Heba Vadisi
Heba (Gürcüce: ხება), tarihsel Klarceti bölgesinde, günümüzde Artvin ilinin Borçka ilçesinde bir vadidir. Çoruh Nehri'nin sağ yakasında yer alan bu vadideki köylerin birer mahalle olarak Karşıköy'ün sınırları içinde toplanmasından sonra Heba, bu köyün eski adı olarak da kabul edilmiştir.[1]
Tarihçe[değiştir | kaynağı değiştir]
Heba adı, Gürcüce bir kelime olan "heoba"dan (ხეობა) değişime uğramıştır. Heoba ise, bir akarsuyun iki tepe arasındaki su toplama havzasına, vadiye verilen addır. Bu adlandırma daha çok yerleşimleri kapsayan vadiler için kullanılmaktadır.[1][2]
Heba'nın bulunduğu Klarceti, orta çağda Gürcistan'ı oluşturan bölgelerden biridir. Nitekim Osmanlılar bu bölgeyi 16. yüzyılın ortalarına doğru Gürcülerden ele geçirmiştir. Heba, 1835 tarihli Osmanlı nüfus defterinde ve 1876 Trabzon vilayeti salnamelerinde Heba (خبە) olarak geçer. Heba, 1835 yılında Livana sancağının Çoruh Nehri'nin sağ yakasındaki nahiyelerinden biriydi. Sabauri, Şubani, Kintzureti, Oğlauri, Hintzkana, Çinkuri, Zedobani köyleri Heba nahiyesine bağlıydı.[3] Heba bölgesi, 1875 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde Heba-Klaskur nahiyesi, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde ise Heba nahiyesi olarak geçer. Ancak salnamelerde bu nahiyeye bağlı köylerin adları yer almamıştır. 1876 tarihli salnamede verilen bilgiye göre Heba nahiyesinde 565 hanede 2.243 kişi yaşıyordu.[4]
Heba, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından imzalanan Berlin Antlaşması uyarınca Osmanlı Devleti tarafından Rusya'ya bırakıldı. Rus idaresinin 1886 tarihli nüfus sayımında Heba bölgesindeki köyler Şubani nahiyesi ile Sabauri nahiyesine bağlıydı. Şubani nahiyesi Zedobani, Kintzureti, Klaskuri, Çinkuri ve Şubani köylerini, Sabauri nahiyesi Oğlauri, Hintzkana ve Sabauri köylerini kapsıyordu. Şubani nahiyesinde 609 hanede 1.171 kişi, Sabauri nahiyesinde 115 hanede 542 kişi yaşıyordu. Bu köylerin nüfusu Müslüman Gürcü anlamında "Acaralı" olarak kaydedilmişti. Şubani ve Sabauri nahiyeleri Batum sancağının Gonio kazasına bağlıydı.[5]
Birinci Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru Ruslar çekilince, Heba bir süre bağımsız Gürcistan'ın sınırları içinde yer aldı. 16 Mart 1921'de imzalanan Moskova Antlaşması'yla yeniden Türkiye'ye bırakıldı. Artvin livasında 1922 yılında yapılan nüfus tespitinde Heba vadisindeki köyler, Borçka kazasının Maradid nahiyesine bağlıydı. Bu nahiye, Gürcistan sınırına yakın kısmında Çoruh Nehri'nin sağ ve sol tarafındaki köyleri kapsıyordu. Heba bölgesinde kalıp Maradidi nahiyesine bağlı köyler Beznevuri, Şubani, Çinkuri, Sabauri, Gorgauli, Oğlauri, Gerdaş (Kertaş), Hintzkana, Zedobani ve Kintzureti idi. Bu köylerin toplamında 145 hanede 645 kişi yaşıyordu ve bu nüfusun tamamı Müslüman Gürcülerden oluşuyordu.[6]
Artvin vilayetinde yer adları değiştirilirken Beznevuri köyüne Bezendi, Şubani köyüne Ortaköy, Çinkuri köyüne Çukur, Sabauri köyüne Karşıköy, Gorgauli köyüne Gürgenli, Oğlauri köyüne Yıldızlı, Gerdaş (Kertaş) köyüne Tektaş, Hintzkana köyüne Tekin, Zedobani köyüne Yüksekköy ve Kintzureti köyüne Dereiçi adları verilmiştir.[7] Heba adını taşıyan bir köyün bulunmadığı bu kayıtlardan da anlaşılmaktadır. Nitekim Muvahhid Zeki, Artvin vilayeti üzerine 1927 tarihli Osmanlıca kitabında Heba'nın başlı başına bir köy olmadığını, Çoruh Nehri'nin kıyısına düz bir mevkinin bu şekilde adlandırıldığını yazmıştır. Bu düz mevkii, halkın günümüzde “Düz” olarak adlandırdığı Karşıköy’ün merkezi olmalıdır. Bu düz mevki Karşıköy’ün ortaya çıkmasından önce Çalıköy adını taşıyordu ve Borçka-Batum karayolu kıyısında, Çoruh Nehri’ndeki taşımacılıkta çevre köylerin kullandığı bir iskeleye sahipti. Bu düz mevkide az sayıda ev, bir kahvehane, çevresindeki köylerin ortak okulu bulunuyordu.[8][9]
Adları değiştirilmiş olan bu yerleşimler 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde yeni adlarıyla Borçka kazasına bağlı ayrı köyler olarak yer almıştır.[10] Ancak 1935 genel nüfus sayımında Bezendi, Ortaköy, Çukur, Gürgenli, Yıldızlı, Tektaş, Tekin, Yüksekköy ve Dereiçi ayrı köyler olarak geçmemektedir. Bu iki tarih arasında bu köylerin Karşıköy'e birer mahalle olarak bağlandığı anlaşılmaktadır.[11]
Tarihsel yapılar[değiştir | kaynağı değiştir]
Heba bölgesinde Gürcülerden kalma köy kiliselerinin ve kalelerin kalıntıları bulunmaktadır. Bunlardan biri olan Sabauri Kilisesi tek nefli küçük bir köy kilisesi olup kaba yonu taşlar ve kireç harcıyla inşa edilmiştir. Yapının çatı örtüsü tamamen çökmüş, duvarlarının bazı kısımları kalmıştır. Kintzureti köyünün kilisesi olan Kintzureti Kilisesi de tek nefli ve dikdörtgen planlı bir yapıdır. Söz konusu yapının inşasında kaba yonu orta büyüklükte taşlarla kireç harcı kullanılmıştır. Kilisenin duvarlarının üst kısımları yıkılmıştır. Köyde bugün cami mahallesi denilen yerde bir kilisenin varlığı daha bilinmektedir. Tamamen yıkılmış olan bu kilisenin kireç harçlı duvar parçaları caminin avlusunun taş duvarında kullanılmıştır. Şubani köyündeki Şubani Kalesi'nde Gürcülerin geleneksel şarap imalinde kullandığı ve kvevri denilen şarap küplerinin kalıntıları tespit edilmiştir. Şubani Kalesi (10 x 5 m), yerleşmenin dışındaki bir tepenin üzerinde yer alır ve inşasında kireç harcı ve orta büyüklükte taşlar kullanılmıştır.[12][13]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013, s. 141, ISBN 978-605-5708-85-6.
- ^ "ხეობა" - A Comprehensive Georgian-English Dictionary, Londra, 2006, 2 cilt 9 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 0-9535878-3-5
- ^ Emrullah Alemdar, 1835 Tarihli Livane (Artvin) Sancağı 2767 Numaralı Nüfus Defterinin Değerlendirilmesi, Erzurum, 2019, s. 15, 134-160. 30 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Yüksek lisans tezi
- ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt, ISBN 9789157871117.
- ^ "Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893, Sıra no: 1248-1250, 1257-1261". 11 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Temmuz 2023.
- ^ "Nurşen Gök, "Artvin Livası'nın Anavatan'a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler", Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104" (PDF). 26 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 9 Temmuz 2023.
- ^ "Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927, s. 119". 29 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2023.
- ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010 (Birinci basımı 1927), s. 180-181, ISBN 9789944197526.
- ^ Roin Malakmadze, "Ligani vadisinde kayıkçılık", Pirosmani dergisi, 2008, sayı 6, s. 18-20.
- ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 78-79.
- ^ 1935 Genel nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
- ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017, s. 19. 17 Nisan 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-9470-8-7
- ^ 2015 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2016, s. 160-161. 6 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ISBN 978-9941-9123-9-9