Sahte haber
Sahte haber, yalan haber ya da asparagas, haber olarak sunulan, gerçekliği olmayan, tamamen ya da kısmen uydurma ve yanıltıcı bilgilerdir.
Bilgi düzensizliği türlerinden birisidir. Bir kişi veya kuruluşun çıkarının ününü artırma ya da itibarını düşürme, reklam geliri yoluyla para kazanma, okuyucuların bir konuda tutumunu değiştirmek için propaganda yapma, onları bir konuda eyleme geçirmek için provoke etme gibi amaçlarla sahte haber üretilebilir.[1][2] Bir sahte haber, tamamen yalan, eksik ya da yanlış bilgiden oluşabildiği gibi, gerçek bir bilginin eksik ya da taraflı biçimde sunulması şekinde de olabilir. Bilinçli üretilen sahte haberlerin yanı sıra bilinçsizce üretilen ama zarar verebilecek sahte haberler ve eğlence amaçlı üretilen sahte haberler de bulunur.[3]
Sahte haber olgusu, tarihin çok eski devirlerden beri mevcut olmakla birlikte, İnternet teknolojisinin yaygınlaşması ile üretimi ve yaygınlığı artmıştır; çünkü her internet kullanıcısı sosyal medya, blog yazıları veya kişisel web sitesi yoluyla bilgiyi istediği şekilde aktarabilmektedir.[4]
Collins Sözlüğü’nün 2017 yılında “sahte haber”i yılın kelimesi olarak seçmesinden sonra "sahte haber" teriminin kullanımı artmıştır.
Geçmişi
[değiştir | kaynağı değiştir]Sahte haberin doğuşu
[değiştir | kaynağı değiştir]
M.Ö 1274'te Antik Mısır ile Hitit Devleti arasında gerçekleşen Kadeş Muhaberesi'ne ilişkin sahte haberler, tarihin bilinen en eski sahte haberlerindendir. Bu muharebe sırasında Hitit ajanlarının yaydığı sahte haberlere inanıp tuzağa düşen Mısır ordusu yenilgiye uğramış; ancak deniz yoluyla arkadan gelen yedek ordunun yetişmesiyle durum eşitlenmişti.[5] Savaştan dönüşte Mısır Firavunu II. Ramses, saray ve tapınak duvarlarına betimlettiği asılsız kahramanlık öykülerinde kendisini düşmanın korktuğu ve tanrıların koruduğu şanlı bir komutan olarak resmetti.[6] Ayrıca "Pentaur" şiirleri olarak bilinen ve Mısır'ın zaferini anlatan öykümsü şiirler papirüslere yazılarak yayıldı.[7]
Roma Devleti'nde Julius Ceasar'ın M.Ö 44'te kendisini ömür boyu diktatör atamasıyla tetiklenen bir sahte haber krizi yaşanmıştır. Sezar, Cumhuriyeti eski işleyişine kavuşturmayı isteyen bir grup senatör tarafından öldürüldü; Sezar'ın ölümünün ardından triumvirlik (üçler erki) olarak bilinen askeri diktatörlük oluştu. Asılsız komplo ve karşı komplo haberlerinin yayılması, üçler erkini oluşturan Octavius, Marcus Antonius ve Marcus Aemilius Lepidus arasında kıskançlık ve nefret körükledi. Octavius, Antonius’nun vasiyetnamesi olduğunu iddia ettiği bir belgeyi Senatoda yüksek sesle okuyarak onun aklını kaçırdığına, kendisini Mısır kraliçesi Kleopatra’nın cazibe ve diktatörlüğüne teslim ettiğine Roma halkını ve senatoyu ikna etmiştir.[8]
Yalan/sahte haberlerin siyasi amaçlarla kullanılmasının bilinen bir başka örneği, 6. yüzyılda Bizans tarihçisi Procopius'un İmparator Justinianus’u karalamak için yalan haber kullanmasıdır.
1439 tarihinden itibaren Johannes Gutenberg'in öncülüğünde baskı teknolojilerinin gelişmesi ve kitle iletişim çağının başlamasından sonra deniz canavarları ve cadılarla ilgili olağanüstü hikayeler, doğal felaketlerden günahkârların sorumlu olduğu iddiaları gibi birçok yalan/sahte haber geniş kitlelere yayılmıştır.[9]
1755'teki Lizbon depreminden sonra depremin günahkârlara karşı ilahi bir ceza olduğuna dair sahte haber broşürlerinin yayılması; 1761'de Fransa'nın Tolouse şehrinde Jean Calas adlı tüccarın kendi oğlunu öldürdüğüne dair sahte haber sonucu yargılanıp işkence görmesi ve idam edilmesi, bilinen ünlü sahte haber vakalarındandır. Aynı dönemde ABD'de ise kölelerin hayvanlarla cinsel ilişkiye girme, yamyamlık gibi suçlar işlediğine dair sahte haberler yaygındı.[10]
Fransız Devrimi, birçok sahte haberin yayıldığı bir dönem olmuş ve hakkındaki sahte haberler, Marie Antoinette'n giyotinde idam edilmesinde rol oynamıştır.[10]
Modern çağda sahte haber (1800-1945)
[değiştir | kaynağı değiştir]1890'larda Amerika Birleşik Devletleri'nde "sarı gazetecilik" olarak bilinen dönem ortaya çıktı ve okurlar sürekli sahte habere maruz kaldı. Associated Press'in 11 Ekim 1895 sabahı Başkan Grover Cleveland'ın suikasta kurban gittiğini duyurması; 1896'da, İspanya'nın kolonisi Küba'yı Büyük Britanya'ya satma sürecinde olduğuna dair bir haberin yayılması; 1898'de bir Amerikan savaş gemisinin Havana limanında bilinmeyen bir nedenle patlayıp batması üzerine yayılan ve ABD ile İspanya arasında savaşı körükleyen haberler, bu dönemdeki yalan haberlerin örneklerindendir.
I. ve II. Dünya Savaşları sırasında savaşan ülkelerin gazeteleri, kendi memleketlerindeki halkın moralini yüksek tutmak ve düşmana nefreti arttırmak için propaganda amaçlı yalan haberler yayımladı.[11] I. Dünya Savaşı'nda İngilizlerin Osmanlı Devleti ile müttefiki Almanya’ya ilişkin olumsuz haberler içeren sahte Tanin gazetesi nüshaları basarak Filistin cephesinde havadan uçak yoluyla Osmanlı ordusuna dağıtması örneğinde olduğu gibi, bir psikolojik harp unsuru olarak sahte haber yapıldığı da görülmüştür.[12] II. Dünya Savaşı sırasında ABD'nin Stratejik Hizmetler Ofisi için çalışan gazeteci Elizabeth McIntosh ve ekibinin yaydığı sahte haberlerin, Japon askerlerinin moralini bozup teslim olmaya karar vermelerinde rol oynadığına inanılır.[13]
Yeni bilgi çağında yalan haber (1945-1990'lar)
[değiştir | kaynağı değiştir]II. Dünya Savaşı sonrasında başlayan Soğuk Savaş döneminde sahte haber, devletler arası propaganda için kullanılan önemli bir yöntem haline geldi. İngiltere'de 30 yıl boyunca Dışişleri Bakanlığı'nın gizli propaganda birimi olan Bilgi Araştırma Bölümü tarafından sahte belgeler üretilmesi ve propaganda amaçlı "yalan haberler" yapılmasını sağlamak amacıyla gazetecilerle paylaşılması;[14] Sovyetler Birliği ve müttefiklerinin, 1980'lerde, HIV'in Amerika Birleşik Devletleri tarafından bir biyo-terör silahı olarak üretilip yayıldığı haberini yayması[15] devletler eliyle sahte haber üretilmesinin örnekleridir.
Türk basınında "asparagas haber" teriminin doğuşu
[değiştir | kaynağı değiştir]II. Dünya Savaşı sonrası dönemde Türkiye'de gazeteler Amerikan stili sansasyonel gazeteciliğe yönelmiş ve haberlerin ilginç olması, doğru olmasından daha önemli hale gelmişti.[16] Bu durum, sahte haber üretimini tetikledi ve 1960'larda yalan, uydurma ve kurgu haberleri ifade etmek üzere Türk basın literatürüne "asparagas" tabiri girdi. Doğan Uluç'un "Kupa Ası, Olaylar İçinde Olaylar" isimli kitabında aktardığına göre bu terim, 14 Nisan 1963 tarihli Hürriyet'te yayımlanan "Amerikalı kız, Türk sevgilisiyle bir gecekonduda yaşıyor" başlıklı haber sonrası ortaya çıkmıştır.[17]
Yener Tuğrul adlı muhabirin yaptığı haberde, bir Türk gencinin eğitim için bulunduğu ABD'de bir sanayicinin kızına aşık olduktan sonra onunla İstanbul'a gelip Bebek taraflarında bir gecekonduda yaşamaya başlaması konu edilir.[17] Foto muhabiri Yurdaer Acar'ın çektiği fotoğrafta sözde gecekondunun fotoğrafı da yer alıyor ve kapısının üstünde korsan sembolüyle beraber "Azparagas" ifadesi bulunuyordu.[18] Konu, başka gazetelerin de ilgisini çekti ve haberin yalan olduğu kısa sürede ortaya çıktı.[17] Bu sahte haberdeki sözde gecekondunun kapısı üzerindeki "Azparagas" sözcüğü popülerleşerek Türk basınında yalan haberler için kullanılagelen bir terim olmuştur.[18]
Hakikat sonrası çağda sahte haber (1990'lar- günümüz)
[değiştir | kaynağı değiştir]Bilginin eskisinden daha hızlı yayılmasını mümkün kılan iletişim teknolojileri geliştikçe sahte haberler dünyada çok daha hızlı yaygınlaşmaya başlamış ve büyük bir mesele haline gelmiştir. Hızın, habercileri zorlaması ile "hakikat sonrası" kavramı ortaya çıktı.[19] "Yanlış bilginin çıkar için kullanılarak, nesnel doğrunun önemsiz hale gelmesi ve bu yalan söylemlerin yalana maruz kalanlar tarafından da çıkar için doğru kabul edilmesi" anlamına gelen "hakikat sonrası" ifadesi, ilk defa Sırp-Amerikan oyun yazarı Steve Tesich'in 1992'de bir yazısında kullanıldı. Hakikat sonrası kavramı siyaset uzmanı Ralph Keyes’in yazdığı 2004 yılında yayımlanan kitapta ele alındıktan sonra çok bilinir hale geldi.[20]
İnternette dolaşıma sokulan yanlış bilgiler o kadar arttı ki hakikat sonrası ifadesi, 2016'da Oxford Languages adlı internet sitesi tarafından "yılın sözü "seçildi. O yıl, iki olay nedeniyle hakikat sonrası kavramı yoğun kullanılmıştı: Birincisi seçim ve adaylar hakkında çok fazla yalan haberin internette dolaşıma girdiği 2016 ABD başkanlık seçimi; ikincisi Avrupa Birliğinden çıkılması yönünde oy kullanılması için yalan içerikli haber ve sosyal medya mesajlarının yayıldığı, Birleşik Krallık'ın Avrupa Birliği'nden ayrılması hakkındaki referandumdur.[21]
2017 yılında ise "sahte haber" terimi çok popüler oldu. 2016'ya kıyasla %365 daha fazla kullanıldığı tespit edilen "sahte haber" ifadesi, Collins Sözlüğü tarafından 2017'de yılın kelimesi seçildi.[3]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Hunt, Elle (17 Aralık 2016). "What is fake news? How to spot it and what you can do to stop it". The Guardian. 22 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2017.
- ^ Schlesinger, Robert (April 14, 2017). "Fake news in reality" 20 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. U.S. News & World Report.
- ^ a b "2017'nin kelimesi seçilen 'Sahte Haber' nedir?". BBC News Türkçe. 26 Aralık 2017. 31 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2023.
- ^ "Twitter'da Dezenformasyon ve Yalan Haber Algısı Üzerine Bir Metin Madenciliği Çalışması: Lozan Antlaşmasının Gizli Maddeleri İddiasına Bir Bakış". Conference: Proceedings of the 19th International Symposium Communication in the Millennium. 12-14 Ekim 2022. 25 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "Eski Mısır Kralı II. Ramses Kimdir? Kadeş Savaşı ve Antlaşmasındaki Rolü Nedir?". Evrim Ağacı. 23 Nisan 2023. 23 Nisan 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2023.
- ^ Loktionov, Alex (5 Aralık 2016). "Ramesses II, victor of Kadesh: a kindred spirit of Trump?". The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077. 26 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2023.
- ^ Karaaslan, S. Vedat (12 Mart 2017). "Arkeolojinin En Büyük İki Yalanı". Arkeotekno.com. 29 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2023.
- ^ "Politik Entrika: Antony ve Kleopatra'nın Kaderini Mühürleyen Sahte Haberler | Nereye". 29 Ocak 2017. 1 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2023.
- ^ Soll, Jacob (18 Aralık 2016). "The Long and Brutal History of Fake News". POLITICO Magazine (İngilizce). 12 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2023.
- ^ a b Hanley, Monika; Munoriyarwa, Allen. "Fake News". doi:10.1515/9783110740202-009. 25 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ "yeni medya ve gazetecilik: YALAN HABER, YALANLANMIŞ HABER, YANLIŞ HABER". yeni medya ve gazetecilik. 11 Temmuz 2018. 1 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mayıs 2023.
- ^ Karabulut, Umut (28 Mart 2014). "Birinci Dünya Savaşı'nda İngilizlerin Psikolojik Bir Harekâtı: Sahte "Tanin" Nüshaları". Atatürk Yolu Dergisi. 14 (54): 0-0. doi:10.1501/Tite_0000000405. ISSN 1303-5290. 13 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2023.
- ^ Tuna, Ahmet Selçuk (2022). "2. Dünya Savaşında ve gazetecilikte manipülasyon". İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora tezi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2023.
- ^ "İngiltere Soğuk Savaş döneminde propaganda için 'sahte belge' üretmiş". BBC News Türkçe. 14 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2023.
- ^ Garsd, Jasmine (22 Ağustos 2018). "Long Before Facebook, The KGB Spread Fake News About AIDS". Npr.org. 14 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2023.
- ^ "Türkiye medyasında "asparagas" kelimesinin ortaya çıkışı - Teyit". teyit.org. 14 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Kasım 2023.
- ^ a b c Turan, Rahmi (26 Eylül 2009). "Asparagas olayı!". hurriyet.com.tr. 1 Temmuz 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2016.
- ^ a b Pulur, Hasan (23 Ekim 2009). "Asparagas'ın kökeni..." milliyet.com.tr. 30 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Haziran 2016.
- ^ Kocabay-Şener, Nihal (18 Mart 2018). "Hakikat Sonrası Çağda Haber Organizasyonlarının İtibarını "Haber"le Korumak". Uluslararası Halkla İlişkiler ve Reklam Çalışmaları Dergisi. 1 (1): 55-69. ISSN 2636-753X.
- ^ Arkan, Zehra Nilgün (15 Eylül 2022). ""Post-Truth" Kavramı Üzerine Türkçe Karşılık Denemesi". İstanbul Kent Üniversitesi İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi. 3 (2): 1-15. ISSN 2717-9737.
- ^ Açikalin, Şuay Nilhan; Canbey, Mustafa (29 Mart 2022). "Post-Truth Bağlamda Sosyal Medya". İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi. 2022 (57): 1-11. doi:10.47998/ikad.1026154. ISSN 2147-4524. 19 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Kasım 2023.
