Uzay taşıtı dışı etkinlik

Uzay taşıtı dışı etkinlik, ("Extra-vehicular activity" (EVA) - "Araç dışı etkinlik") ya da Uzay gemisi dışı etkinlik; Dünya'nın atmosferinin ötesinde yani Dünya dışı olarak nitelenen uzay boşluğu ya da uzayın herhangi bir yerinde boşlukta bir astronot veya kozmonot tarafından yapılan herhangi bir etkinliği anlatan terim. Sıklıkla kullanılan dünya yörüngesindeki bir uzay gemisi veya uzay istasyonunun dışında uygulanan uzay yürüyüşünü tanımlamak için kullanılır. EVA daha çok uygulanması gereken teknik yöntemler bütününü tanımlamak için kullanılır. Uluslararası Uzay İstasyonu için gerçekleştirilen istasyon dışı teknik görevler gibi. Ama aynı zamanda Ay yüzeyi keşfi için de kullanılır ("Ay yürüyüşleri..." gibi).

1962-1972 arası Apollo programı Amerikalı 6 astronot tarafından gerçekleştirildi. Bu görevlerin son üçünden her birinde, ayrıca dünyaya dönüş görevinde astronotların görevleri en az bir Araç Dışı Etkinlik (Extra-vehicular Activity - EVA) içerir. Amerikalı astronotlar ayrıca ABD'nin ilk Uzay Laboratuvarı olan Skylab'ın arızasını onarmak için 1973 yılında bu usulü (EVA Procedure) kullanmıştır. Bu yöntemde astronot ayakta durur pozisyonda uzay aracından ayrılmadan durur (Canadarm robotik kolu ile veya bir halat ile uzay aracına bağlıdır). Çevresel destekle uzay giysisi içinde İnsanlı Manevra Ünitesi ile araca tamamen bağlıdır.

Gelişme Tarihi[değiştir | kaynağı değiştir]

Edward White ilk Amerikan Uzay taşıtı dışı etkinlik deneyimi yaşayan uzay adamı olmuştur.

NASA mühendisleri, 1960'ların başlarında Apollo programı kapsamında Aya insan gönderme tasarısını gerçekleştirebilmek için bir dizi yöntem geliştirdiler. Çünkü astronotlar, bilimsel deneyler gerçekleştirmek amacıyla ay örnekleri toplamak için uzay aracından ayrılmak zorundaydı. Bunu desteklemeleri ve diğer Apollo hedeflerine ulaşabilmeleri, ayrıca Gemini programı için uzay dışında çalışmaları ve yeteneklerini geliştirmeleri gerekmekteydi. Ancak, Sovyetler Birliği insanlı uzay uçuşlarında bilgi ve tekniğini ilerleterek rakip oldu. Nikita Kruşçev önderliğindeki Sovyet Komünist Partisi, Vostok adlı uzay aracının geri dönüş emrini verdi. Bu Gemini ve Apollo ile rekabet edebilmek içindi. İlk insanlı Gemini'den önce Sovyetler iki Vostok kapsülünü uzaya gönderdi.^[1]

Sovyetler'in aviyonik teknolojisi ABD'nin teknolojisi kadar gelişmiş değildi. Bu yüzden, Vostok kabini açık bir kapı vasıtasıyla basınçsız bırakılamazdı. Aksi takdirde hava soğutmalı elektronikler ısınmış olurdu. Bu nedenle, Sovyet kozmonot bir uzay yürüyüşünü gerçekleştirmeden önce bir dış hava kilidi vasıtasıyla kapak açıkken uzay aracına girer ve çıkar. Bunun aksine, geçiş bölmesinde iki büyük kapaktan biri açıldığı zaman kabin uzay vakumuna maruz kalacak şekilde Gemini kapsulü'nün aviyoniği tasarlanmıştır. Böylece NASA tasarımında hava kilidine gerek kalmadı. Her iki uzay yürüyüşünde de astronot ve kumanda pilotu vardı.^[1]

Uzaya ilk uyduyu ve insanı gönderen Sovyetler, 18 mart 1965 tarihinde ilk uzay gemisi dışı etkinlik deneyimi ile yine hayretle karşılandılar (genelde uzay yürüyüşü olarak ifade edilir). Vostok 2 uzay aracı ile gerçekleştirilen bir görevde uzay aracı dışında 12 dakika boyunca Aleksey Leonov tarafından gerçekleştirildi. Uzay aracı dışında Aleksey Leonov, 15,5 metre (50.7 ayak) halatları çekmekten başka kendi hareketlerini kontrol etmenin bir anlamı yoktu. Uçuştan sonra, o bunun çok kolay olduğunu iddia etti. Ama onun uzay giysisi iç basınca karşı balonlaşmış idi. Göğsüne takılan kamera ile deklanşörü aktivite edemeyecek kadar sertleşmişti. Onun uzay yürüyüşü sonunda, elbisenin yapıldığı malzemenin sertleşmesi ciddi sorunlara neden oldu. Leonov, şişmiş elbiseyle hava kilidini geçerek kapsüle tekrar girdi. Çapı 1.21 metre (3.96 ayak) uzunluğu 2.51 metre (8.25 ayak). Yürüyüşünden sonra, önce yanlış hava kilidine girdi ve yanlara takıldı. Elbisesindeki basıncı azaltmaksızın geri gelemezdi. Kapaktan geçememe ve basınç rahatsızlığı riski vardı. Bu zamana 12 dakika daha eklendi ve çaba sarf etmesinden dolayı ısısı 1.8 derece yükseldi. Sovyetler'in başka bir araç dışı etkinliğinden önce neredeyse dört yıl geçecekti. Leonov'un karşılaştığı sorunlar ve bu gibi ağırlıksız ortamdaki çalışmalarda karşılaşılan sorunlar Soğuk Savaşın sona ermesinden sonraya kadar basına açıkça yansıtılmamış kamuoyundan gizlenmiştir.^[1]

İlk Amerikan uzay yürüyüşü Edward H. White tarafından 3 haziran 1965 tarihinde yapıldı.

Kilometre taşları[değiştir | kaynağı değiştir]

Katedilen mesafeler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynak, lehimleme ve metal püskürtme işlerinden oluşan uzay ortamında ilk madeni işler 25 Temmuz 1984 tarihinde kozmonot Svetlana Savitskaya ve kozmonot Vladimir Dzhanibekov tarafından yürütülmüştür. Bu faaliyetleri gerçekleştirmek için özel olarak tasarlanmış bir URI çok amaçlı aracı Salyut 7 uzay istasyonu dışında 3 saat 30 dakika, araç dışı etkinlik sırasında kullanıldı.
İlk bağsız uzay yürüyüşü, İnsanlı Manevra Ünitesi (MMU) kullanılarak Challenger STS-41-B görevi esnasında 7 Şubat 1984 tarihinde Amerikan Bruce McCandless II tarafından yapıldı. Ardından 5 saat 55 dakikalık uzay yürüyüşü sırasında Robert L. Stewart araç dışı etkinliğe katıldı. Böyle kendi kendine yeten bir uzay yürüyüşü ilk Gemini 9A görevi sırasında 1966 yılında Eugene Cernan tarafından denendi. Fakat Cernan yorulmaksızın manevra birimine ulaşamadı. İlk defa 3 kişi araç dışı etkinlik usulünü (EVA procedure) 13 Mayıs 1992 tarihinde gerçekleştirdi. 3'lü olarak araç dışı etkinlik, STS-49'un Endeavour uçuşu sırasında Pierre Thuot, Richard Hieb ve Thomas Akkers tarafından elle yakalama ve işlevsel olmayan bir Intelsat VI F3 uydusunu onarmak için yapılmıştır.
Uzay mekiğinin bir uçuş onarımını gerçekleştirmek için ilk araç dışı etkinlik, STS-114'ün dönüş görevi esnasında 3 Ağustos 2005'te Amerikalı Steve Robinson tarafından yapıldı. Robinson, Discovery ısı kalkanının iki çıkıntılı boşluğundaki dolguyu kaldırmak için gönderildi. Mühendisler daha sonra mekiğe girişte onları etkileyebilecek küçük bir şansları olduğunu tespit ettiler. Discovery, UUİ'ye kenetlenirken, Robinson başarıyla gevşek malzemeyi kaldırdı.
2007 yılının en uzun araç dışı etkinlik süresi, 8 saat 56 dakika ile 11 Mart 2001 tarihinde Susan J. Helms ve James S. Voss tarafından gerçekleştirildi.

Kişisel süre rekorları[değiştir | kaynağı değiştir]

En çok araç dışı etkinlik rekorunu elinde bulunduran uzay adamı Rus Anatoly Solovyev ve araç dışı etkinlikte toplamda en fazla harcanan süre 16 araç dışı etkinlik ile 82 saat 22 dakikadır.
Michael Lopez Alegria 10 araç dışı etkinlik ve 67 saat 40 dakika süre ile Amerikan rekorunu elinde tutar.
Avrupa'dan (Rusya hariç), Christer Fuglesang 5 araç dışı etkinlikte 31 saat 55 dakika süre ile en iyi derecelerden birini elinde tutar.

Ulusal, etnik ve cinsiyet olarak ilkler[değiştir | kaynağı değiştir]

Uzay taşıtı dışı etkinliği gerçekleştiren ilk kadın; 25 Temmuz'da Sovyet Svetlana Savitskaya olmuştur. Salyut Uzay İstasyonu 1984'te yörüngede iken onun uzay yürüyüşü 3 saat 35 dakika sürdü.
Bir uzay taşıtı dışı etkinliği gerçekleştiren ilk Amerikalı kadın; 11 Ekim'de, Kathryn D. Sullivian, Uzay Mekiği Challenger STS-41-G'nin 1984 yılındaki görevi esnasında.
Amerikalı ve Sovyet olmayan ilk uzay taşıtı dışı etkinlik; 9 Aralık 1988'de yapıldı. Mir Uzay İstasyonu'nda 3 hafta kalarak, Fransa'dan Jean-Loup Chretien tarafından gerçekleştirildi.
Bir İngiliz tarafından ilk araç dışı etkinlik; Michael Foale tarafından 9 Şubat 1995 tarihinde yapıldı. (Amerikan-İngiliz çifte vatandaşlığı taşır)
Siyah bir Afrikalı-Amerikalı tarafından ilk araç dışı etkinlik, Bernard A. Harris Jr. tarafından 9 Şubat 1995 tarihinde gerçekleştirildi.
Bir Japon astronot tarafından ilk uzay taşıtı dışı etkinlik; STS-87 sırasında Doi Takao tarafından 25 Kasım 1997 tarihinde yapıldı.
Avustralya doğumlu bir astronot tarafından ilk uzay taşıtı dışı etkinlik; Andy Thomas tarafından 13 Mart 2001'de (bir Amerikan vatandaşı olmasına rağmen) gerçekleştirildi.
Bir Kanadalı tarafından ilk uzay taşıtı dışı etkinlik Chris Hadfield tarafından 22 Nisan 2001 tarihinde yapıldı. Uzay yürüyüşü sırasında Hadfield, ISS üzerine Canadarm 2 robotik kolunu yükledi.
İskandinav astronot tarafından ilk uzay taşıtı dışı etkinlik, Christer Fuglesang tarafından 12 Aralık 2006'da gerçekleştirildi.
Çinli astronot tarafından ilk uzay taşıtı dışı etkinlik Shenzhou 7 görevi sırasında Zhai Zhigang tarafından 27 Eylül 2008 tarihinde yapılmıştır. Uzay yürüyüşünü, bir Feitian uzay giysisi kullanılarak, bağımsız bir şekilde yürüten 3. ülke Çin olmuştur.

Anatoly Solovyev 82 saat 22 dakika, 16 ayrı gezi ile uzay yürüyüşünde dünya rekorunu elinde tutar. 1997'deki Mir Uzay İstasyonu dışındaki bir araç dışı etkinlikte görülüyor.

Anma[değiştir | kaynağı değiştir]

İlk uzay yürüyüşünü, kozmonot Aleksey Leonov'un yer aldığı, insanlara hatırlatmak için birçok Doğu Bloku ülkesinde hatıra pulları yapıldı. Sovyetler Birliği zamanında Vostok uzay aracının diyagramları ve resimleri dağıtılmadı. Pullardaki uzay gemisi tasvirleri tamamen kurgusal çizimlerdi.

Amerikan Posta Servisi 1967'de, "Uzaydaki başarılar" temalı mühründe elde edilen başarıları yayınladı. Astronot Edward White ile birlikte, Gemini 4'ü yörüngede gösterirkenki yayını.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b ^c Portree, David S. F. (Ekim 1997). "Walking to Olympus: An EVA Chronology" (PDF). Monographs in Aerospace History Series #7 (İngilizce). NASA History Office, history.nasa.gov. ss. 15-16. 24 Ekim 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2008.

[HISTORY.NASA.GOV-1] Portree, David S. F. (Ekim 1997). "Walking to Olympus: An EVA Chronology" (PDF). Monographs in Aerospace History Series #7 (İngilizce). NASA History Office, history.nasa.gov. ss. 15-16. 24 Ekim 2006 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2008.

[1]