Persis
Persis (Yunanca: Περσίς, Persís) ya da İngilizcesi ile Persia (Eski Farsça: 𐎱𐎠𐎼𐎿, Parsa; Farsça: پارس, Pârs)[1] günümüzde İran'ının güneybatısında bir şehir ve Fars bölgesidir. Farslar'ın başlangıçta ya Orta Asya'dan ya da daha büyük olasılıkla kuzeyden Kafkasya üzerinden göç ettikleri düşünülmektedir.[2] O halde, MÖ birinci milenyumun başlarında mecvut Persis bölgesine göç etmiş olmalıdırlar.[2] Ülke ismi olan Persia (Türkçe: İran) adını doğrudan Eski Farsça bir kelime olan Parsa'dan almıştır.
Ahameniş İmparatorluğu[değiştir | kaynağı değiştir]
Antik Farslar yaklaşık MÖ 10. yüzyıldan beri Persis bölgesinde yaşamaktaydılar. Ahameniş hanedanlığıyla MÖ 6 yüzyılın sonlarına doğru en geniş halinde sınırları batıda Trakya-Makedonya, Bulgaristan-Payonya ve Doğu Avrupa'dan doğuda İndus Vadisi'ne uzanan dünyanın gelmiş geçmiş en büyük imparatorluğunu kurdular.[3] Ahameniş İmparatorluğu'nun dört başkentinden ikisi olan Persepolis ile Pasargad'ın kalıntıları Fars'ta bulunmaktadırlar.
İskender İmparatorluğu[değiştir | kaynağı değiştir]
Ahameniş İmparatorluğu MÖ 330 yılında devasa topraklarını kaybederek Büyük İskender tarafından fethedildi.
MÖ 330 dolaylarında İskender'in fetihlerinin ardından MÖ 330-324 yıllarında hüküm süren Phrasaortes, makamını gaspla elde edip sonrasında İskender tarafından idam edilen Oxines, Fars yanlısı bir politika uygulayarak Farsça öğrenen ve yerel gelenekleri sürdüren Makedon general Peucestas başta olmak üzere Persis'te göreve gelen bazı Helen satrapları bilinmektedirler.[4][5][6] Sonrasında Antigonus tarafından görevden alınan Peucestas, Gabiene Savaşı'na (MÖ 316) kadar Persis satraplığını elinde tutmuştur.[6] Seleukos kısa bir süre sonra bölgeyi ele geçirene kadar (MÖ 312) Antigonus, Persis'te hüküm sürdü.[5]
Seleukos İmparatorluğu[değiştir | kaynağı değiştir]
Seleukos İmparatorluğu kurulduğunda gücünü muhtemelen Fars'taki ana ticaret yollarının ötesine genişletmedi ve I. Antiohos'un saltanatıyla birlikte veya daha sonrasında Persis, kendi madeni parasını basacak bağımsızlık düzeyine sahip bir devlet olarak ortaya çıktı.[7]
Seleukos İmparatorluğu'nun "Frataraka" valileri[değiştir | kaynağı değiştir]
Frataraka hanedanını oluşturan sonraki birkaç Pers hükümdarının, Fârs bölgesindeki Seleukosları temsil ettiği bilinmektedir.[8] Seleukoslar, MÖ 3. yüzyılın sonundan MÖ 2. yüzyılın başlarına dek hüküm sürdüler ve Vahbarz veya I. Vādfradād, MÖ 150 dolaylarında merkezi yönetim gücünün güneybatı Pers ve Basra Körfezi bölgesinde azaldığı zaman bağımsızlığını kazandı.[8]
Part İmparatorluğu altındaki Persis kralları[değiştir | kaynağı değiştir]
II. Vādfradād ve kimliği belirsiz başka bir kralın saltanatlarına tekabül eden bariz bir geçiş döneminde, sikkelerinin arka yüzünde hiçbir otorite unvanı görünmedi. Öncesinde kullanılan prtrk'zy alhaya (Frataraka) ibaresi kaybolmuştu. Bununla birlikte I. Dārēv'in yönetimi altında, bazen prs (Persis) ile birlikte yeni mlk, yani kral, unvanı da ortaya çıktı ve bu durum, Pers krallarının bağımsız hükümdarlar haline geldiğini gösterdi.[9]
Part Arşak kralı I. Mitridates (MÖ 171-138) Persis'in kontrolünü ele geçirdiğinde Persis kralları olarak bilinen Pers hanedanlarını görevde bıraktı ve onların mlk (kral) unvanıyla para basmalarına izin verdi.[8][10]
Sasani İmparatorluğu[değiştir | kaynağı değiştir]
Babak, Kheir adında küçük bir kasabanın hükümdarıydı. Babak'ın o dönemde yerel güç kazanma çabaları, dönemin Arşak İmparatoru IV. Erdevân'ın dikkatinden kaçmıştır. Babak ve en büyük oğlu Şapur, güçlerini tüm Persis'e yaymayı başarmıştırlar.
Devamındaki olaylar kaynakların üstünkörü oluşu nedeniyle belirsizdir. Ancak MS 220 civarında Babak'ın ölümünün ardından o sırada Darabgird valisi olan Erdeşîr'in ağabeyi Şâpûr ile kendi başına bir güç mücadelesine girdiği kesindir. Kaynaklar, 222 yılında bir binanın çatısının çökmesi sonucu Şâpûr'un öldüğünü göstermektedir.
V. Erdeşîr, son meşru Part kralı IV. Erdevân'ı MS 224'te yendi ve Tizpon'da İran şehinşahı I. Erdeşîr olarak taç giydi ve yeni Sasani İmparatorluğu'nun ilk kralı oldu.[9]
Bu noktada, Erdeşîr ülkenin başkentini Persis'in güneyine taşıdı ve Ardashir-Khwarrah'da (eski adıyla Gur, günümüz Firouzabad) bir şehir kurdu.[11] Persis üzerindeki egemenliğini kurduktan sonra Erdeşîr, Fars'ın yerel prenslerinden sadakat talep edip komşu Kirman, İsfahan, Zazana ve Mesene eyaletlerinin kontrolünü ele geçirerek Sasani Pers İmparatorluğu'nun topraklarını hızla genişletti.
Erdevân, 224 yılında I. Erdeşîr'in üzerine ikinci kez yürüdü. Orduları Hormizdegan'da çatıştı ve IV. Erdevân öldürüldü. Erdeşîr, 226'da Tizpon'da Pers'in tek hükümdarı olarak taç giydi, 400 yıllık Part İmparatorluğu'nu sona erdirdi ve Sasani İmparatorluğu'nun Part İmparatorluğu'yla neredeyse eşit süren egemenliğini daha da geniş bir bölge üzerinde başlatarak bir kez daha İran'ı bilinen dünyada lider bir güç haline getirdi ancak bu sefer ezeli rakibi ve Pers'in önceki rakiplerinin (Roma Cumhuriyeti ve Roma imparatorluğu) halefi, Bizans İmparatorluğu'na karşı.
Sasaniler, Müslüman orduları imparatorluğu fethedene kadar 425 yıl hüküm sürdüler. Daha sonra, Persler İslam'a geçmeye başladılar, bu da yeni Müslüman imparatorluğun İslam'ın genişlemesini sürdürmesini çok daha kolaylaştırdı.
Persis daha sonra sayısız hanedandan el ele geçti ve geride sayısız tarihi ve antik anıt bıraktı. Bunların her biri; eyalet, İran ve Batı Asya tarihini yansıtan birer dünya mirası olarak kendi değerlerine sahiptir. Bişâpûr, Persepolis ve Firuzabad harabelerinin tümü bunun hatırlatıcılarıdır. Arap işgalciler Zerdüşt yönetiminin gerilemesine neden oldu ve İslam 7. yüzyıldan itibaren yükselişe geçti.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Frye, Richard Nelson (1984). The History of Ancient Iran (İngilizce). C.H.Beck. ISBN 978-3-406-09397-5. 6 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2022.
- ^ a b Dandamaev, Muhammad A.; Lukonin, Vladimir G. (11 Kasım 2004). The Culture and Social Institutions of Ancient Iran (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-61191-6. 6 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2022.
- ^ Sacks, David; Murray, Oswyn; Brody, Lisa R. (2005). Encyclopedia of the Ancient Greek World (İngilizce). Facts On File. ISBN 978-0-8160-5722-1. 26 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2022.
- ^ Roisman, Joseph (16 Aralık 2002). Brill's Companion to Alexander the Great (İngilizce). BRILL. ISBN 978-90-04-21755-3. 6 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2022.
- ^ a b Curtis, Vesta Sarkhosh; Stewart, Sarah (24 Mart 2010). The Age of the Parthians (İngilizce). I.B.Tauris. ISBN 978-0-85771-018-5. 6 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2022.
- ^ a b Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org (İngilizce). 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2022.
- ^ The Cambridge History of Iran, Vol. 3 (1), p. 299
- ^ a b c Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org (İngilizce). 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.
- ^ a b "CNG: Feature Auction CNG 90. KINGS of PERSIS. Vahbarz (Oborzos). 3rd century BC. AR Obol (10mm, 0.50 g, 11h)". www.cngcoins.com. 12 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022.
- ^ The Cambridge History of Iran, Vol. 3 (1), p. 302
- ^ Kaveh Farrokh (2007). Shadows in the Desert: Ancient Persia at War. Osprey Publishing. pp. 176–9. ISBN 9781846031083.