Klasik Nahuatl dili
| Klasik Nahuatl dili | |
|---|---|
| Nāhuatlahtōlli | |
| Telaffuz | naːwat͡ɬaʔˈtoːɬːi |
| Ana dili olanlar | Meksika |
| Bölge | Aztek İmparatorluğu |
| Dönem | 15. yüzyılda çağdaş lehçelere ayrılmıştır. |
| Dil ailesi | Uto-Aztek dilleri
|
| Dil kodları | |
| ISO 639-3 | nci |
Klasik Nahuatl dili (Aztek dili olarak da anılmakta, Nahuatl dilinde Nāhuatlahtōlli), 16. yüzyılda İspanyolların Aztek İmparatorluğunu ele geçirdiği sırada Meksika Vadisinde ve orta Meksika'da geçer dil olarak konuşulan Nahuatl dilinin bir türevidir. Sonraki yüzyıllarda, yerini büyük ölçüde İspanyolcaya bırakmıştır ve bugün kullanılan çağdaş Nahua dillerinden bazılarına evrilmiştir (öteki çağdaş lehçeler, Nahuatl dilinin 16. yüzyıldaki diğer türevlerinden gelmektedir). Soyu tükenmiş bir dil olarak sınıflandırılmasına karşın,[1] Klasik Nahuatl dili, Latin alfabesinde Nahua halkları ve İspanyolları tarafından kopyalanan çok sayıda yazılı kaynakla yaşamını sürdürebilmiştir.
Sınıflandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Klasik Nahuatl dili, Uto-Aztek dil ailesindeki Nahua dillerinden biridir. Merkezi bir lehçe olarak sınıflandırılmaktadır ve en çok sömürge zamanlarında ve çağdaş zamanlarda Meksika vadisinde konuşulan Nahuatl dilinin çağdaş lehçeleri ile yakından ilgilidir. 16. ve 17. yüzyılda yazılı kaynaklarının belgelediği Klasik Nahuatl dilinin, özellikle saygın bir sosyolekti temsil etmesi olasıdır. Yani, bu belgelerde kaydedilen Nahuatl dilinin bu türevi yüksek olasılıkla Aztek soylularının (pīpiltin) konuşmasını temsil ederken, sıradanlar (mācēhualtin) biraz farklı bir türev konuşuyordu.
Sesbilim
[değiştir | kaynağı değiştir]Sesli harfler
[değiştir | kaynağı değiştir]| Ön | Arka | |
|---|---|---|
| Kapalı | i, iː | o, oː |
| Orta | e, eː | |
| Açık | a, aː | |
Sessiz harfler
[değiştir | kaynağı değiştir]| Dudaksıl | Dişsil | Öndamaksıl | Artdamaksıl | Gırtlaksıl | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| merkezi | yanal | düz | yuvarlak | ||||
| Genizsil | m | n | |||||
| Süreksiz | p | t | k | kʷ | ʔ | ||
| Sürtünmeli | s | ɬ | ʃ | ||||
| Patlayıcı-sızıcı | ts | tɬ | tʃ | ||||
| Sürekli | l | j | w | ||||
Vurgu
[değiştir | kaynağı değiştir]Vurgu, genellikle sondan bir önceki heceye gelir. Bunun tek istisnası seslenme durumudur.[kaynak belirtilmeli] Erkekler tarafından kullanıldığında vurguyu son heceye getiren bir -e eki vardır. Örnek: Cuāuhtliquetzqui (bir ad, "Kartal Savaşçı" anlamında) iken seslenme durumunda vurgu Cuāuhtliquetzqué "Ey Cuauhtliquetzqui!" sözcüğündeki gibi olur. Kadınlar seslenme durumunu kullandığında vurgu herhangi bir son ek gelmeden son heceye kaydırılır. Örnek: "Oquichtli", "insan" anlamına gelir; "Oquichtlí" ise "Ey adam!" anlamındadır.
Fonotaktik
[değiştir | kaynağı değiştir]Oldukça karmaşık olan Nahuatl dili heceleri ünsüz-ünlü-ünsüz biçimindedir; yani her hecenin başında ve sonunda en fazla bir ünsüz olabilir. Buna karşıt olarak örneğin İngilizce, hecenin başına üçe değin ünsüzün ve hecelerin sonuna da 4'e değin ünsüzün gelmesine olanak verir (örneğin strengths) (ngths). Ünsüz öbeklere yalnızca sözcük içinde olanak tanınır, Nahuatl dili bu kısıtlama ile başa çıkmak için hem ünlü türemesini (genellikle /i/) hem de ünsüz düşmesini kullanır.
Bu amaçla diğer bütün patlayıcı-sızıcı (yarı kapantılı) ünsüzler gibi tl'ye tek bir sesmiş gibi davranılır ve hiçbir ünsüz hem hecenin başına hem de hecenin bitimine gelemez.
Dilbilgisi
[değiştir | kaynağı değiştir]Yazı sistemi
[değiştir | kaynağı değiştir]İspanyolların akımları sırasında Aztek yazısında çoğunlukla birkaç ideogramla desteklenen piktogramları kullanılmaktaydı. Gerektiğinde hece eşdeğerlikleri de kullanılabilmekteydi; Diego Durán, tlacuilos'un bu sistemi kullanarak Latincede nasıl dua edilebileceğini kaydetmiştir, ancak bunun kullanımı zor idi. Yazı sistemi; soy kütüğü, astronomik bilgi ve haraç listeleri gibi kayıtları tutmak için yeterliydi, ancak Eski Dünyanın yazı sistemleri veya Maya uygarlığının yazısı bakımından konuşulan dile ilişkin söz dağarcığını tam olarak temsil edememekteydi.
İspanyol yetkililerce Aztek el yazmalarının binlercesinin yakılması nedeniyle yıkıcı bir kayıpla bir miktar azalma yaşanan Aztek düz yazı ve şiirlerinin büyük çoğunluğunun daha sonra kayda geçirildiği Latin alfabesi, İspanyollar tarafından tanıtılıp Nahuatl dilinin kullanımına girmiştir.
Vikipedi'nin Nahuatl dili sürümünde Nahuatl dili, uzatma işareti veya uzun sesli harflerle dört harf içeren bir Latin alfabesiyle yazılır: ā, ē, ī, ō. B veya k gibi diğer birçok yabancı harf yalnızca Francitlān (Fransa) gibi yabancı adlarda kullanılır.
Orada kullanılan yazım aşağıda özetlenmiştir:
Notlar:
- Yıldız imi (*) ile işaretli harflerin yabancı adlar dışında büyük harf biçimi yoktur.
- İspanyolcadaki gibi /k/ yerine ⟨c⟩ kullanılır, ancak ⟨i⟩ veya ⟨e⟩ harflerinden önce ⟨c⟩ yerine ⟨qu⟩ kullanılır. Aynı şekilde /s/ harfi yerine ⟨z⟩ yazılır, ancak ⟨i⟩ veya ⟨e⟩ harflerinden önce ⟨z⟩ yerine ⟨c⟩ yazılır. Bununla birlikte /ts/ yerine her zaman ⟨tz⟩ kullanılır.
- Klasik Nahuatl dilindeki /s/ harfi, olasılıkla zamanın İspanyolcasındaki normal s harfinden büyük ölçüde farklıydı: /s̺/, yani bir ötümsüz artdamaksıllaşmış dil ucu-dişyuvasıl ıslıklı sızıcı idi (hala çağdaş kuzey Yarımada İspanyolcası standartlarındadır). Günümüz İspanyolcasının normal z harfine daha çok benziyordu: /s̻/, yani bir ötümsüz dil palası dişyuvasıl ıslıklı sızıcı idi, Türkçedeki s harfi gibi. Bu durum ⟨s⟩ yerine neden ⟨z⟩ ile ⟨c⟩ harflerinin kullanıldığını açıklayabilir.
- ⟨x⟩ harfi, /ʃ/ harfidir, yani Türkçedeki ş gibi söylenir.
- /kʷ/ ve /w/ harflerini temsil eden sırasıyla ⟨cu⟩ ile ⟨hu⟩, hecenin sonunda sırasıyla ⟨uc⟩ ile ⟨uh⟩'a çevrilir.
- ⟨u⟩ harfi yalnızca ikili harflerde (digraflarda) kullanılır, Nahuatl dilinde /u/ yoktur.
- ⟨h⟩ harfi, bir gırtlaksıl süreksizi simgelemektedir, uh-oh örneğindeki gibi boğazın daraltılmasının sonucunda oluşan bir tür duraktır.
Edebiyat
[değiştir | kaynağı değiştir]Nahuatl edebiyatı, görece büyük bir şiir birikimi de içinde olmak üzere yaygındır (olasılıkla Amerika'nın bütün Yerli dillerinin en yaygınıdır) (ayrıca bkz. Nezahualcoyotl). Huei tlamahuiçoltica yazınsal Nahuatl dilinin mükemmel bir erken örneğidir.
İspanyolca ile birlikte iki dilli sözlük olan Vocabulario manual de las lenguas castellana y mexicana ilk kez 1611 yılında yayınlandı ve Dünya Dijital Kütüphanesine göre "Nahuatl dilindeki en önemli ve en sık yeniden basılan İspanyolca eseridir".[2]
Klasik Nahuatl dili, Meksika'nın Kukulcan, Tlateotocani ve Comando de Exterminio gibi indijenizmoyu destekleyen black metal grupları tarafından kullanılmaktadır.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]- Aztek el yazmaları
- Ölü Kuzey Amerika dilleri listesi
- Mezoamerikalı diller bölgesi
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ "Ethnologue summary for Classical Nahuatl". 18 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Haziran 2006.
- ^ "Manual Vocabulary of the Spanish and Mexican Languages: In Which are Contained the Words, Questions, and Answers Commonly and Usually Found in the Treatment and Communication Between Spaniards and Indians". World Digital Library. 24 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2013.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Arenas, Pedro de: Vocabulario manual de las lenguas castellana y mexicana. [1611] Reprint: México 1982
- Carochi, Horacio: Arte de la lengua mexicana: con la declaración de los adverbios della. [1645] Reprint: Porrúa México 1983
- Curl, John: Ancient American Poets. Tempe AZ: Bilingual Press, 2005.21 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- Garibay, Angel Maria : Llave de Náhuatl. México 19??
- Garibay, Angel María, Historia de la literatura náhuatl. México 1953
- Garibay, Angel María, Poesía náhuatl. vol 1-3 México 1964
- Humboldt, Wilhelm von (1767-1835): Mexicanische Grammatik. Paderborn/München 1994
- Karttunen, Frances, An analytical dictionary of Nahuatl. Norman 1992
- Karttunen, Frances, Nahuatl in the Middle Years: Language Contact Phenomena in Texts of the Colonial Period. Los Angeles 1976
- Launey, Michel : Introduction à la langue et à la littérature aztèques. Paris 1980
- Launey, Michel : Introducción a la lengua y a la literatura Náhuatl. UNAM, México 1992
- León-Portilla, Ascensión H. de : Tepuztlahcuilolli, Impresos en Nahuatl: Historia y Bibliografia. Vol. 1-2. México 1988
- León-Portilla, Miguel : Literaturas Indígenas de México. Madrid 1992
- Lockhart, James (ed): We people here. Nahuatl Accounts of the conquest of Mexico. Los Angeles 1993
- Molina, Fray Alonso de: Vocabulario en Lengua Castellana y Mexicana y Mexicana y Castellana . [1555] Reprint: Porrúa México 1992
- Olmos, Fray Andrés de: Arte de la lengua mexicana concluído en el convento de San Andrés de Ueytlalpan, en la provincia de Totonacapan que es en la Nueva España. [1547] Reprint: México 1993
- Rincón, Antonio del : Arte mexicana compuesta por el padre Antonio del Rincón. [1595] Reprint: México 1885
- Sahagún, Fray Bernardino de (1499-1590): Florentine Codex. General History of the Things of New Spain (Historia General de las Cosas de la Nueva España). Eds Charles Dibble/Arthr Anderson, vol I-XII Santa Fe 1950-71
- Siméon, Rémi: Dictionnaire de la Langue Nahuatl ou Mexicaine. [Paris 1885] Reprint: Graz 1963
- Siméon, Rémi: Diccionario dße la Lengua Nahuatl o Mexicana. [Paris 1885] Reprint: México 2001
- Sullivan, Thelma D. : Compendium of Nahuatl Grammar. Salt Lake City 1988
- The Nahua Newsletter: edited by the Center for Latin American and Caribbean Studies of the Indiana University (Chief Editor Alan Sandstrom)
- Estudios de Cultura Nahuatl: special interest-yearbook of the Instituto de Investigaciones Historicas (IIH) of the Universidad Autonoma de México (UNAM), Ed.: Miguel Leon Portilla
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Vikisözlük'te Türkçe karşılıklarıyla birlikte Klasik Nahuatl dili sözcükler.
- "Vocabulario manual de las lenguas castellana, y mexicana. : En que se contienen las palabras, preguntas, y respuestas mas co[m]munes, y ordinarias que se suelen offrecer en el trato, y communicacion entre Españoles, é Indios". World Digital Library. 24 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mayıs 2013.