olarak futbolcu olan 3 sporcu vardır: Truseviç, Klimenko ve Komarov. Gundarev, Melnik, Gonçarenko, Balakin ve Suharev savaştan önce çeşitli takımlarda futbol oynamışsalar bile aktif olarak profesyonel futbol oynamamaktaydılar.

4 Haziran 1942 günü ekmek fabrikasının yönetimi kentteki konseye bir dilekçe daha yazarak fabrika bünyesinde kurulmuş olan futbol takımı için ekipman (ayakkabı, şort, forma, top, file) talep ederler. Ayakkabı ve şort dışında tüm talepler 19 Haziran günü karşılanmıştır. Tedarik edilen formalar kırmızı renktedir.

Ekmek fabrikası bünyesinde kurulan takımla eş zamanlı olarak "Rukh" adlı başka bir takım daha kurulur. Bu takımın kurulmasını sağlayan Georgi Dmitriyeviç Şvetsov, Kiev'deki "Jeldor" takımının eski bir oyuncusudur. Alman işgaliyle beraber işbirlikçi Şteppa'nın idaresindeki gazetede çalışmakta ve Almanlarla yakın ilişki kurmaya özen göstermekteydi. Şvetsov kurmakta olduğu takıma başta Truseviç olmak üzere eski Dinamo Kiev oyuncularını davet etmiş ancak oyuncular bu teklifi reddetmişti. "Rukh" takımı genel olarak Kiev fabrikalarındaki işbirlikçi devlet görevlilerinden ve işçilerden oluşmaktaydı. Dinamo Kiev'in eski futbolcularından sadece Nikolay Golembiovskiy bu takımda yer almıştır.

Şvetsov Kiev'de futbol maçları düzenleme ve bir Ukrayna Futbol Ligi kurma girişimlerine başlar. Şteppa'nın da destekleriyle futbol maçlarının oynanması fikri kent konseyinde kabul edilir, "Hruşçov" olan adı "Cumhuriyet" olarak değiştirilen stadyumda ilk maç 22 Haziran 1942 tarihi için planlanır. "Rukh" takımı karşısına çıkan "DV" adlı Alman askerlerinden oluşan karma takımla karşılaşır ve yener.

İlk karşılaşmalar

Kentteki ilk karşılaşma eski adı Sovyet Olimpik Stadyumu olan Spor Palas Stadyumunda 7 Haziran günü Rukh ile Start arasında oynanır. İzleyicilerin ücretsiz olarak izlediği maçı Start 7-2 kazanmıştır. Start'ın dahil olduğu ve Zenit Stadyumunda oynanan diğer maçlara giriş ücreti 5 karbovanets olarak belirlenir. İşgal yönetimi tarafından Ukrayna'da gerçekleştirilen malî dönüşüm kapsamında yürürlüğe konan Ukrayna karbonaetsi rubleyle eşdeğerdir. Bu dönemde oynanan maçlar şu şekildedir:

• 21 Haziran 1942

Start 6-2 Wehrmacht bünyesindeki Macar Garnizonu karması

Start kadrosu:Truseviç, Klimenko, Suharev, Balakin, Putistin, Gonçarenko, Çernega, Komarov, Korotkih, Kuzmenko, Sotnik, Çaçenko, Sviridovskiy.

• 28 Haziran 1942

Start 7-1 Wehrmacht topçu birlikleri karması

Start kadrosu: Truseviç, Klimenko, Sviridovskiy, Balakin, Suharev, Çaçenko, Gonçarenko, Çernega, Komarov, Korotkih, Putistin, Kuzmenko, Sotnik, Çutçev.

• 5 Temmuz 1942

Start 8-2 Spor (Ukrayna Spor Derneği)

Start kadrosu: Golembiovskiy, Çaçenko, Kup, Rojkov, Penkin, Piçugin, Portnov, Gundarev, Dubovik, Yujda, Kitasov, Stadnis, Nogaçevskiy.

• 17 Temmuz 1942

Start 6-0 RSG (Wehrmacht bünyesindeki Alman demiryolu işçileri)

Start kadrosu: Truseviç, Klimenko, Sviridovskiy, Suharev, Balakin, Çaçenko, Gonçarenko, Çernega, Komarov, Korotkih, Putistin, Timofeyev.

• 19 Temmuz 1942

Start 5-1 MSG (Wehrmacht bünyesindeki Macar karması)

Start kadrosu: Truseviç, Klimenko, Sviridovskiy, Suharev, Balakin, Çaçenko, Gonçarenko, Çernega, Komarov, Korotkih, Putistin, Timofeyev.

• 26 Temmuz 1942

Start 3-2 GK Szero (Wehrmacht bünyesindeki Macar karması)

Start kadrosu: Truseviç, Klimenko, Sviridovskiy, Suharev, Balakin, Putistin, Gonçarenko, Çernega, Komarov, Korotkih, Timofeyev, Kuzmenko.

Tüm maçların hakemliğini Erwin adlı bir Alman teğmen yapıyordu, maçlarda hiçbir kart kullanılmış, oyuncu ihraç edilmemiştir. Alman takımlarının Start karşısındaki başarısızlığı üzerine "Flakelf" adlı bir takım kurulur. Nazi hava savunma birliklerinden asker ve subayların yanı sıra pilot ve mekaniklerden kurulu olan takım Start ile karşılaşır.

• 6 Ağustos 1942

Start 5-1 Flakelf

Start kadrosu: Truseviç, Klimenko, Sviridovskiy, Suharev, Balakin, Çutçev, Gonçarenko, Çernega, Komarov, Korotkih, Putistin, Timofeyev, Melnik.

9 Ağustos 1942 günkü maç

İddialı Alman takımın yenilmesi üzerine Naziler takıma takviyeler yaparak bir rövanç maçı organize etmiştir. Bu maçtaki Start kadrosu şu şekildeydi:

Nikolay Truseviç (1909-1943) Aleksey Klimenko (1912-1943) Mihail Sviridovskiy (1908-1973) Vasili Suharev (1911-1944) Vladimir Balakin (1913-1992)

Lev Gundarev (1921-1994) Makar Gonçarenko (1912-1997) Georgi Çernega (1919-1947) Pavel Komarov (1913-1970) Nikolay Korotkih (1909-1942)

Mihail Putistin (1906-1981) Mihail Melnik (1915-1969) Georgi Timofeyev (1910-1967) Fyodor Çutçev (1907-1959) İvan Kuzmenko (1912-1943)

Maçta ilk golü Almanlar atsa da ilk yarıdaki gollerle Start devreyi 3-1 önde bitirir. İkinci yarıya da hızlı başlayan Almanlar iki gol atarak eşitliği sağlasalar da Start maçı 5-3 galibiyetle bitirir. Futbol maçlarını bir onur meselesi yapan Alman işgal yönetimi maçtan önce Sovyet futbolcularını tehdit ettiği bilinmektedir. Ancak maçın hemen ardından futbolcuların bir arada fotoğraf çektirdiği görülmektedir. Futbolcular maçın hemen ardından sevinç gösterileriyle beraber stadyumdan ayrılmıştır. Ancak buna rağmen Temmuz ayı sonunda Kiev'in yönetimine atanan Friedrich Rogausch Alman takımlarının Kiev takımlarıyla maç yapmasını ikinci bir emre kadar yasaklamıştır.

Start v Flakelf

9 Ağustos 1942

Start	5 - 3	Flakelf
Kuzmenko Gonçarenko  ?		?

Zenit Stadyumu, Kiev Seyirci: ? Hakem: Teğmen Erwin (Nazi Almanyası)

Sonrası

1971 yılında Dinamo stadyumunda açılan ve maçın ardından hayatını kaybeden sporculara adanan heykel

Bu maçın ardından tek bir karşılaşma daha yapılmıştır. 16 Ağustos günkü maçta Start, Rukh takımını 8-0 yenmiştir. Bu maçtan iki gün sonra 18 Ağustos günü ekmek fabrikasında çalışan Start oyuncularından Truseviç, Putistin, Kuzmenko, Klimenko, Goçarenko, Çutçev, Sviridovskiy, Balakin ve Komarov sabah 10 sularında fabrikaya gelen unları boşaltırlarken Gestapo tarafından tutuklanırlar. Tutuklamaların gerekçesi olarak takımın NKVD tarafından örgütlendiği ve Nazi işgaline karşı ideolojik faaliyet kapsamında kurulduğu iddai edilir. Tutuklamaların ardından sadece Balakin üç gün sonra salıverilir. Takımda yer alan ancak başka bir fabrikada çalışan Melnik ve Suharev tutuklanmaz. Takımın üyelerinden Korotkih 6 Eylül 1942 günü tutuklanır. Yine bugünlerde tutuklanan Çaçenko ise 8 Eylül 1942 günü tutuklu bulunduğu yerden kaçmaya çalışırken vurularak öldürülür. Korotkih'in NKVD subayı olduğunu öğrenen Gestapo tarafından ağır işkence görür ve öldürülür. Eylül ayının sonlarına doğru tutuklu sporcular ünlü Babi Yar katliamının yapıldığı bölgedeki Syrets Toplama Kampına sevk edilir. Sporcular kampta elektrik teknisyenliği, ayakkabı tamirciliği gibi sorumluluklarla görevlendirilir. Ancak cephede durumun değişmesi ve Sovyet Kızıl Ordu'sunun Nazileri püskürtmesiyle beraber kamptaki hayat değişir. Yaşadıkları yenilgilerden dolayı kızgın olan Almanların saldırganlığı toplama kampındaki savaş esirlerine yöneltilir. 1943 yılı sonlarına doğru çok sayıda futbolcunun keyfi infazlar ve kötü koşullar nedeniyle öldüğü bilinmektedir. Buna rağmen başta Çutçev olmak üzere bazı sporcular kamptan kaçmayı başarmıştır. Start takımında yer alanlardan Timofeyev ve Gundarev Alman polis birimlerinde görev yapmıştır. Kiev'in Alman işgalinden kurtarılmasının ardından NKVD birimlerince yakalanmış ve sırasıyla 10 ve 15 yıl çalışma kampında çalışma cezasına çarptırılmışlardır. Yine Almanlarla işbirliği yapan ancak yakalanmayan Golembiovskiy 1948 yılında Gorky kentinde yakalanmış ve vatana ihanetten 25 yıl kürek cezasına çarptırılmıştır. Kiev'den geri çekilirken Almanlar tarafından götürülen Komarov, Messerschmidt Tasarım Bürosunda çalışmış, savaşın ardından Avrupa'da yaşadıktan sonra Kanada'ya göçerek burada ölmüştür.

Değerlendirme

İlk kez 16 Kasım 1943 tarihli İzvestiya gazetesinde öyküsü anlatılan Kievli futbolcuların yaşadıkları çok çeşitli şekillerde ele alınır. 1943 yılında pek çoğu öldürülen futbolcuların hangi gerekçeyle öldürüldüklerine dair kayıtlar bulunmadığı için Almanya mahkemelerinde açılan mahkemeler sonuçsuz kalmıştır. Ancak futbolcuların içinde Almanlarla işbirliği yapanlar olduğu kadar Nazi işgaline karşı örgütlü direniş faaliyeti içinde olanların varlığı da çok doğaldır. Futbolcuların özellikle savaşın Sovyet lehine döndüğü bir sırada öldürülmeleri, Almanların bu futbol maçlarına gösterdiği önemi de göstermektedir. Sovyetler Birliği tarafından 1964 yılında ölümlerinden sonra Askerî Kahramanlık Madalyası ve Savaş Hizmeti Madalyası ile onurlandırılan futbolcular için Kiev'deki stadyum önünde ve katledildikleri toplama kampının yer aldığı bölgede heykeller dikilmiştir. Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından ortaya çıkan komünizm karşıtlığının ve Ukrayna milliyetçiliğinin yükseldiği politik ortamda maçın varlığı bile tartışmaya açılsa da olaylara dair şahitlerin anlatımı sayesinde bu bakış açısının yanlışlığı ortaya konmuştur. Dinamo Kiev takımının sitesinde yer alan yoruma göre 9 Ağustos günü oynanan maçın hemen ardından ölümcül bir yaptırım yaşanmaması, bu maçın Ölüm maçı olarak adlandırılmasını yanlışlasa da ülkesini işgal eden bir ordunun takımına karşı Start takımının gösterdiği başarı Sovyet halklarının direnişini temsil ettiği için selamlanmaktadır.

Popüler kültüre etkileri

• 1963 yılında maçın 20. yıldönümünde çekilen Sovyet sinema filmi "Üçüncü devre (Третий тайм)"
• Macar yönetmen Zoltan Fabri tarafından 1963 yılında çekilen Cehennemde İki Devre filmi bu maçtan esinlenmiştir
• Maçın 70. yıldönümüne denk gelecek şekilde çekilen Rusya-Ukrayna-Almanya ortak yapımı 2012 "Maç" adlı sinema filmi

Ayrıca bakınız

• Leningrad Kuşatması sırasında futbol