El-Atraş
| el-Atraş Arapça: الأطرش | |
|---|---|
| Aktif bölge(ler) | Cebel el-Dürzi, Akkar |
| Etimoloji | "Sağır" |
| Köken yeri | Harim Dağları, Kuzey Suriye (iddia) Havran (erken 19. yüzyıl) |
| Ünlü üyeleri | İsmail el-Atraş Sultan el-Atraş Ferid el-Atraş Esmahan |
| Yakın aile(ler) | Beni İsmail Beni Necm Beni Hammud |
Beni el-Atraş olarak da bilinen el-Atraş (Arapça: الأطرش), Güneybatı Suriye'deki Cebel el-Dürzi merkezli bir Dürzi aşiretidir. Ailenin el-Atraş ismi Arapçada "sağır" anlamına gelmektedir ve ailenin sağır reislerinden birinden türemiştir. El-Atraş aşireti 19. yüzyılın başlarında Cebel el-Dürzi'ye göç etti ve şeyhleri İsmail el-Atraş'ın liderliğinde 19. yüzyılın ortalarında el-Hamdan'dan görevi devralarak Cebel el-Dürzi'nin en önemli yönetici Dürzi ailesi haline geldi. Savaş alanındaki ünü ve diğer Dürzi aşiretleri, Bedevi aşiretleri, Osmanlı yetkilileri ve Avrupalı konsoloslarla kurduğu siyasi entrikalar sayesinde İsmail el-Atraş gücünü pekiştirdi. 1880'lerin başlarında aile, aralarında Süveyda, Salkhad, el-Kureyya, Ira ve Arman'ın da bulunduğu on sekiz köyü kontrol ediyordu.
İsmail'in yerine büyük oğlu İbrahim ve onun ölümünün ardından da İsmail'in diğer oğlu Şibli geçti. El-Atraş şeyhleri, 1910 Havran İsyanı da dahil olmak üzere Osmanlılara karşı çok sayıda isyanda Dürzilere liderlik ettiler. Şeyhlerinden biri olan Sultan Paşa el-Atraş, 1925-1927 yıllarında Suriye'deki Fransız yönetimine karşı Büyük Suriye İsyanı'nın baş lideriydi.
Tarih[değiştir | kaynağı değiştir]
Kökenler[değiştir | kaynağı değiştir]
Dürzi tarihçi Kais Firro'ya göre Beni el-Atraş ailesinin kökenleri belirsizdir ve diğer önde gelen Orta Doğu aileleri gibi "soy ağaçları ancak bir ailenin gücünü pekiştirmesinden sonra yeniden oluşturulmuştur".[1] Beni el-Atraş, Halep'in batı kırsalındaki Harim Dağları'nın yöneticisi Ali el-Aks'ın soyundan geldiğini iddia etmektedir.[1] Bu iddia ailenin birçok tarihçisi tarafından doğrulanırken Firro tarafından şüpheyle karşılanmaktadır.[1] Ailenin bazı üyeleri, Memlük ve erken Osmanlı yönetimi sırasında (14-17. yüzyıllar) Lübnan Dağı'ndaki Dürzi gücü olan Ma'n aşiretinden geldiklerini iddia etmektedir.[1]
Beni Atraş'ın kurucuları muhtemelen 19. yüzyılın başlarında ya da ortalarında Havran'a göç ettiler, ancak göç koşullarına ilişkin bir dizi teori mevcuttur.[1] Bir görüşe göre Muhammed adında biri (İsmail el-Atraş'ın dedesi) aileyi oraya yerleştirmiş, bir başka görüşe göre ise Vadi el-Teym'deki Turşa köyünden üç kardeş Havran'a göç ederek Dürzi Hamdan aşiretinin kontrolündeki topraklara yerleşmiştir.[1] Arapçada "sağır" anlamına gelen el-Atraş ismi, Muhammed'in sağır oğlundan türemiştir.[1] Bu isim daha sonra Muhammed'in ailesinin tanındığı bir unvan haline gelmiştir.[1] Muhammed'in oğullarından İbrahim el-Atraş, Emir II. Beşir Şihab ve İbrahim Paşa'nın Mısır Ordusuna karşı 1838 Dürzi Ayaklanması sırasında Havran'da öldürüldü.[1]
İsmail'in liderliği[değiştir | kaynağı değiştir]
Muhammed'in torunu İsmail el-Atraş, 1840'larda Marunilerle olan çatışmalarında Lübnan Dağı Dürzileri adına askeri müdahalede bulunan Dürzi lider Vadi el-Teymli Şibli el-Aryan'a katıldı.[2] İsmail, Dürziler arasında savaş alanında ün kazandı ve el-Aryan'ın ölümünden sonra Dürzilerin fiili lideri olarak onun yerini aldı.[3] İsmail, el-Kureyya köyüne yerleşti ve bölgeyi yöneten Dürzi şeyhlerinden bağımsız hale geldi. Kendi meşihatını (şeyhlik) kurdu ve el-Kureyya'da Dürzi ve Hristiyan yerleşimini teşvik etti.[3] 1840'lar ve 1850'ler boyunca, dindaşlarının Osmanlı yetkilileri ve yerel Bedevi kabileleriyle olan ilişkilerinde Dürzi askeri şefi olarak rolünü pekiştirdi.[3] Bedevilerle zaman zaman düşmanlıklar yaşansa da İsmail, kabilelerle dostane bağlar kurdu ve sonunda Osmanlılara karşı onlarla bir ittifak kurdu.[3] Oğlu Şibli, Bedevi şiir tarzını benimseyen ve şiirleri Havran ile Sina Yarımadası arasındaki bölgeye yayılan kabile üyeleri tarafından okunan bir şairdi.[3]
1850'lerde İsmail, Dürzi yerleşiminin yoğunlaştığı doğu Havran'daki volkanik dağlık bölge olan Cebel Havran'da üstünlük için Hamdan şeyhi Velid el-Hamdan'a rakip oldu.[3] Velid ve aşireti, önde gelen Dürzi aşiretleri arasındaki tek büyük müttefiki Kal'ani ailesi olan Beni el-Atraş ile iktidar mücadelesinde Beni Amer, Azzam, Hanaydi, Ebu Assaf ve Ebu Fahr aşiretlerini destekledi.[4] İsmail, Şam'daki İngiliz konsolosuyla yakın bir ilişki kurdu ve Dürzilerin Şam'daki İngiliz ve Fransız konsoloslarıyla yaptıkları yazışmaların neredeyse tamamı İsmail'in imzasını taşıyordu.[4] Hamdan şeyhleri Cebel Havran Dürzileri üzerindeki geleneksel otoritelerini sürdürmeye devam etseler de Osmanlılar İsmail'e Dürzilerin fiili yöneticisi muamelesi yaptı.[4] Başlıca geleneksel ailelerin şeyhleri, Ekim 1856'da İngiliz konsolosuna dilekçe vererek, yetkilileri Vâkıd'ı Cebel Havran'ın "ilk şeyhi" olarak atamaya zorladılar.[4] Ancak o zamana kadar İsmail bölgede açık bir güç haline gelmişti.[4] El-Kureyya'daki askeri karargâhından yönetimi, Havran'daki güç ilişkilerinde önemli bir değişime işaret ediyordu.[4] 1830'larda Bedevi kabileler baskın durumdaydı ve Dürzi köylerinin sakinleri hala Bedevilere haraç ödemekle yükümlüydü. Ancak 1850'lerin başlarında Dürziler artık haraç ödemezken, Havran ovasındaki Müslüman köylüler bunu yapmaya devam ettiler.[4] Bunun yerine, Bedevi kabileler İsmail'in topraklarında bulunan çeşme ve rezervuarlarda sürülerini sulamalarına izin verilmesi karşılığında İsmail'e ödeme yaptılar.[4]
1860 yılına gelindiğinde Beni Atraş şeyhliği el-Kureyya, Bakka ve Ira'dan oluşuyordu. Sonuncusu Hamdan aşiretinin kalesiydi, ancak 1857'de İsmail tarafından fethedildi.[5] İsmail'in 1860 Lübnan Dağı İç Savaşı sırasında dindaşları adına yaptığı müdahale prestijini daha da artırdı.[6] İsmail 1866'da Suriye Vilayeti valisi Raşid Paşa tarafından Cebel Havran bölge valisi yapıldı.[7] 1867'de Beni Etraş, Malah, Dibin, Salkhad, Arman, Umm er-Rumman ve Mujaymir'i şeyhliklerine ve Sahvat Balatah, Hirbet Avad, Jubayb, Kanakir ve er-Ruha'yı nüfuz bölgelerine ekledi.[8] Hamdan ve Beni Amer aşiretleriyle ilişkiler daha da kötüleşti ve bu aileler 1868'de İsmail'e karşı savaşlarında Bedevi Sulut aşiretine katıldılar.[9] Raşid Paşa savaşa son vermek için İsmail'in yerine oğlu İbrahim'i geçirdi ve Cebel Havran'ı Dürzi şeyhliklerinin sınırlarına göre dört ilçeye böldü.[9] Bani el-Atraş şeyhliği o zamana kadar 18 köyü (Cebel Havran'daki yaklaşık 62 Dürzi köyünden) kapsayacak şekilde genişletilmişti.[9]
İbrahim'in liderliği[değiştir | kaynağı değiştir]
İsmail, Kasım 1869'da öldü ve bunun üzerine oğulları İbrahim ve Şibli arasında bir iktidar mücadelesi başladı.[10] Birincisi Raşid Paşa tarafından Ira'nın müdürü olarak tanındı ve bu da aile içindeki İbrahim taraftarları ile müttefik aşiretler arasında çatışmalara yol açtı.[10] Anlaşmazlık Şam'daki yetkililerin arabuluculuğuyla çözüldü ve Şibli Ocak 1870'te kardeşinin liderliğini tanıdı.[10] İbrahim, yönetiminin başlarında eHamdan'ın ana karargâhı olan Süveyda'yı ele geçirdi.[11] Bu hamle Atraş'ın Dürzi şeyhleri arasındaki hakimiyetini pekiştirdi ve ailenin topraklarını genişletti. Sonraki yıllarda Cebel Havran'da barış sağlandı ve bir Türk kaymakam, kadılığı yönetmesine rağmen Dürzi şeyhlik sistemi yetkililer tarafından büyük ölçüde rahat bırakıldı.[11]
Cebel Havran'ın bu göreceli özerkliği, Midhat Paşa'nın 1878'de Şam valisi olarak atanmasıyla değişti.[12] Vali, Dürziler ve Havran köylüleri arasında yaşanan iki şiddet olayını, Cebel Havran'da doğrudan Osmanlı yönetimini uygulamak üzere bir sefer başlatmak için fırsat olarak kullandı.[12] Ekim 1879'da Lübnan Dağı'ndan bir Dürzi olan Said Talhuk'u kaymakam olarak atadı ve ona bir Dürzi jandarması üzerinde yetki vererek bir temyiz mahkemesi ve yeni bir idari konsey kurdu.[12] Dürzi şeyhlerinden seferin masraflarını karşılamak için 10.000 Türk lirası ödemelerini ve Cebel Havran ile Lajat arasında bir yol inşa edilmesine izin vermelerini talep etti, böylece bu bölgede bir Osmanlı garnizonu kurulmasını kolaylaştıracaktı.[12] Dürzi şeyhleri talepleri reddetti ve İbrahim el-Atraş Talhuk'un atanmasına karşı çıktı ve Midhat Paşa'nın idari reformlarına öfkelendi.[12] Midhat Paşa'nın Ağustos 1880'de Hamdi Paşa'nın yerine geçmesi, el-Karaklı Sünni Müslümanların üç Dürzi erkeği öldürdüğü ve Dürzilerin köyün 105 sakinini katletmesine yol açan bir olaya denk geldi.[12] Hamdi Paşa başkanlığında kurulan bir komisyon, katliamı kışkırtmakla resmen suçlanan el-Karak sakinlerine Dürziler tarafından büyük miktarda kan parası ödenmesi, Süveyda dışında bir Osmanlı garnizonu kurulması ve Beni el-Atraş şeyhleri için bir dizi nahiye ataması yapılmasıyla sonuçlandı.[13] Buna göre İbrahim el-Atraş Süveyda'nın, Şibli İra'nın, kardeşleri Muhammed Salkhad'ın ve müttefikleri Hazima Huneydi Mecdel'in müdürü olarak tanındı. Atraş'ın resmi meşruiyetini pekiştiren İbrahim, Ocak 1883'te kaymakam olarak atandı.[13]
Cebel Havran'daki Osmanlı askeri varlığının arttığı bir döneme denk gelen İbrahim'in resmi olarak yükseltilmesi, hem Dürziler hem şeyhler hem de köylüler arasında memnuniyetsizlikle karşılandı. Özellikle de geçmiş yıllara göre daha iyi uygulanan ve İbrahim tarafından devlet adına üstlenilen yeni vergilendirme sistemine öfkeliydiler.[13] 1887'nin sonlarına doğru Dürziler arasındaki gerilim kaynama noktasına gelmişti.[14] Lajat'ta Sulutlarla çatışma yeniden başlamış ve çıkan çatışmada Osmanlı birlikleri müdahale ederek yirmi ile seksen beş Dürzi savaşçıyı öldürmüştü.[14] Sulutlar daha sonra bir Dürzi kervanına baskın düzenleyerek iki kişiyi öldürdü ve altmış deveye el koydu.[14] Bu çatışmanın ortasında İbrahim mücadelenin dışında kaldı ve bu da birçok Dürzinin onu Osmanlılarla işbirliği yapan biri olarak görmesine neden oldu.[14] Ertesi yıl Şam Valisi, Dürzileri Şam'a daha da yakınlaştıran önlemler açıkladı; bu önlemler arasında vergi borçlarının ödenmesi, beş devlet okulunun açılması, yetkililer tarafından aranan haydutların teslim edilmesi ve İbrahim'in komuta ettiği bir jandarma birliğinin kurulması vardı.[14]
Beni el-Atraş, 1889'da başlangıçta aşiretin baş rakibi tarafından kışkırtılan, ancak diğer önde gelen aşiretlerin de sürülmesiyle sonuçlanan bir köylü isyanı sırasında köylerinden zorla çıkarıldı.[15] İbrahim, Haziran ayında köylülerle savaştı, ancak diğer Atraş şeyhleriyle birlikte Şam'a çekilmek ve Osmanlı desteği istemek zorunda kaldı.[16] Şuyuhu'l-ukal'ın arabuluculuğuyla durum geçici olarak yatıştırıldı, ancak "Ammiyye" olarak bilinen isyan 1890'da yenilendi ve aşiretler tekrar köylerinden sürüldü.[15] Beni el-Atraş ve rakipleri, Osmanlı müdahalesinin ardından eski konumlarına geri döndüler.[16] Osmanlıların Beni Etraş'ı eski konumlarına getirmesi, köylülere mülk edinme hakkının verildiği büyük bir tarım reformuna bağlıydı; sonuç olarak pek çok köylü toprak sahibi oldu.[15] Egemen aşiretlerin ve köylülerin ortak Dürzi inancı aralarındaki ilişkileri yumuşattı.[15]
Şibli'nin liderliği[değiştir | kaynağı değiştir]
1890'ların başında Şibli, İbrahim'in yerine geçti ve bölge dışından bir valinin yönetimine verilen Cebel Havran'ın kontrolüne itiraz etti.[17] Osmanlılar Bedevi Ruvala kabilesini müttefik olarak kullandı ve bu kabile Şibli'nin Ira'daki karargâhına baskın düzenleyerek dört kişiyi öldürdü. Şibli misilleme yapmaya karar verdi ve Beni Sakher ile bir ittifak kurdu.[17] Ruvala'ya karşı bir operasyon başlatamadan, Şakka'daki yetkililer tarafından İmparatorluk'a karşı isyana teşvik suçlamasıyla tutuklandı.[17] Şibli'nin kardeşi Yahya, Osmanlılara karşı misilleme yapmak için el-Atraş müttefikleri olan Azzam, Ebu Fahr ve Nasr aşiretlerini örgütledi.[17] Müttefikler el-Mazra'daki Osmanlı garnizonuna saldırıp kuşattı ve çok sayıda isyancı ve asker öldürüldü.[17] Osmanlılar ve Dürzi şeyhleri Şibli'nin serbest bırakılması ve Kudüslü el-Halidi ailesinin bir üyesi olan Yusuf Diya el-Halidi'nin Cebel Havran'a vali olarak atanması konusunda anlaşmaya vardılar.[17]
Yirminci yüzyıl[değiştir | kaynağı değiştir]
Beni el-Atraş, 19. yüzyılın ortalarından sonlarına kadar Cebel Havran'a gelişlerinden 1963 yılına kadar Cebel Havran'ın sosyal hiyerarşisinde en önde gelen aşiretti.[18] Beni İsmail, Beni Hammud ve Beni Necm olmak üzere üç alt klana bölünmüşlerdi.[19] Dağın güney yarısında yerleşiktiler ve 16 kasaba ve köyde yaşıyorlar ya da buraları kontrol ediyorlardı:[18] Süveyda, Salkhad, Kureyya, Kaysama, Anz, Ira, Rasas, Arman, Malah, Samad, Ümmü'r-Rumman, Avas, el-Annat, el-Haviye, el-Gariye ve Dibin.[19] Bununla birlikte, nüfuzları Dürzi Beni Amer ve Halabiye aşiretlerine rakip oldukları kuzey yarısına da uzanıyordu.[18] Dini açıdan Dürzi toplumu cuhhal ve ukkal olarak ikiye ayrılır. İkincisi toplumun dini liderlerinden (şuyuh el-ukkal) ve onların astlarından oluşuyordu. Cuhhal, topluluğun çoğunluğunu oluşturan Dürzilerin dini sırlarına vakıf değildi. Beni el-Atraş, Dürzi sosyal elitinin baskın klanı olsa da - bazı üyeleri hariç - genellikle cuhhaldı.[15]
1909 yılında Zukan el-Atraş başarısız bir isyana önderlik etti ve 1910 yılında idam edildi. El-Atraş ailesi, 1918'e kadar Arap İsyanı sırasında Osmanlılara ve 1923 ve 1925-1927 yıllarında Fransızlara karşı Sultan el-Atraş (Zukan el-Atraş'ın oğlu) liderliğinde Dürzi kardeşlerine liderlik etti. Suriye'nin birleşmesi ve bağımsızlığından sonra, özellikle de Sultan el-Atraş'ın ölümüyle birlikte etkileri azalmaya başladı.
Atraş ailesinin bazı üyeleri 1920'lerde Suriye'den Mısır'a göç ettiler.[20] Suriye'deki Fransız işgalinden kaçan Sultan el-Atraş Hanedanı'ndan 'Alia el-Mundhir el-Atraş ve üç çocuğu Fuad, Ferid ve Emel el-Atraş (daha sonra Esmahan olarak tanındı) Mısır Başbakanı Saad Zağlul tarafından desteklendi ve daha sonra vatandaşlığa kabul edildi.[21] Başarılı müzik kariyerlerinin ardından Esmahan, Fuad ve Ferid el-Atraş Kahire'deki Fustat Ovası'na gömüldüler.[22][23]
Baas Partisinin 1963 Suriye Darbesi sırasında iktidara gelmesi, en önemli şeyhe sahip olmaya devam eden el-Atraş da dahil olmak üzere önde gelen aşiretlerin prestijini ve akrabalık bağlarını sona erdirmedi.[24] Baas Partisinin Dürzi toplumundan önde gelen üyelerinin çoğu alt sosyoekonomik ölçekteki ailelerden gelirken, Beni el-Atraş'ın bir üyesi olan Mansur el-Atraş 1960'ların ortalarında partide önemli bir liderlik rolü oynadı.[24] Bu rol için 1984 yılında el-Emir Selim el-Atraş seçildi ve Cebel'in üç şuyuhu'l-ukalası tarafından kendisine "liderlik pelerini" verildi. Beni Etraş şeyhinin rolü daha çok törensel ya da sembolikti ve çok az siyasi gücü vardı.[24] 1990'larda aşiretin yaklaşık 5000 üyesi vardı.[24]
Önemli üyeler[değiştir | kaynağı değiştir]
- Suriye Devrimi'nin lideri Sultan el-Atraş.
- Mansur al-Atraş, Suriyeli siyasetçi. Sultan el-Atraş'ın oğlu.
- Ferid el-Atraş, Suriyeli/Lübnanlı-Mısırlı şarkıcı ve ud sanatçısı.
- Esmahan (Emel el-Atraş'ın sahne adı), Suriyeli/Lübnanlı-Mısırlı şarkıcı, Ferid'in kız kardeşi.
- Cebel el-Dürzi Devleti'nin ilk valisi Selim el-Atraş.[25]
- Cihad el-Atraş, Lübnanlı aktör ve seslendirme sanatçısı.
- Leyla el-Atraş, Ürdünlü gazeteci ve yazar.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ a b c d e f g h i Firro 1992, p. 185.
- ^ Firro 1992, pp. 185–186.
- ^ a b c d e f Firro 1992, p. 186.
- ^ a b c d e f g h Firro 1992, p. 187.
- ^ Firro 1992, p. 189.
- ^ Firro 1992, p. 190.
- ^ Firro 1992, p. 191.
- ^ Firro, pp. 190–191.
- ^ a b c Firro 1992, p. 192.
- ^ a b c Firro 1992, p. 194.
- ^ a b Firro, ed. p. 155
- ^ a b c d e f Firro, ed. p. 156
- ^ a b c Firro, ed., p. 157.
- ^ a b c d e Firro, ed., p. 158.
- ^ a b c d e Batatu, p. 27.
- ^ a b Firro, ed., p. 159.
- ^ a b c d e f Firro 1992, p. 229.
- ^ a b c Batatu, p. 26.
- ^ a b Batatu, p. 357.
- ^ Zuhur 2000, p. 39.
- ^ "علياء المنذر: هربت بأبنائها من سورية لمصر وقدمت للفن فريد الأطرش وأسمهان". القدس العربي (Arapça). 23 Mayıs 2008. 6 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2023.
- ^ "Fareed Al Atrach". web.archive.org. 12 Eylül 2010. 12 Eylül 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ocak 2023.
- ^ Kadi, Galila El; Bonnamy, Alain (2007). Architecture for the Dead : Cairo's Medieval Necropolis (İngilizce). American Univ in Cairo Press. s. 96. ISBN 978-977-416-074-5.
- ^ a b c d Batatu, p. 28.
- ^ Zuhur 2000, p. 38
Bibliyografya[değiştir | kaynağı değiştir]
- Bidwell, Robin (1998). Dictionary of Arab History. Kegan Paul International. s. 55.
- Firro, Kais (1992). A History of the Druzes. 1. BRILL. ISBN 9004094377.
- Firro, Kais (2005). "The Ottoman Reforms and Jabal al-Duruz, 1860–1914". Weismann, Itzchak; Zachs, Fruma (Ed.). Ottoman Reform and Muslim Regeneration. I. B. Tauris. ISBN 9780857715388.
- Batatu, Hanna (1999). Syria's Peasantry, the Descendants of Its Lesser Rural Notables, and Their Politics. Princeton University Press.
- Zuhur, Sherifa (2000). Asmahan's Secrets: Woman, War, and Song. University of Texas Press. ISBN 978-0-292-79807-6.