Kençek
Kençekler, Kaşgarlı Mahmud çeşitli Türk toplulukları hakkında bilgiler toplamıştır, bu topluluklardan biri de adına ilk defa sadece Divânü Lugâti’t-Türk’de rastlanılan ve Kaşgarlı’nın Türk boylarını anlatırken üzerinde durduğu Kençeklerdir.
Kaşgarlı’nın Kençekçe olarak adını söylediği kendük (كندك), togrıl ( تغرل), yudhuğ (يذغ), kenpe (كنبا), körke (كركا), çaha (جاها), çulıman (جليمان), çawlı (جاڤلى), çowlı (جوڤلى), çeşkel (جشكال), şenbuy (شنبوى), kewli (كاڤلى) ve dünüşge (دنشكا) kelimeleridir.
Kençekler hakkında Kaşgarlı Mahmud, Divânü Lugâti’t-Türk’de şu bilgileri de verir:
| “ | En açık ve doğru dil - ancak bir dil bilip - Farslarla karışmayan ve yabancı ülkelere gidip gelmeyen kimselerin dilidir. İki dil bilen şehirlilerle düşüp kalkan kimselerin dilleri bozuktur. İki dil bilenler "سغداق Soğdak",[1] "كنجاك Kençek",[2] "ارغو Argu"[3] boylarıdır. Gezginci olarak yabancılarla karışanlar "شْتَن Xotan" ve "تبت Tübüt" halkı ile "طَنغُت Tenğüt"lerin bir kısmıdır.[4] | „ |
Kaşgar’ın Kençekçe konuşan köyleri vardır. Şehrin içindeki halk Hakanlı Türkçesiyle konuşurlar.[5] Xotanlılarla Kençekliler kelimenin önünde bulunan ألِفleri (ه h) ye çevirirler. Türk dilinde bulunmayan bir harfi kattıkları için biz onları Türk saymıyoruz. Türkler "baba"ya "اتا ata", Xotanlılarla Kençekliler "هَتَ hata", Türkler "ana"ya "اَنا ana", onlar "هَنَ hana" derler.[6]
Aslî olan he harfine gelince, o öz Türk dilinde bulunmaz. Yalnız "er ahladı" sözü vardır; ‘adamcağız göğsünü geçirdi, ah dedi, ahladı.’ demektir. Bu söz, göğüsten bir sesin çıkmasını anlatır. Baykuş için "ühi" denirse de öz Türkler buna "ügi" derler. Xotan ve Kençek dillerinde he bulunursa da bunlar asıl Türk ilinden olmayıp Türk ülkesine göç etmiş kimselerdir.[7]
Kökenbilimsel araştırmalar[değiştir | kaynağı değiştir]
İbrahim Kafesoğlu, Kaşgar, Balasagun, Talas, Fergana arasında yaşayan Argu, Yabaku, Çomul, Oğrak, Çaruk, Edhgiş, Kençek gibi toplulukların hep “Doğu Türk” kolları olduğunu ve Göktürklerle bağlantılı bulunduklarını ifade etmektedir[8]
Zeki Velidi Togan ise, eski Başkurt söylentilerinde Başkurtların atalarının eskiden Buhara taraflarında yaşadıklarını ve kavmî isimlerinin de "Kence" olduğunu belirterek bu rivayetin kenara atılamayacağını, zira Aral Gölü etrafında "Kence" ve "Kencek" isminde kabilelerin yaşadığını, Başkurtlar arasında da "Kencek" şeklinde aile isimleri görüldüğünü belirtir. Bu söylentilere dayanarak Togan, Başkurtlar’ın Orta Asya’dan ve Aral Gölü bölgesinden gelmiş olabileceklerini, ayrıca Kaşgarlı’nın bugünkü Talas civarında "Kençek Señir" isminde bir yerden söz ettiğini söyler. Buradan hareketle Kençeklerin Kanglı ve Gurlarla da akraba kavim, Halaç ve Karluklarla birlikte ise Eftalit birliğine dahil olduklarını ifade eder.[9]
Kençekçe kelimelerin anlamı[değiştir | kaynağı değiştir]
- kendük: küp gibi topraktan yapılan büyükçe bir kap, küp.
- togrıl: et ve baharatla doldurulan bağırsak, bumbar dolması.
- yudhuğ: çocuklara sövülen bir kelime.
- kenpe: bir ot adı.
- körke: ağaçtan yapılmış tabak.
- çaha: çakmak.
- çulıman: su birikintisi.
- çawlı: ateş yakılan meyve kabukları.(Çalı)
- çowlı: tutmaç süzgeci.
- çeşkel: çanak, çömlek.
- şenbuy: başka bir davetten sonra geceleyin gidilen içki ziyafeti.
- kewli: ırmak ağzı.
- dünüşge: “sülüklü pancar” denen sebze.
- büşinçek: üzüm salkımı.
- banzı: bağ bozulduktan sonra asmaların üzerindeki üzüm kalıntıları, neferneme.
- lüçnüt: imece.
- rapçat: angarya, beyin halkın gölüklerini alıp üzerine parasız olarak yük yükletmesi gibi.
- buldunı: içerisine yaş ya da kuru üzüm konan hoşmerim.
- sin: sen.
- hana: anne,Ana
- hata: baba,Ata
Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Soğdak (سغداق): “Balasağuna gelip yerleşmiş olan bir ulustur”.
- ^ Kençek (كنجاك): "türklerden bir bölük".
- ^ Argu (ارغو): Bir Türk boyu.
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 29.
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 30.
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 32.
- ^ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't - Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt III, sayfa 119.
- ^ İbrahim Kafesoğlu, (1996). Türk Millî Kültürü. 14. baskı. İstanbul: Boğaziçi Yay. sayfa 147.
- ^ Zeki Velidi Togan (2003), Başkurtların Tarihi. Ankara: Türksoy Yay. sayfa 4-5.