Tlingitçe

Tlingitçe
Tlingitçe
Lingít Yoo X̲'atángi
Ana dili olanlar	ABD (Alaska, Washington), Kanada (Britanya Kolombiyası, Yukon)
Konuşan sayısı	300 (Alaska) + 75 (Kanada) (tarih gerekli)
Dil ailesi	Varsayılan Tlingitçe;
Yazı sistemi	Latin (Tlingit varyantı)
Dil kodları
ISO 639-2	tli
ISO 639-3	tli

Tlingitçe ya da Tlingit dili (kendilerince Lingít Yoo X̲'atángi (Teslin: Łingít); İngilizce Tlingit; Rusça тлингитский, тлинкитский, колошский), ABD'de Alaska'da (Yakutat'tan Dixon Entrance'a kadar), ufak bir kısmı da Washington'da ve Kanada'da (Britanya Kolombiyası ile Yukon) eyalatlerinde yaşayan Kıyı Tlingitleri ile İç Tlingitleri tarafından konuşulan Na-Dene dillerinden tehlike altındaki Kızılderili dilidir. Grup içinde tek başına alt grupta toplanır. Diğer alt grubu Eyak-Atabask dilleri oluşturur. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 10.000 kişilik nüfustan 300 kadarı, Kanada'daki 1.000 kişilik nüfustan ise ancak 75 tanesi anadillerini konuşabiliyor.^[1]

Tlingit dili ve kültürü araştırmalarına Tlingitoloji (Tlingitology^[2]) adı verilir.

Avrupalıların geliminden önce Tlingitçenin dil etkileşmesi Eyakça, Ahtnaca, Güney Tuçoncası, Tagişçe, Tahltanca, Kaskaca, Nisgağaca, Kıyı Çimşiyancası ve Haydaca ile olmuştur. Avrupalıların geliminden sonra ise Rusça, Chinook Jargon ve İngilizce ile etkileşim kurulmuştur.^[2]

Tlingitçede, başta İngilizce olmak üzere Rusçadan (Anóoshi), Eyakçadan (Yatḵwáan) ve Haydacadan (Deikeenaa) geçme alıntılar bulunur. Bu dildeki Rusça alıntılar, Alaska'nın Rus döneminden kalmadır. İngilizce alıntılara örnek olarak dáanaa (< İng. dollar) verilebilir.

Diyalekt ve kabileler[değiştir | kaynağı değiştir]

Kuzey Tlingitçesi [İngilizce Northern Tlingit]. De facto standart yazı dilini oluşturur.
- Büyük Kuzey Tlingitçesi [İngilizce Greater Northern Tlingit, Northern Tlingit (sensu stricto)]
  - Angoon şivesi
    - Xutsnoowú Ḵwáan (Angoon people)
    - Xudzidaa Ḵwáan (Angoon people)
  - Sitka şivesi
    - Shee At’iká Ḵwáan / Sheet’ká Kwáan (Sitka people). Sitka ve Chichagof adasında (Shee At’iká)
  - Sumdum şivesi
    - S’awdaan Ḵwáan (Sumdum people)
  - Auke (Aak’w) şivesi
    - Aak’w Ḵwáan (Auke Bay people). Lynn Canal'ın güneyi, Juneau yöresi ve Admiralty adasının kuzeyinde.
- Uzak Kuzey Tlingitçesi [İngilizce Far Northern Tlingit, Gulf Coast Tlingit]. Haines (Deishú), Yakutat ve Hoona yörelerinde konuşulur.
  - Hoona (Gaawt’aḵ.aan, Xunaa) şivesi
    - Xunaa Ḵwáan (Hoonah people). Eski yurtları Glacier Bay olup şimdi Icy Strait yöresinde iskan ediliyorlar.
    - (?) G̲alyáx Ḵwáan (Kaliakh River people). Cape Yakataga'dan Controller Bay'a kadar olan yörede yaşarlar. Kaliakh Kwaan Tlingit Nation adı altında idari birlik oluştururlar.
  - Chilkat şivesi
    - Jilḵaat Ḵwáan (Chilkat people). Klukwan yöresinde.
    - (?) Jilḵoot Ḵwáan (Chilkoot people). Haines ve Skagway yörelerinde.
  - Dry Bay şivesi
    - G̲unaaxoo Ḵwáan (Dry Bay people)
  - Yakutat (Yaakwdáat) şivesi
    - Laax̲aayík Ḵwáan (Yakutat Bay people)
- İç Tlingitçesi [İngilizce Interior Tlingit, Inland Tlingit]. Kanada'da (Britanya Kolombiyası ile Yukon) İç Tlingitleri tarafından konuşulur. Dakh-Ka Tlingit Nation adı altında konfederatif kabile birliği oluştururlar.
  - Atlin Tlingitleri. Britanya Kolombiyası bölgesindeki Atlin gölü civarında yaşarlar. Günümüzde Taku River Tlingit First Nation adı altında idari birlik oluştururlar.
    - Áa Tlein Ḵwáan (Atlin Lake people)
    - T’aaḵu Ḵwáan (Taku people). Taku River ve Stephens Passage yörelerinde.
  - Teslin Tlingitleri [kendilerince Deisleen Ḵwáan (Teslin Lake people)]. Yukon bölgesindeki Teslin gölü civarında yaşarlar. Günümüzde Teslin Tlingit Council adı altında idari birlik oluştururlar.
  - Carcross Tlingitleri. Yukon bölgesindeki Carcross yöresinde Tagiş Atabaskları ile birlikte Carcross/Tagish First Nation adı altında idari birlik oluştururlar.
Güney Tlingitçesi [İngilizce Southern Tlingit]
- Asıl Güney Tlingitçesi [İngilizce Transitional Southern Tlingit]. Kake (Ḵééx̲, Ḵéix̲’), Wrangell (Ḵaachx̲ana.áak’w) ve Petersburg (Gánti Yaakw Séedi) yörelerinde konuşulur.
  - Ḵéex̲ Ḵwáan (Kake people)
  - Shtax’héen Ḵwáan (Stikine people). Wrangell ve Stikine River yöresinde.
- Sanya-Henya Tlingitçesi [İngilizce Sanya-Henya Tlingit, Sanya-Henya Southern Tlingit]. Ketchikan (Kichxáan)'dan Klawock'a kadar olan bölgede konuşulur.
  - Sanyaa Ḵwáan (Cape Fox people)
  - Hinyaa Ḵwáan (Klawock people)
  - Kooyu Ḵwáan (Kuiu Island people)
  - Taḵjik’aan Ḵwáan (Tuxekan people). Eskiden Galler Prensi Adası (Prince of Wales Island)'nın kuzeyinde yaşarlarken şimdi Klawock ve Craig yöresinde iskan edilmektedirler.
- Tongass Tlingitçesi [İngilizce Tongass Tlingit]. Yok olmak üzeredir. Bir iki konuşanı kalmıştır.
  - Taant’a Ḵwáan (Ketchikan people).

Örnekler[değiştir | kaynağı değiştir]

lingít kişi
ḵáa adam
sháa kadın
keitl köpek
ḵ’eikaxwéin çiçek
gagaan güneş
dís ay
kugóos’ bulut
kutx ayanahá yıldız
taat gece
t’éex’ buz
dleit kar
séew / sóow yağmur
hít ev
lítaa bıçak
dleey et
yaakw kano
té taş
t’ooch’ kömür
ǥayéis’ demir
éeḵ bakır
tléix’ bir
déix̲ iki
nás’k üç
daax’oon dört
keijín beş
tleidooshú altı
dax̲adooshú yedi
nas’gadooshú sekiz
gooshúḵ dokuz
jinkaat on
Daa sá yei daa i néi? Ne yapıyorsun?

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

^ ^a ^b "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.
^ ^a ^b James A. Crippen (2012), Tlingitology Seminar Lecture Notes, 1–11 May 7 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 29 June 2012

James A. Crippen (2005), The New Tlingit Noun Dictionary
James A. Crippen (2008), Notes on Tlingit Grammar
James A. Crippen (2008), Tlingit Grammar Handbook

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

[refAnlcpop-1] "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.

[refCrippenseminar-2] James A. Crippen (2012), Tlingitology Seminar Lecture Notes, 1–11 May 7 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 29 June 2012

[1]

[2]