Sahte haber

Sahte haber, yalan haber ya da asparagas, haber olarak sunulan, gerçekliği olmayan tamamen uydurma yanıltıcı bilgilerdir.

Bilgi düzensizliği türlerinden birisidir. Genellikle bir kişi veya kuruluşun itibarını düşürme veya reklam geliri yoluyla para kazanma amacıyla üretilir . Bilinçli üretilen sahte haberlerin yanı sıra bilinçsizce üretilen ama zarar verebilecek sahte haberler ve eğlence amaçlı üretilen sahte haberler de bulunur.

Sahte haber olgusu, tarihin çok eski devirlerden beri mevcut olmakla birlikte, İnternet teknolojisinin yaygınlaşması ile yalan haberin üretimi ve yaygınlığı da artmıştır; çünkü her internet kullanıcısı sosyal medya, blog yazıları veya kişisel web sitesi yoluyla bilgiyi istediği şekilde aktarabilmektedir.

Collins Sözlüğü’nün 2017 yılında “sahte haber”i yılın kelimesi olarak seçmesinden sonra "sahte haber" teriminin kullanımı artmıştır.

Geçmişi

Sahte haberin doğuşu

Firavun II. Ramses, Kadeş Savaşı'ndaki kahramanlıklarına dair sahte haberleri tapınak duvarlarına betimletti.

M.Ö 1274'te Antik Mısır ile Hitit Devleti arasında gerçekleşen Kadeş Muhaberesi'ne ilişkin sahte haberler, tarihin bilinen en eski sahte haberlerindendir. Bu muharebe sırasında Hitit ajanlarının yaydığı sahte haberlere inanıp tuzağa düşen Mısır ordusu yenilgiye uğramış; ancak deniz yoluyla arkadan gelen yedek ordunun yetişmesiyle durum eşitlenmişti. Savaştan dönüşte Mısır Firavunu II. Ramses, saray ve tapınak duvarlarına betimlettiği asılsız kahramanlık öykülerinde kendisini düşmanın korktuğu ve tanrıların koruduğu şanlı bir komutan olarak resmetti. Ayrıca "Pentaur" şiirleri olarak bilinen ve Mısır'ın zaferini anlatan öykümsü şiirler papirüslere yazılarak yayıldı.

Octavius'un sahte haberlerle Senatus'u ve Roma halkını kendisine karşı kışkırttığı Antonius, Roma'nın düşmanı ilan edilmiştir.

Roma Devleti'nde Julius Ceasar'ın M.Ö 44'te kendisini ömür boyu diktatör atamasıyla tetiklenen bir sahte haber krizi yaşanmıştır. Sezar, Cumhuriyeti eski işleyişine kavuşturmayı isteyen bir grup senatör tarafından öldürüldü; Sezar'ın ölümünün ardından triumvirlik (üçler erki) olarak bilinen askeri diktatörlük oluştu. Asılsız komplo ve karşı komplo haberlerinin yayılması, üçler erkini oluşturan Octavius, Marcus Antonius ve Marcus Aemilius Lepidus arasında kıskançlık ve nefret körükledi. Octavitus, Antonius’nun vasiyetnamesi olduğunu iddia ettiği bir belgeyi Senato'da yüksek sesle okuyarak onun aklını kaçırdığına, kendisini Mısır kraliçesi Kleopatra’nın cazibe ve diktatörlüğüne teslim ettiğine Roma halkını ve senatoyu ikna etmiştir.

Yalan/sahte haberlerin siyasi amaçlarla kullanılmasının bilinen bir başka örneği, 6. yüzyılda Bizans tarihçisi Procopius'un İmparator Justinianus’u karalamak için yalan haber kullanmasıdır.

1439 tarihinden itibaren Johannes Gutenberg'in öncülüğünde baskı teknolojilerinin gelişmesi ve kitle iletişim çağının başlamasından sonra deniz canavarları ve cadılarla ilgili olağanüstü hikayeler, doğal felaketlerden günahkarların sorumlu olduğu iddiaları gibi birçok yalan/sahte haber geniş kitlelere yayılmıştır.

Sahte haber sonucu idam edilen Jean Calas, filozof Voltaire'in çabası ile 1765'te aklandı.

1755'teki Lizbon depreminden sonra depremin günahkarlara karşı ilahi bir ceza olduğuna dair sahte haber broşürlerinin yayılması; 1761'de Fransa'nın Tolouse şehrinde Jean Calas adlı tüccarın kendi oğlunu öldürdüğüne dair sahte haber sonucu yargılanıp işkence görmesi ve idam edilmesi, bilinen ünlü sahte haber vakalarındandır. Aynı dönemde ABD'de ise kölelerin hayvanlarla cinsel ilişkiye girme, yamyamlık gibi suçlar işlediğine dair sahte haberler yaygındı.

Fransız Devrimi, birçok sahte haberin yayıldığı bir dönem olmuş ve hakkındaki sahte haberler, Marie Antoinette'n giyotinde idam edilmesinde rol oynamıştır.

Modern çağda sahte haber (1800-1945)

1890'lerda Amerika Birleşik Devletleri'nde "sarı gazetecilik" olarak bilinen dönem ortaya çıktı ve okurlar sürekli sahte habere maruz kaldı. Associated Press'in 11 Ekim 1895 sabahı Başkan Grover Cleveland'ın suikasta kurban gittiğini duyurması, 1896'da İspanya'nın kolonisi Küba'yı Büyük Britanya'ya satma sürecinde olduğuna dair bir haberin yayılması, 1898'de bir Amerikan savaş gemisinin Havana limanında bilinmeyen bir nedenle patlayıp batması üzerine yayılan ve ABD ile İspanya arasında savaşı körükleyen haberler, bu dönemdeki yalan haberlerin örneklerindendir.

I. ve II. Dünya Savaşları sırasında savaşan ülkelerdeki gazeteler kendi ülkelerindeki halkın moralini yüksek tutmak ve düşmana nefreti arttırmak için propaganda amaçlı yalan haberler yayımladı.