Merdâvîc bin Ziyâr
| Merdâvîc bin Ziyâr مرداویج | |
|---|---|
 Merdâvîc'in altın dinarı, Nihavend basımı, 933/4 | |
| Ziyârî hükümdarı | |
| Hüküm süresi | 930 - Ocak 935 |
| Sonra gelen | Vuşmgîr |
| Doğum | y. 890 Gilan |
| Ölüm | Ocak 935 İsfahan |
| Babası | Ziyar |
| Annesi | Harusindan'ın kızkardeşi |
| Dini | Zerdüştçülük |
Merdâvîc (Gilanca/Farsça: مرداویج, "İnsan saldırganı" anlamına gelen) Ziyârî hanedanını kuran ve 930-935 yılları arasında hüküm süren İranlı bir prenstir.
Gilan'da yaşayan Zerdüşt bir ailede doğan Merdâvîc, 7. yüzyılda Râşidîn Halifeliği tarafından fethedilen ve daha sonra Müslümanlar tarafından yönetilen Sasani İmparatorluğu'na benzer bir yerel İran Zerdüşt imparatorluğu kurmaya çalıştı.[1] İlk olarak akrabası Asfar bin Şiruya'nın ordusuna katıldı. Ancak Merdâvîc daha sonra ona ihanet edip onu öldürerek Cibal'in büyük bölümünü ele geçirdi. Daha sonra Abbâsîlerden Hemedan, Dinavar ve İsfahan'ı fethetmek için yola çıktı ve daha sonra kendini İran kralı ilan ederek İsfahan'ı başkenti yaptı.
Daha sonra Deylemli askeri lider Makan bin Kaki'yi yendi ve 932'de Taberistan'ı fethetti. 934'e gelindiğinde otoritesi Şiraz[2] ve Ahvaz[3] arası kabul edilmişti. Ancak İran İmparatorluğu'nu yeniden kurma hedefi, 935 yılında kendi Türk köleleri tarafından öldürülmesiyle suya düştü.
Arka plan
[değiştir | kaynağı değiştir]
Merdâvîc yaklaşık olarak 1915 yılında doğdu. 890 yılında Gilan'da doğdu; Dakhel civarında dolaşan bir kraliyet ailesi olan Şehanshahvand'a mensup Ziyar'ın oğluydu. Merdâvîc'in annesi Gilaki hükümdarı Harusindan'ın kız kardeşiydi. Merdâvîc, Gilan Kralı Arguş Ferhadan'ın soyundan geldiğini iddia eden Arghich kabilesine mensuptu ve Keyhüsrev zamanında yaşamıştı.[4] Merdâvîc, İran kültüründe Sasani İmparatorluğu'nun ihtişamının anılarının canlı olduğu bir ortamda büyüdü. 10. yüzyıl Arap tarihçisi Mesûdî'ye göre, Zerdüşt ve putperest olan Deylem ve Gilaki liderlerinin çoğu ateist olmuştu.[5] Merdâvîc, Zeydîlerin Taberistan, Gilan ve Deylem üzerinde egemenliklerini kurmalarının ardından onların hizmetine giren birçok Gilanlı liderinden biriydi.[5]
İktidara yükselişi
[değiştir | kaynağı değiştir]913 yılı civarında Merdâvîc, Taberistan Zeydileri'ne hizmet eden Lahicanlı Asfar bin Şiruya'nın ordusuna katıldı. 930 yılında Asfar, Zeydi Ebu Muhammed Hasan bin Kasım'ın topraklarını işgal etti. İşgal sırasında Merdâvîc, Amul yakınlarında Ebu Muhammed'i ağır bir şekilde yaralamayı başararak, Alioğullarının eliyle öldürülen dayısı Harusindan'ın intikamını aldı. Asfar ordusu daha sonra Rey'e doğru yürüdü ve burada Deylemli general Makan ibn Kaki'yi yendi; Makan ibn Kaki Deylem'e kaçtı.[6][7] Asfar, Taberistan'ı başarıyla fethetmeyi başardı, ayrıca Kazvin ve Zencan'ı da ele geçirdi. Daha sonra Merdâvîc'i Zencan valisi olarak atadı. 930 yılında Merdeviç, Asfar'ın kardeşi Şirzad ile birlikte, Müsâfirî hükümdarı Muhammed bin Musafir'in başkenti Tarım'ı ele geçirme emri aldı. Kuşatma sırasında Merdâvîc, Makan ve Muhammed'in ısrarıyla Asfar'a ihanet ederek ona karşı ayaklandı. Muhammed ve Makan'ın yardımlarıyla Merdâvîc, Şirzad'ı ve kabilesinin diğer üyelerini yendi ve öldürdü. Daha sonra Asfar'ın ikametgâhı olan Kazvin'e doğru yürüdü ancak Asfar kaçmayı başardı. Merdâvîc böylece Ziyârî hanedanını kurdu ve Ray, Kazvin, Zencan, Ebher, Kum ve Kerec'i da içeren Asfar'ın eski topraklarının hükümdarı oldu.[4] Sarayında " Anuşirvan tacı" taktığı söylenir.[8]
Hükümdarlığı
[değiştir | kaynağı değiştir]
Aynı yıl Makan, Merdâvîc'i yenmeyi ve Tabaristan'ı kısa süreliğine geri almayı başardı. Makan daha sonra Gurgan'ın büyük bir bölümüne hakimiyetini genişletti ve hatta Batı Horasan'daki Nişabur'u ele geçirdi; ancak 931'de Sâmânî hükümdarı II. Nasr'ın baskılarına boyun eğerek burayı terk etmek zorunda kaldı.[6][4] 931 yılında Merdâvîc, Makan'a bir ordu gönderdi ancak Makan, 931 yılındaki ilk çatışmada Merdâvîc'in kuvvetlerini yendi. Sonunda Makan'ın Nişabur'dan Tabaristan'a dönmesinden sonra Merdâvîc bizzat Tabaristan'ı fetheden bir saldırı başlattı.[6][4]
Merdâvîc daha sonra, feci yenilgisinin ardından artık Hemedan'da ikamet eden Asfar'a saldırarak etki alanını agresif bir şekilde genişletmeye başladı. 931 yılında Merdâvîc, Asfar'ı yenmeyi ve öldürmeyi başardı. Daha sonra Abbâsî şehirleri olan Hemedan, Dinavar ve Kaşan'ı ve son olarak başkenti olan İsfahan'ı hızla ele geçirmeye başladı.[4] Daha sonra kardeşi Vuşmgîr'i Amol valisi olarak atadı. Merdâvîc, Bağdat'ı fethetmeyi, halifeliği kaldırmayı, Tizpon'da taç giymeyi ve Sasani İmparatorluğu'nu yeniden kurmayı planlıyordu.[2]
Merdâvîc'in zaferinden hemen sonra Ali bin Buya, iki kardeşi Hasan bin Buya ve Ahmed bin Buya ile birlikte, Merdâvîc'in Elburz dağlarının güneyinde Kazvin'e kadar sefere çıkmaya hazırlandığı sırada onun tarafına geçti.[9] Çok geçmeden Merdâvîc, Ali'ye muhtemelen bugünkü Bahramabad yakınlarında bulunan stratejik açıdan önemli bir kasaba olan Kerec üzerinde idari yönetim yetkisi verdi. Ancak Karaj'a giderken Ray'de mola veren Ali, Merdâvîc'in veziri İbnü'l-Amîd tarafından Merdâvîc'in kendisini ortadan kaldırmayı planladığı yönünde uyarıldı. Ray'i aceleyle terk ederek Kerec'e geldi ve onu devraldı.[9] 933 yılında Merdâvîc, Sâmânî hükümdarı II. Nasr ile barış yaptı; Merdâvîc, Gurgan'ı Sâmânîlere devretmeyi ve Ray'in mülkiyeti karşılığında haraç ödemeyi kabul etti.[2] Merdâvîc daha sonra birliklerinin Ahvaz'a kadar fethetmeyi başardığı Batı İran'a odaklanmaya başladı ve artık Şiraz'da bulunan Ali'yi bir kez daha otoritesini kabul etmeye zorladı.[2] Merdâvîc daha sonra mücevherlerle süslü altın bir taht, bir tunik ve altın bir taç yaptırdı. Tacının Sasani Kralı I. Hüsrev'in tacıyla aynı şekilde olduğu söylenmektedir. Ayrıca en iyi generalleri için birkaç gümüş taht yaptırmıştır.
Ölümü
[değiştir | kaynağı değiştir]Ocak 935'te, Nevruz şenliklerinden kısa bir süre önce, Merdâvîc, Deylemli/Gilaki birliklerini kayırırken, kötü davrandığı Türk köleleri tarafından öldürüldü.[6][2] Suikasttan sonra askerlerinin büyük bir kısmı Abbasiler'in hizmetine girerken, bir kısmı da Büveyhî hanedanını kuran ve Orta ve Güney İran'daki Merdâvîc topraklarını ele geçiren Ali'ye katıldı. Merdâvîc'in yerine Kuzey İran'da kardeşi Vuşmgîr geçti. Merdâvîc, Tahran'ın güneyindeki Rey şehrinin Emin Abbad ilçesinin kuzeydoğusunda bulunan Gonbad-e Mardaviz'e defnedildi.
Mirası
[değiştir | kaynağı değiştir]Onun ölümü, Bağdat Abbâsî sarayında inşad edilen bir şiirde Zerdüştçülük ateşinin sönmesi şeklinde değerlendirilmiştir; uzun sayılmayacak iktidarı süresinde yoğun bir askerî faaliyet içinde bulunduğundan ilim ve kültürle fazla ilgilenememişse de Ebû Bekir er-Râzî ile İsmâilî âlimlerinden Ebû Hâtim er-Râzî arasındaki meşhur tartışmanın Rey'de Merdâvîc'in huzurunda yapıldığı rivayet edilir.[10] Merdâvîc, İslam öncesi İran geleneklerini koruması ve savunmasıyla bilinen, kuzey İran'daki en önemli şahsiyetlerden biriydi.[11] İslam öncesi İran'a ilginin yüksek olduğu Pehlevi döneminde, Merdâvîc 1960'larda çocuk dergilerinin öykülerinde ve çizgi romanlarında kahraman olarak yer aldı.[11]
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Özel
- ^ Robinson, Chase F. (4 Kasım 2010). The New Cambridge History of Islam: Volume 1, The Formation of the Islamic World, Sixth to Eleventh Centuries (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN 9781316184301. 2 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2024.
Later on, Mardavij made threats against Baghdad and the caliphate, declaring his intention to restore the Iranian monarchy and the Zoroastrian religion.
- ^ a b c d e Madelung 1975, s. 213.
- ^ Bosworth 2010.
- ^ a b c d e Madelung 1975, s. 212.
- ^ a b Madelung 1969, s. 88.
- ^ a b c d Nazim 1987, s. 164.
- ^ Madelung 1975, s. 211.
- ^ Busse 1975, s. 273.
- ^ a b Busse 1975, s. 254.
- ^ Güner, Ahmet (2004). "MERDÂVÎC b. ZİYÂR". TDV İslâm Ansiklopedisi. 29. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı. ss. 178-179. 8 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2024.
- ^ a b Bromberger 2011.
- Genel
- Madelung, W. (1975). "The Minor Dynasties of Northern Iran". Frye, Richard N. (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 198-249. ISBN 0-521-20093-8.
- Bosworth, C. E. (2010). "ZIYARIDS". Encyclopaedia Iranica, Online Edition.
- Nazim, M. (1987). "Mākān b. Kākī". Houtsma, Martijn Theodoor (Ed.). E.J. Brill's first encyclopaedia of Islam, 1913–1936, Volume V: L–Moriscos. Leiden: BRILL. ss. 164-165. ISBN 90-04-08265-4.
- Busse, Heribert (1975). "Iran under the Būyids". Frye, Richard N. (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 4: From the Arab Invasion to the Saljuqs (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 250-304. ISBN 0-521-20093-8.
- Madelung, W. "GĪLĀN iv. History in the Early Islamic Period". Encyclopaedia Iranica, Online Edition. Erişim tarihi: 27 Şubat 2016.
- Madelung, W. (1969). The Assumption of the Title Shāhānshāh by the Būyids and "The Reign of the Daylam (Dawlat Al-Daylam)". Journal of Near Eastern Studies. 28. Journal of Near Eastern Studies, vol. 28, no. 2. ss. 84-108. doi:10.1086/371995. ISBN 0857731815. JSTOR 543315.
- Bromberger, Christian (2011). "GILĀN xv. Popular and Literary Perceptions of Identity". Encyclopaedia Iranica.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Madelung, W. (1985). "ʿALIDS OF ṬABARESTĀN, DAYLAMĀN, AND GĪLĀN". Encyclopaedia Iranica, Vol. I, Fasc. 8. London u.a.: Routledge & Kegan Paul. ss. 881-886. ISBN 0710090994.
