İçeriğe atla

Federico Commandino

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Federico Commandino
Doğum1509
Urbino
Ölüm3 Eylül 1575 (66 yaşında)
Urbino
Milliyetİtalyan
VatandaşlıkUrbino Dükalığı
Çocuk(lar)Olimpia Commandino, Lorrena Commandino
Kariyeri
DalıMatematik, matematik tarihi
Akademik danışmanlarıMarcantonio Genua,
Federico Delfino,
Giovanni Battista Montano
Önemli öğrencileriGuidobaldo del Monte

Federico Commandino (1509 – 5 Eylül 1575), İtalyan bir hümanist ve matematikçiydi.

Urbino'da doğdu, Padua ve Ferrara'da okudu ve burada tıp doktorasını aldı. En çok antik matematikçilerin eserlerinin çevirmeni olarak oynadığı önemli rolle ünlenmiştir. Bu konuda, kaynakları öncelikle Yunanca ve ikincil olarak Arapça yazılmışken, çevirileri öncelikle Latince ve ikincil olarak İtalyancaydı. Arşimet'in birçok çalışmasının yayınlanmasından sorumluydu. Ayrıca Samoslu Aristarchus'un (Güneş ve Ay'ın büyüklükleri ve uzaklıkları üzerine, "On the sizes and distances of the Sun and the Moon"), İskenderiyeli Pappus'un (Matematik koleksiyonu, "Mathematical collection"), İskenderiyeli Heron'un (Pnömatik), İskenderiyeli Batlamyus'un (Planisfer ve Analemma), Pergalı Apollonius'un (Konikler, "Conics") ve İskenderiyeli Öklid'in (Elemenanlar, "Elements") eserlerini çevirmiştir. Öğrencileri arasında Guidobaldo del Monte ve Bernardino Baldi de vardı. Commandino, astronom Francesco Maurolico ile bir yazışma sürdürdü. Commandino teoremi olarak bilinen önerme ilk olarak onun ağırlık merkezleri üzerine yaptığı çalışmada ortaya çıkmıştır.

Biyografi[değiştir | kaynağı değiştir]

Liber de centro gravitatis solidorum, 1565

Frederico Commandino'nun babası, Urbino'nun önde gelen ailelerinden birine mensup olan Battista Commandino'ydu. Battista, Urbino'nun surlarını tasarlamış, babası yani Frederico'nun büyükbabası ise Urbino Dükü'nün sekreterliğini yapmıştır.

Commandino'nun gençliği hakkında çok az bilgi vardır ve erken dönem eğitimi hakkında bildiğimiz tek şey Fano'da hümanist G. Torelli'nin yanında Latince ve Yunanca okuduğudur. Avrupa'daki siyasi durum nedeniyle eğitiminin bir sonraki aşamasının gerçekleştiği Urbino'ya geri döndü. Kanuni Sultan Süleyman, 1520'de iktidara geldi ve kısa süre içinde Türklerin baskısı Avrupa'da hissedildi. Kutsal Roma İmparatoru V. Charles, görevinin Hristiyan Avrupa'yı Türklere karşı savunmak olduğunu düşünüyordu, ancak buna rağmen İspanyol ve Alman birlikleri Papa'ya karşı yürüdü ve Mayıs 1527'de Roma şehrine girdi. Binlerce kilise, saray ve evin tahrip edildiği meşhur Roma Yağması'nda şehri yağmaladılar. Roma'nın önde gelen ailelerinden biri olan Orsini ailesi şehirden kaçarak Urbino'ya sığındı. Orada oğullarından biri için bir matematik hocası tuttular ve aynı hoca Commandino'ya matematik öğretti.

Commandino'nun yetenekleri hocası tarafından kısa sürede fark edildi. Bu hoca, Haziran 1533'te piskopos olarak atandıktan sonra Commandino'nun Papa Clement VII'nin özel sekreteri olarak atanmasını sağladı. Haziran 1534'te bu göreve başladı ancak 25 Eylül 1534'te Papa Clement öldü ve Commandino bunun üzerine Padua Üniversitesi'ne gitti. Hayatının son döneminde Commandino'nun öğrencisi olan ve 1587'de onun kısa bir biyografisini yazan Bernardino Baldi, 1534'ten 1544'e kadar Padua'da felsefe ve tıp okuduğunu iddia etmiştir, ancak bunun on yıl boyunca öğrenci olduğu anlamına geldiği düşünülmemelidir. Bağımsız imkânlara sahip olduğundan, belirli dereceler almadan akademik bir ortamda eğitim görebildiği neredeyse kesindir. Padua, tıp fakültesiyle ünlüydü ama buna rağmen tıp diplomasını Ferrara Üniversitesi'nden aldı. Kopernik'in de yaklaşık 40 yıl önce benzer bir yol izlediğini belirtmek gerekir, çünkü o da Padua'da tıp okumuş ve Ferrara Üniversitesi'nden diploma almıştı; ancak Kopernik'in durumunda Ferrara diploması tıp değil hukuk alanındaydı.

Görünüşe göre Commandino hekimlik yapmak niyetindeydi ve gerçekten de bu amaçla Urbino'ya döndü. Ancak memleketine döndüğünde Urbino Dükü'ne özel öğretmen ve tıp danışmanı olarak atanmıştır. Evlendi ancak karısı iki kız ve bir erkek çocuk doğurduktan sonra öldü. Urbino Dükü'nün özel doktoru olduktan sonra, Dük'ün karısının kardeşi Kardinal Farnese ile tanıştı ve Kardinal onu 1550'lerin başında özel doktoru olarak Roma'ya taşınmaya ikna etti. Roma'dayken Kardinal Cervini ile dost oldu ve Cervini 1555'te Papa Marcello II seçildiğinde Commandino Papa'nın kişisel lütuflarıyla zenginleşecek gibi görünüyordu. Ancak Papa Marcello II seçildikten kısa bir süre sonra öldü ve Commandino Urbino Dükü ve Kardinal Farnese'nin hizmetine devam etti ancak daha sonra görevlerini yerine getirmek için Urbino'ya döndü.

Görünen o ki Commandino, tıp danışmanı olma konusunda hiçbir zaman o kadar hevesli olmamış. Onun gerçek aşkı matematik klasiklerini incelemekti ve bu kitapları düzenlemek ve çevirmek için matematik bilgisinin yanı sıra dil becerilerine de sahipti. Daha Roma'da yaşarken Batlamyus'un Planisfer'ini düzenleme işine başlamıştı ve o noktadan sonra hayatının geri kalanını Arşimet, Batlamyus, Öklid, Aristarkus, Pappus, Apollonius, Eutocius, Heron ve Serenus'un klasik metinlerinin yorumlarıyla birlikte çevirilerini (çoğunlukla Yunancadan Latinceye) yayınlayarak geçirdi. Yayınlanmış ilk eseri, 1558'de yayınladığı ve hamisi Kardinal Farnese'ye ithaf ettiği Arşimet'in bir baskısıydı. Yine 1558'de Commandino, Roma'da başladığı ve Batlamyus'un gök küresinin stereografik izdüşümünü anlattığı Commentarius in planisphaerium Ptolemaei adlı çalışmasını yayınladı. Burada ilginç olan Commandino'nun Batlamyus'un stereografik projeksiyonunun mimarlar tarafından sahne dekoru tasarlanırken yapılan perspektif çalışmalarıyla ilişkili olduğunu fark etmiş olmasıdır. Bu aslında önemli bir bağlantıdır ve Commandino'nun editörlüğünü yaptığı eserler hakkında derin bir kavrayışa sahip olduğunu göstermektedir.

Commandino'nun 3 Kasım 1560 tarihinde Parma ve Piacenza Dükü Ottavio Farnese'ye yazdığı ilginç bir mektup[1] bize onun hayatı hakkında bir şeyler anlatmaktadır. Oğlu ölmüş ve bunun ardından iki kızını eğitim almaları için bir manastır okuluna göndermişti. Bu mektupta Dük'e kızlarından biri için bir koca bulduğunu ve ikinci kızının da yakında evleneceğini söylüyordu. Bunun konuyla ilgili olmasının nedeni, Commandino'nun iki kızı için bulması gereken çeyizin neredeyse tüm sermayesini götürmüş olması ve bu nedenle klasik matematik metinlerinin baskılarını yayınlamaya devam etmek için hamisi Kardinal Farnese'nin sürekli desteğine ihtiyaç duyması ve ayrıca yaşlılığında destek sözü almayı ummasıydı. Mektupta Commandino, Batlamyus'un De analemmate adlı eseri ve Apollonius'un bir edisyonu da dahil olmak üzere başka yayınlar için planlarını özetledi. Aslında Commandino'nun elinde sadece Batlamyus'un bu kitabının Arapça bir versiyonunun Latince çevirisinin el yazması vardı. De analemmate adlı eserin edisyonunu 1562'de metin üzerine bir yorum ve Batlamyus'un teorik tartışmalarına pratik bir boyut kattığını düşündüğü Güneş saatlerinin kalibrasyonu üzerine ("On the calibration of sundials") kendi çalışmasıyla birlikte yayınladı.

John Dee, 1563 yılında Urbino'da Commandino'yu ziyaret etti. Dee, 1559 yılında Machometus Bagdedinus'un De superficierum divisionibus adlı eserinin bir kopyasını çıkarmış ve bu kopyayı İtalya'ya götürerek yayınlaması için Commandino'ya vermişti. İki yıl sonra, 1565'te Kardinal Farnese, Bologna Piskoposu oldu ve Commandino da hamisini Bologna'ya kadar takip etti. Orada yerçekimi merkezleri üzerine De centro Gravitatis adlı özgün bir çalışma yayınladı. Bu çalışma Drake tarafından Galileo hakkındaki ünlü metninde şöyle tanımlanır:

“ ... Arşimet geleneğinde ağırlık merkezleri üzerine öncü bir çalışmadır. „

Commandino, bu eserinin önsözünde Arşimet'in De iis quae vehuntur in aqua libri duo; De Insidentibus Aquae ("Yüzen Cisimler Üzerine", "On floating bodies") adlı eserinin baskıda olduğundan bahsetmektedir. Bu metni iyi bir duruma getirme çabaları, ağırlık merkezleri üzerine özgün bir çalışma yapmasına neden olmuş ve onu özgün katkısı için bu işi üstlenmeye sevk etmiştir. Arşimet'in Yüzen Cisimler Üzerine adlı eserinin baskısı da çok önemlidir, çünkü bu metin üzerinde sadece yorum yapmakla kalmamış, aynı zamanda düzeltmeler de yapmıştır:[2]

“ Özellikle II. kitaptaki 2. önermenin ispatı eksikti ve Commandino bunu tamamladı. Bir aşama, parabolik bir konoidin herhangi bir parçasının ağırlık merkezinin yerini bilmeyi gerektiriyordu. O zamanlar böyle bir problemin eski bir çözümü bilinmiyordu ve Commandino'nunki bu boşluğu doldurmaya yönelik ilk modern girişimdi. „

Bu iki eser Bologna'da yayımlandı ancak Commandino bu şehirde fazla kalamadı çünkü Kardinal Farnese 28 Ekim 1565'te öldü ve ardından Commandino Urbino'ya döndü. Urbino Dükü ona 1560 tarihli mektubunda umduğu emekli maaşını bağladı ve muhtemelen aşırı çalışmanın neden olduğu sağlık sorunları nedeniyle birkaç yıl boyunca oldukça durağan görünüyordu. Ancak Dük'ün oğlu Commandino'dan Öklid'in Elementleri'nin Latince çevirisini hazırlamasını istedi ve Commandino bu büyük görev üzerinde şevkle çalışmaya başladı. Urbino Dükü Francesco Maria'ya ithaf ettiği bu eser, her zamanki gibi ayrıntılı yorumlarıyla birlikte 1572'de yayımlandı. Aynı yıl Aristarchus'un Güneş ve Ay'ın Boyutları ve Uzaklıkları ("Sizes and distances of the Sun and Moon") adlı eserinin Latince baskısını yine yorumlarıyla birlikte yayınladı.

Bu sıralarda Commandino'nun yıllar boyunca kendisine yüklediği aşırı iş yükü artık ağır gelmeye başlamıştı. Yine de yayıncılıkta ilerlemek istediğinden, artık bu görevde öğrencilerini de denetliyordu. Özellikle Öklid'in İtalyanca baskısını yönetti, ancak Heron'un Pnömatik adlı eseri üzerinde çalışarak kendi çevirilerine de devam etti. Bu son çevirisi, öldüğünde henüz basılmamıştı ancak damadı bu son eksiksiz katkının 1575 yılında basılmasını sağladı. Son tamamlanmış eser diyoruz çünkü Pappus'un Koleksiyonu'nun III ila VIII. kitaplarının Latince çevirisini yarım bırakmıştır. Öğrencisi del Monte, bu görevi tamamlamış ve bu son katkıyı 1588'de yayımlamıştır.

Orantılı pergel

Commandino'nun bir başka başarısından, yani indirgeme pergellerini geliştirerek orantılı pergele dönüştürmesinden de bahsetmek gerekir. İndirgeme pergeli, bir çift bölücüden oluşuyordu ve bölücülerin bacaklarının ne kadar açıldığıyla sabit orantılı olarak ölçümler verebilen bir cihaz sağlamak için kolları yukarı ve aşağı kaydırılabilen bir dizi keskin nokta eklenmişti. Fabricio Mordente tarafından bir çizim aleti olarak icat edildiği söylenir ancak kısa sürede şekiller arasındaki oranları bulmak için kullanılmaya başlanmıştır. Gamba, Mordente'nin Urbino'da bir süre kaldığını ve Commandino ve öğrencisi del Monte ile birçok tartışma yaptığını göstermektedir.[3]

Bu nasıl orantılı pergele dönüştürüldü? Orantılı pergel, bir çift bölücü gibiydi ama ortasında hareketli bir menteşe vardı. Bacakların her iki ucunda da noktalar vardı ve menteşenin konumuna bağlı olarak, bir uçtaki noktalar ile diğer uçtaki noktalarla ölçülen mesafeler arasında sabit bir oran elde ediliyordu. Çizimleri büyütmek ya da küçültmek için kullanılırdı. Commandino ve del Monte'nin çabalarından bir sonraki adım, 1606 yılında Galileo'nun orantılı pusulayı bir tür sürgülü cetvele dönüştürmesi oldu.

Napolitani, klasik Yunan matematik metinlerinin basımlarını yayınlayarak bu metinlerin hayatta kalmasını sağlamada en büyük etkiye sahip olduğunu haklı olarak öne sürdüğü Commandino'nun başarılarını tartışmaktadır.[4]

Edward Rosen makalesini şöyle bitiriyor:[2]

“ 16. yüzyılda Batı matematiği bin yıllık bir düşüşten hızla çıkmıştır. Bu hızlı yükselişe Apollonius, Archimedes, Aristarchus, Euclid, Eutocius, Heron, Pappus, Ptolemy ve Serenus —Commandino tarafından yayınlandığı şekliyle— yardımcı oldu. „

Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]

  1. ^ P. L. Rose, Letters illustrating the career of Federico Commandino, Physis - Riv. Internaz. Storia Sci. 15 (1973), 401-410
  2. ^ a b E. Rosen (1970-1990). "Commandino, Federico". Dictionary of Scientific Biography. New York. 24 Mart 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  3. ^ E. Gamba, Documents of Muzio Oddi for the history of the proportional compass (İtalyanca), Physis Riv. Internaz. Storia Sci. (N.S.) 31 (3) (1994), 799-815.
  4. ^ P. D. Napolitani, Commandino and Maurolico : publishing the classics (Italian), in Torquato Tasso and the University (İtalyanca), Ferrara, 1995 (Floransa, 1997), 119-141.

Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Rosen, Edward (1981). "Commandino, Federico". Gillispie, C.C. (Ed.). Dictionary of Scientific Biography, volume II. New York: Charles Scribner's Sons. ISBN 0-684-16963-0. 
  • E. Rosen, Biography in Dictionary of Scientific Biography (New York 1970-1990).
  • J. V. Field, The invention of infinity : Mathematics and art in the Renaissance (Oxford, 1997).
  • M. Kemp, The science of art (New Haven, 1992).
  • D. Bertoloni Meli, Guidobaldo dal Monte and the Archimedean revival, Nuncius Ann. Storia Sci. 7 (1) (1992), 3-34.
  • M. Biagioli, The social status of Italian mathematicians, 1450-1600, Hist. of Sci. 27 (75)(1) (1989), 41-95.
  • S. Drake & I. Drabkin, Mechanics in Sixteenth-Century Italy (Madison, Wis., 1969), 41-44.
  • T. Frangenberg, The image and the moving eye : Jean Pélerin (Viator) to Guidobaldo del Monte, J. Warburg Courtauld Inst. 49 (1986), 150-171.
  • E. Gamba, Documents of Muzio Oddi for the history of the proportional compass (İtalyanca), Physis Riv. Internaz. Storia Sci. (N.S.) 31 (3) (1994), 799-815.
  • P. D. Napolitani, Commandino and Maurolico : publishing the classics (İtalyanca), in Torquato Tasso and the University (Italian), Ferrara, 1995 (Florence, 1997), 119-141.
  • P. Neville, The printer's copy of Commandino's translation of Archimedes, 1558, Nuncius Ann. Storia Sci. 1 (2) (1986), 7-12.
  • P. L. Rose, Commandino, John Dee, and the De superficierum divisionibus of Machometus Bagdedinus, Isis 63 (216) (1972), 88-93.
  • P. L. Rose, Plusieurs manuscrits autographes de Federico Commandino à la Bibliothèque Nationale de Paris, Rev. Histoire Sci. Appl. 24 (4) (1971), 299-307.
  • P. L. Rose, The Italian Renaissance of Mathematics (Geneva, 1975), 185-221.
  • P. L. Rose, Letters illustrating the career of Federico Commandino, Physis - Riv. Internaz. Storia Sci. 15 (1973), 401-410.
  • E. Rosen, John Dee and Commandino, Scripta mathematica 28 (1970), 321-326.

Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]

Konuyla ilgili okumalar[değiştir | kaynağı değiştir]

  • Archimedis De iis quae vehuntur in aqua libri duo/ a Frederico Commandino restituti et commentariis illustrati, Bononiae: Ex officina Alexandri Benacii (1565), 45 p.

Dış bağlantılar[değiştir | kaynağı değiştir]

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Federico_Commandino&oldid=33092990" sayfasından alınmıştır