Doğu Hint Adalarında Şirket Yönetimi
Hollanda Doğu Hint Adalarındaki Şirket Yönetimi | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1610-1800 | |||||||||
  Bayrak
 Arma
| |||||||||
.gif) | |||||||||
| Başkent | Ambon (1610-1619) Batavia (1619-1800) | ||||||||
| Tanınan bölgesel dil(ler) | Felemenkçe, Malayca, Cava dili, Çince, Diğer yerli dilleri | ||||||||
| Hükûmet | Koloni hükûmeti | ||||||||
| |||||||||
| Tarihî dönem | Erken Modern | ||||||||
| |||||||||
| |||||||||
.svg){kind=small}
Doğu Hint Adalarındaki Şirket Yönetimi, Hollanda Doğu Hindistan Şirketi'nin (Felemenkçe: Vereenigde Oostindische Compagnie, VOC) 1610'da[1] Hollanda Doğu Hint Adaları'nın ilk genel valisini atamasıyla kurulan politik ve ticarî yapı. 1800'de şirketin iflas edip feshedilmesiyle son bulmuştur. Şirketin bölgedeki mülkleri de Hollanda Doğu Hint Adaları olarak kamulaştırılmıştır. Var olduğu zaman diliminde takımadaların çoğu üzerinde bilhassa stratejik öneme sahip olan Java'da bölgesel kontrol uyguladı.
1603'te Endonezya'daki ilk kalıcı Hollanda ticaret karakolu Cava'nın kuzeybatısında kalan Banten'de kuruldu. Ancak resmi Doğu Hint Adaları hükûmeti, Pieter Both 1610'da genel vali atanana kadar kurulmamıştır. Aynı yıl Ambon Adası, VOC'un Doğu Hint Adalarındaki karargâhı oldu. Batavia 1619'da başkent oldu.[2]
Yolsuzluk, savaş, kaçakçılık ve kötü yönetim şirketin 18. yüzyılın sonunda iflas etmesine neden oldu. Şirket 1800'de resmen feshedildi ve sömürge mülkleri, Batavya Cumhuriyeti tarafından Hollanda Doğu Hint Adaları olarak kamulaştırıldı.[3]
Arka Plan[değiştir | kaynağı değiştir]
1596'da Hollanda tarafından bölgeye yapılan bir sefer sırasında mürettebatın yarısı kaybedildi, bir Cava prensi öldürüldü ve bir gemi kaybedildi, ancak kârı diğer seferleri teşvik eden yüklü miktarda baharatla Hollanda Cumhuriyeti'ne dönüldü.
Doğu Hint Adaları baharat ticaretinin potansiyelini fark eden ve rekabetin Hollanda'nın bölgedeki kârını azaltmasını önlemek isteyen Hollanda hükûmeti, rakip ticaret şirketlerini Birleşik Doğu Hindistan Şirketi (VOC) adı altında birleştirdi. 1602'de Hollanda Devleti, şirkete Asya'daki baharat ticaretinde 21 yıllık bir tekel verdi. Bu verilen tekel ile savaş açma, hükümlüleri hapse atma ve infaz etme,[4] anlaşmalar müzakere etme, para basma ve koloniler kurma gibi bir takım hükûmet yetkileri verildi.[5]
Erken yerleşimler[değiştir | kaynağı değiştir]
1603'te Endonezya'daki ilk kalıcı Hollanda ticaret karakolu Java'nın kuzeybatısındaki Banten'de kuruldu[6] ve 1611'de Jayakarta'da (daha sonra Batavia ve ardından Jakarta olarak yeniden adlandırıldı) bir diğeri kuruldu. 1605'te Ambon Adası Portekizlilerden alındı.
VOC genel merkezi 1610'dan 1619'a kadar Ambon Adasında idi. Burası baharat üretim alanlarının merkezinde yer almasına rağmen Asya ticaret yollarından ve Afrika'dan Japonya'ya kadar uzanan diğer VOC faaliyetlerinden uzaktaydı.[7] Böylece takımadaların batısında yeni bir yer arandı; Malakka Boğazı stratejik olsa da, Portekizlilerin fethi bölgeyi tehlikeli hale getirmişti ve Banten'deki ilk kalıcı VOC yerleşimi, yerel hükümdarın güçlü kontrolü ile Çinli ve İngiliz tüccarların rekabeti nedeniyle zordu.[7]
1604'te, Maluku'ya ikinci bir İngiliz Doğu Hindistan Şirketi seferi ve ardından 1611-1617 arasında takımadalarda ticaret karakollarının kurulması, Hollanda'nın bölgede baharat ticaretinin tekeli olma hırsı tehdit altına girdiği için İngiltere-Hollanda rekabetinin başlamasına neden olmuştur.[6] Hollandalılar ve İngilizler arasında baharat ticaretiyle ilgili diplomatik anlaşmalar ve işbirliği, Amboyna katliamı ile sona erdi; burada on adet İngiliz, Hollanda hükûmetine karşı komplo kurmaktan işkence gördü ve öldürüldü, ardından İngilizler Banten hariç Endonezya'daki faaliyetlerinden çekildi.[6]
1619'da Jan Pieterszoon Coen, VOC'un genel valisi olarak atandı. 30 Mayıs 1619'da, on dokuz gemilik bir kuvvet tarafından desteklenen Coen, Jayakarta'ya baskın düzenledi, Banten yerlilerine ait güçleri kovdu ve Batavia'yı VOC karargahı olarak kurdu.
Genişleme[değiştir | kaynağı değiştir]
.jpg)
Genel Vali Coen'in planları, baharat ticaretini geliştirmek için Ambonlu paralı askerleri ve Çinli işgücünü istihdam ederek Batavia'yı Japonya, Çin, Endonezya takımadaları, Burma, Seylan ve İran'a kadar uzanan Asya içi ticaretin merkezi haline getirmeyi içeriyordu. Bu plan hiçbir zaman gerçekleştirilememiş olsa da Coen, 1607'de karanfil üretimini kontrol etmek için Ternate Sultanlığı ile ittifak kurarak baharat ticaretinde Hollanda'nın istediği tekeli kurmayı başardı ve ek olarak Banda Adaları'nın işgaliyle Hindistan cevizi ticaretinin kontrolü de ele geçirildi. Hollandalılar, 1641'de Melaka'yı Portekizlilerden alarak bölgenin denizlerinin kontrolünü sağladılar.[kaynak belirtilmeli] 1600'den itibaren Hollandalılar bölgede İspanyollarla da çatışmaya girdi. Birkaç Hollanda filosu İspanyol Filipinleri'ni işgal etti, ancak bu işgal teşebbüsü oradaki toprakları ele geçirmeyi başaramadı ve 1648'de Vestfalya Barışı ile barış sağlanmış oldu.[8]
17. yüzyılın ortalarında Batavia önemli bir ticaret merkezi haline geldi. Cava yerlisi Mataram krallığından gelen saldırılar püskürtüldü. Hollandalılar, 1667'de Sulawesi şehri Makassar'ı mağlup ederek kentin ticaretini VOC kontrolü altına aldı. Sumatra limanları da VOC kontrolü altına alındı ve son Portekizliler 1660'ta sınır dışı edildi. Biber ticareti üzerindeki tekel kontrolünü vermesi ve İngilizlerin sınır dışı edilmesi karşılığında Hollandalılar, Banten hükümdarının oğlunun 1680'de babasını devirmesine yardım etti.
Hakimiyetin büyük oranda tesisi ile birlikte yeni VOC politikası, ticaret noktalarına odaklanmak ve maliyetli bölgesel fetihler yapmamaktı. Ancak şirket bu dönemde Java'nın iç siyasetine derinden dahil oldu ve Mataram ve Banten liderlerinin dahil olduğu bir dizi savaşa katıldı. VOC, Java'nın baskın krallığı olan Mataram'ın susuhunan'ı (kralı) ile yalnızca Hollanda gemilerinin takımadalar içinde ticaret yapmasına izin veren bir anlaşmaya vardı.
Hollanda Doğu Hindistan Şirketinin yönetimi Endonezya baharat ticaretinin tam kontrolünü ele geçiremese de, Portekiz'in önceki çabalarından çok daha başarılı olmuştur. Hollandalılar Majapahit'in yerini alan Java'daki küçük krallıkların hizipleşmesinden yararlanarak Java'da kalıcı bir dayanak kurdular ve buradan dünyanın en zengin sömürge mülklerinden biri haline gelen bir yapı haline getirdiler.[9]
Tebaa Popülasyonu[değiştir | kaynağı değiştir]
Biraz güvenilir ilk nüfus sayımına göre, Doğu Hint Adaları'nın Hollanda kontrolündeki bölgeleri 1795'e kadar 2 milyonun biraz üzerinde, 1,5 ile 2 milyondan biraz fazla nüfus içeriyordu. Bunlardan milyonlarcası Java'nın kuzeydoğu kıyısında yaşadığı tespit edilmişti. Daha sonraki nüfus sayımları bu sayının biraz hafife alınması gerektiğini belirtti. Seylan gibi diğer bölgeleri de sayılırsa, modern araştırmalar, VOC'a tabi nüfusun genel boyutunun XVII. yüzyılın sonlarında 453.000'den 503.000'e, XVIII. yüzyılın sonlarında 2.445.000-2.902.000'e yükseldiğini gösteriyor. XVII. yüzyılın sonlarında, bunların büyük bir kısmı (300.000) Seylan'da yaşarken, XVIII. yüzyılın sonlarında Hollanda Seylan'ının nüfusu 2 milyon Cavalı tebaaya kıyasla 350.000-817.000 idi (tebaalarının geri kalanı diğer Malay adalarında yaşıyordu ve ayrıca şirketin Cape Kolonisi'de 25.000 yerleşimciden oluşan küçük bir nüfusu da vardı).[10]
Etkileri[değiştir | kaynağı değiştir]
Endonezya'nın yerel yönetimleri üzerindeki en derin VOC etkisi, özellikle silah ve nakliye alanındaki teknolojileriydi. Bu teknolojiyle, özellikle Maluku ve Java'da yerli krallıklar üzerinde göreceli üstünlük sağlayabildiler. Ateşli silahlar ve toplar zaten önceki Avrupalı sömürgeciler olan Portekizliler tarafından getirilmiş olsa da, onları Endonezya takımadalarındaki fetihlerinde oldukça yaygın bir şekilde kullanan ve Asya'daki Malakka, Seylan ve Ambon gibi bazı Portekiz limanları ve kolonilerini elde eden Hollanda Doğu Hindistan Şirketi idi. VOC, Mataram sarayının entrikalarına daha derinden dahil oldu.
VOC'un diğer bir etkisi, Endonezya takımadalarındaki ticaret sistemlerini değiştirmesiydi. VOC, baharat ticaretinde tekel politikası uygulayarak, çok sayıda limanın, krallığın ve tüccarın katıldığı önceki ticaret sistemini ortadan kaldırdı. Bu yaklaşım Asya ticaret politikalarına muhalif bir yaklaşım oldu ve VOC'u bir dizi savaşa ve fetihlere dahil etti.
VOC personeli, yerli Endonezyalılardan ayrı yaşıyordu ve Hollandalılar, yerli sınıfsal sistemlerinde alt sıralarda yer alıyordu. Bu nedenle, VOC Endonezya toplumuna ürünler, teknikler ve kurumsal organizasyon getirirken, Endonezyalı düşünürler üzerindeki etkisi çok az olmuştur. Bazı hususlarda da Endonezyalılar Hollandalılara yeni yaklaşımlar kazandırmıştır. Buna örnek olarak Avrupa'nın otokratik yönetimi, hiyerarşiyi ve kalıtsal hakları kınadığı dönemde, Genel valilerin kraliyet ailesi gibi hareket edip kurdukları yerleşim bölgelerini terk etmemeleri ve Endonezya kraliyet aileleri gibi, emeği örgütlemek için yerel soylular ile Çinli ajanları istihdam etmeleri verilebilir.[11]
Notlar[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Kahin 1992, p. 125.
- ^ Brown 2004, p. 28.
- ^ Ricklefs 1991, p. 110.
- ^ "Slave Ship Mutiny: Program Transcript". Secrets of the Dead. PBS. 11 Kasım 2010. 15 Nisan 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Kasım 2010.
- ^ Ames, Glenn J. (2008). The Globe Encompassed: The Age of European Discovery, 1500–1700. ss. 102-103.
- ^ a b c Ricklefs, p. 29
- ^ a b Ricklefs, p. 28.
- ^ Conquest and Pestilence in the Early Spanish Philippines. University of Hawaii Press. 16 Nisan 2009. ss. 34-35. ISBN 978-0-8248-6197-1.
- ^ Ricklefs (1991), pages 22 to 26
- ^ Markus Vink. "From the Cape to Canton: The Dutch Indian Ocean World, 1600–1800 — A Littoral Census." Journal of Indian Ocean World Studies, 3 (2019), pp. 13–37. Pages 33–35.
- ^ Indonesia: Peoples and Histories. New Haven and London: Yale University Press. 2003. ss. 210-211. ISBN 0-300-10518-5. Yazar
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım)
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- Brown, Iem (2004). "Endonezya Bölgeleri". Taylor ve Francis.
- Kahin, Audrey (1992). Endonezya Tarihsel Sözlüğü, 3. baskı. Rowman ve Littlefield Yayıncıları.
- Ricklefs, MC (1991). C'den Beri Modern Endonezya Tarihi. 1300, 2. Baskı. Londra: MacMillan, s. 28.