İçeriğe atla

Latinceden Rumenceye ses değişiklikleri

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Rumence, Halk Latincesinden türemiş bir Romen dilidir.

Kaba Latince dönemi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaba Latincede, diğer ünlü izleyen kısa /e/ ve /i/ yarı ünlüle /j/ değiştirildi. Daha sonra, /j/'den önce olan ünsüzleri palatalize edildi.

  • Lat. puteum > *putju > Rum. puț, fakat:
  • Lat. rōgātiōnem > *rogatjone > *rogačone > Rum. rugăciune ('dua')
  • Lat. hordeum > *ordju > *ordzu > Rum. orz ('buğday'), fakat:
  • Lat. deorsum > *djosu > *džosu > Rum. jos ('aşağı')
  • Lat. socium > *sokju > Rum. so]ț ('dost', 'koca')
  • Lat. cāseum > *kasju > Rum. caș ('bir peynir çeşidi')
  • Lat. vīnea > *vinja > *[viɲe] > Rum. vie /vije/
  • Lat. mulierem > *muljere > *[muʎere] > Rum. muiere /mujere/ ('kadın')

Labial ünsüzler değişmezdi:

  • Lat. rubeum > *robju > Rum. roib

Latince ünlüler a, o ve u değişmedi:

  • Lat. mare > Rum. mare ('deniz')
  • Lat. pālum > *paru > Rum. par ('direk')
  • Lat. focum > *focu > Rum. foc ('ateş')
  • Lat. pōmum > *pomu > Rum. pom ('meyve veren bir ağaç')
  • Lat. multum > *multu > Rum. mult ('çok')
  • Lat. > Rum. tu ('sen')

Latincede kısa bir u, (ama m ve b'den önce gelen de) o hâline geldi.

  • Lat. *autumna (from autumnus) > *tomna > Rum. toamnă ('sonbahar')
  • Lat. *rubeum > *robju > Rum. roib

Bazan Latincede uzun bir ō u hâline geldi:

  • Lat. cohortem > *cōrtem > Rum. curte

e ve i ünsüzleri aşağıdaki değişlikler yaptılar:

  • kısa, vurgulu e *[ɛ] hâline geldi
  • kısa, vurgusuz e, uzun ē ve kısa i *e hâline geldi
  • uzun ī değişmez (i)

Meselâ:

  • Lat. pellem > *[pɛlle] > Rum. piele /pjele/ ('deri')
  • Lat. signum > *semnu > Rum. semn ('simge')
  • Lat. vīnum > *vinu > Rum. vin ('şarap')

Yalnız ünsüzlerde, büyük değişiklikler yoktu.

  • Lat. quattuor > *quattro > Rum. patru ('dört')
  • Lat. equa > *[ɛpa] > *jepa > Rum. iapă ('kâbus')
  • Lat. lingua > *lemba > Rom. limbă ('dil')
  • Lat. quid > *ke > Rum. ce ('ne')
  • Lat. quandō > *kando > *kându > Rum. când ('ne zaman')
  • Lat. sanguis > *sange > Rum. sânge ('kan')

Diğer değişiklikler: ct > pt, gn > mn ve x > ps. Daha sonra, ps, s hâline gelerek kolaylaştırıldı.

  • Lat. factum > *faptu > Rum. fapt ('olgu')
  • Lat. signum > *semnu > Rum. semn ('simge')
  • Lat. coxa > *copsa > Rum. coapsă ('kalça'), fakat:
  • Lat. laxō > *lapso > *lasu > Rum. las ('bırakıyorum')

Sözcük sonundaki ünsüzler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bütün sözcük sonundaki ünsüzler kayboldu.

Proto-Rumenceye kadar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ünlüler aralarındakı l r oldu.

  • Lat. gelu > Rom. ger ('frost')
  • Lat. salīre > Rom. a sări (sărire) ('sıçramak')
  • Lat. testa > *[tɛsta] > *tjesta > *ţesta > Rom. ţeastă ('kafatası')
  • Lat. decem > *[dɛke] > *djeke > *dzeče > Rom. zece ('on')
  • Lat. servum > *[sɛrbu] > *sjerbu > Rom. şerb ('serf')
  • Lat. dīcō > *dziku > Rom. zic ('söylüyorum')

Vurgusuz ünlüler hafifletmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Vurgusuz a, ă oldu, vurgusuz o, u oldu. Then ă became e after palatal sounds. Unstressed o was kept in some words due to analogy.

  • Lat. capra > Rom. capră ('goat')
  • Lat. vīnea > *vinja > *viɲă > *viɲe > Rom. vie /vije/ ('bağ')
  • Lat. fōrmōsum > Rom. frumos ('güzel')

The vowel e was changed to ă when preceded by a labial consonant and followed by a back vowel in the next syllable (i.e. it stayed e when the following vowel was i or e):

  • Lat. mēnsam > *mesa > *măsă > Rom. masă ('table'), fakat
  • Lat. mēnsae > *mese > Rom. mese ('masalar')
  • Lat. vēndō > *vendu > *văndu > *vându > Rom. vând ('satıyorum'), fakat
  • Lat. vēndis > *vendi > *vendzi > *vindzi > Rom. vinzi ('satıyorsun')

Yeni değişiklikler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu değişiklikler bütün lehçelerde görülmez.

Sesli eş anlamlıların karşılık gelen sürtünmeli ifadelere dönüştürülmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Cenûbî lehçelerde ve Standart Rumencede, dz kaybedildi, z sesine dönüştü:

  • dzic > zic ('söylüyorum')
  • lucredzi > lucrezi ('çalışıyorsun')

, yalnızca sert olduğunda j sesine dönüştü:

'â' ve yumuşak 'n' arasına kaydırma /j/ eklenmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bu sadece birkaç kelimede görülür:

  • pâne > pâine ('ekmek')
  • câne > câine ('köpek')

It also explains the plural mână - mâini ('el(ler)'). This is also specific to southern dialects and the standard language; in other regions one may hear câne etc.

'ş', 'ţ' ve 'dz' sertliği

[değiştir | kaynağı değiştir]

Şimâlî lehçelere ilgilendirir. İnce vokalleri kalınlarıyla değişir:

  • şi > şî ('ve')
  • ţine > ţânʲe ('tutuyor')
  • dzic > dzâc ('söylüyorum')

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]