Kayseri Uçak Fabrikası
Kayseri Uçak Fabrikası ya da ilk kuruluş adıyla TOMTAŞ, 1926 yılında Kayseri'de kurulmuş Türkiye'nin ilk uçak fabrikasıdır.[1] Fabrika 1928 yılında çeşitli nedenlerle kapanmış, 1931 yılında tekrar açılmıştır.
Cumhuriyetin ilanı ardından ülkenin kalkınması için öncü adımlar atılmaya başlanmıştır ve savunma sanayinde de girişimler yapılmıştır. Devlet desteği ile ilk uçak fabrikası girişimi Kayseri'de olmuştur. "TOMTAŞ" (Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi) adı verilen şirket bakım ve üretim yapılacak şekilde planlanmıştır ve şirket savaşların gölgesinde geçen yılların ülke ve dünyada doğurduğu olumsuz koşullar içerisinde farklı fonksiyonlar ile hizmet vermeye devam etmiştir.[2]
Türk Tayyare Cemiyeti (Türk Hava Kurumu) 16 Şubat 1925 tarihinde Atatürk'ün, "İstikbal göklerdedir; çünkü göklerini koruyamayan devletler yarınlarından asla emin olamazlar." İfadesiyle kurulmuştur.[3] Türk Tayyare Cemiyeti, kurulmasından yedi ay sonra Atatürk'ün talimatıyla uçak fabrikası girişimlerine başlamıştır.
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
15 Ağustos 1925'te imzalanan sözleşmenin ardından Eylül ayında TOMTAŞ adı ile şirket kurulmuştur.[4] Uçak fabrikası kurulumu için sermaye ve teknik malzeme eksikliği mevcuttur ve bireysel girişimle kurulması mümkün olmayan uçak fabrikası için uluslararası iş birliği teklifleri değerlendirilir. Aynı süreçte savaştan yenilgi ile çıkan Almanya'ya Versay Antlaşması ile uçak sanayisinde gelişme kısıtlaması gelmiştir. Bunun sonucunda birçok Alman firması farklı ülkelerde sanayi kurulumu yolunda ilerlemeye başlamıştır.[2]
Fabrika için yapılan araştırmalar sonucunda Alman firması Junkers ve Almanya hükûmeti ile görüşme trafiği başlamıştır. Firma sahibi Prof. Hugo Junkers'ın uçak imalatında malzeme olarak metal kullanması firmayı öne çıkaran etmenlerden olmuştur.[4] Sözleşmeye göre adı "Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi" olan şirketin toplam sermayesi 3.360.000 Türk Lirası olarak belirlenmiştir.[5] Kayseri'de yapılacak olan fabrikada 1926'da bakım-onarım; 1927'de uçak üretiminin başlaması planlanmıştır.[2]
Açılışı 6 Ekim 1926 tarihinde olan fabrika 50 Türk, 150 Alman personelle çalışmaya başlamış; eğitim için yurtdışına personel gönderilmiştir. Türk Hava Kuvvetleri envanterindeki A-20, F-13, G-23 uçaklarının bakım onarım faaliyetlerine başlanmıştır.[6] 1926-1927 arasında 30 adet A-20l ve 3 adet F-13 üretilmiştir.[3]
1928 yılında Junkers ile olan sözleşme, Junkers firmasının ekonomik sıkıntılarının olması ve yükümlülüklerini yerine getirememesi, yönetimde yabancıların rol alması, destek olacak yan sanayinin gelişmemesi gibi sebeplerden ötürü feshedilmiştir.[6] Bu durumdan sonra TOMTAŞ faaliyete devam edememiş; üretimde kalifiyeli elemanın yetersiz olması ve teknik eksikliklerden dolayı resmi olarak 3 Mayıs 1928'de fabrika kapatılmış ve Türk Tayyare Cemiyeti'ne devredilmiştir.
Milli Savunma Bakanlığına devredilen uçak fabrikasının 1931 yılında "Kayseri Uçak Fabrikası" ismi ile tekrar açılışı yapılmıştır. 1935 yılında 50 adet 3 farklı tip Türkkuşu imal edilmiştir. 1936 yılında Alman firması "Gothaer Waggon Fabrik A.G." ile lisans sözleşmesi yapılmış ve bir yıl sonra 45 tane Gotha 145 uçaklarından üretilmiştir. Yine 1937'de "Panstwowe Zanklady Lotnicze" isimli Polonya firması ile sözleşme yapılarak 27 adet P.Z.L. tipi uçak üretilmiştir. 1940 yılında İngiliz "Philips And Powis Aircraft" şirketi ile anlaşılarak 24 tane Magister tipi uçak yapılmıştır. 1932-1942 arasında 133 uçak ve 27 planör imalatı yapılmıştır.[6]
İngiliz uçak üretiminin ardından dışardan uçak alımı fabrikayı olumsuz etkilemiştir. 1942 sonrası Marshall yardımlarının da etkisi ile birlikte üretim durmuştur. 1950'de fabrika yapısı "Kayseri Hava İkmal ve Bakım Merkezi" olarak kullanılmaya başlanmıştır.[7]
Cumhuriyetin ilk uçak üretimi girişimi çeşitli aşamalardan geçerek bir sürecin başlangıcı olmuştur ve devlet projelerinin yanı sıra Nuri Demirağ gibi öncü isimlerin özel girişimleriyle ilerlemiştir. Sürecin dış faktörlerden etkilenmesi, dönemin savaş sonrası zorluklardan dolayı projeye gerekli özen gösterilememesi ve yan sanayinin olmaması gibi durumlar ilerlemeyi olumsuz etkilemiştir.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Genç Türkiye'nin İlk Uçak Fabrikası:Kayseri Tayyare Fabrikası". TRT Haber. 3 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Şubat 2024.
- ^ a b c Yalçın, Osman (Kasım 2010). "Türk Devleti'nin Uçak Fabrikası Kurma Mücadelesinde İlk Girişim: Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ) ve Kayseri Uçak Fabrikası". Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi. XXVI (78). eISSN 2667-5420. ISSN 1011-727X. 4 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2024.
- ^ a b Erdoğan, Haşim; Öz, Enes (2016). Cumhuriyetin İlk Yıllarında Kayseri’de Teknik Anlamda Bir Girişim: Kayseri Uçak Fabrikası.
- ^ a b Deniz, Muzaffer (2018). Başarısızlıkla Sonuçlanan Bir Girişim: Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ). AVESİS. s. 2. 4 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2024.
- ^ Altuncuoğlu, Neslihan. Kayseri Uçak Fabrikası. Kayseri Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları (173). s. 161.
- ^ a b c Yalçın, Osman (2008). Türk Hava Harp Sanayi Tarihi. Ankara Gazi Üniversitesi.
- ^ Türkiye'nin İlk Uçak Fabrikası Tomtaş. Savunma Sanayi Dergicilik. 2019. 4 Şubat 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2024.