İçeriğe atla

Büyük Ayrışma

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Maddison'un 1500 ve 1950 yılları arasında seçilmiş Avrupa ve Asya ülkeleri için 1990 uluslararası dolar cinsinden satın alma gücü paritesine göre kişi başına düşen GSYİH tahminleri,[1] Batı Avrupa ve Japonya'nın 19. yüzyıldaki çarpıcı büyümesini göstermektedir.
Avrupa kitap çıktısı, özellikle 1450'deki Basım Devrimi'nden sonra, 500 ile 1800 arasında 100.000 kat arttı.[2]

Büyük Ayrışma ya da Avrupa Mucizesi, Batı dünyasının (yani Batı Avrupa ve Yeni Dünya'nın halklarının baskın nüfus haline geldiği kısımlarının) modern öncesi büyüme kısıtlamalarını aştığı ve 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu, Babür Hindistan'ı, Qing Çin'i, Tokugawa Japonyası ve Joseon Kore'sini gölgede bırakarak dünyanın en güçlü ve zengin medeniyeti olarak ortaya çıktığı sosyoekonomik değişimdir.

Büyük Ayrışmanın ardındaki nedenleri açıklamaya çalışan coğrafya, kültür, kurumlar, sömürgecilik, kaynaklar ve tamamen şans gibi çeşitli teoriler vardır.[3] Bazıları ayrışmanın 15. veya 16. yüzyıl gibi erken bir tarihte, Rönesans ve Keşifler Çağı sırasında merkantilizm ve kapitalizmin yükselişiyle başladığına inanırken diğerleri en önemli değişimin 18. ve 19. yüzyılların sonlarında Sanayi ve Teknoloji Devrimleri ile gerçekleştiğini savunmaktadır.[4][5] Büyük Ayrışma, ulaşım ve tarım gibi teknolojik ilerlemelerin Batı'da Doğu'ya kıyasla daha büyük ölçüde benimsenmesiyle de belirginleşmiştir. Batı'da enerji kaynağı olarak kömürün kullanılması da enerji üretiminde Batı'ya avantaj sağlamıştır.[4] Büyük Ayrışma I. Dünya Savaşı'ndan önce zirveye ulaşmış ve 1970'lerin başına kadar devam etmiş, ancak 1980'lerin sonunda birçok Üçüncü Dünya ülkesinin Birinci Dünya ülkelerinin çoğundan daha yüksek ekonomik büyüme oranlarına ulaşmasıyla yerini Büyük Yakınlaşmaya bırakmıştır.[4]

Terminoloji ve tanım

[değiştir | kaynağı değiştir]

"Büyük Ayrışma" kavramı, Avrupa ülkelerinin modern dönemde diğer bölgelere kıyasla ekonomik kalkınmada önemli bir artış yaşadığı fikrini ifade etmektedir. Bu terim ilk olarak 1996 yılında Samuel P. Huntington tarafından ortaya atılmış ve Kenneth Pomeranz tarafından "The Great Divergence : China, Europe, and the Making of the Modern World Economy" (Büyük Ayrışma: Çin, Avrupa ve Modern Dünya Ekonomisinin Oluşumu) adlı kitabında popüler hale getirilmiştir. Eric Jones da bu kavramı 1981 tarihli "The European Miracle: Environments, Economies and Geopolitics in the History of Europe and Asia" (Avrupa Mucizesi: Avrupa ve Asya Tarihinde Ortamlar, Ekonomiler ve Jeopolitik) adlı kitabında alternatif bir terim olan "Avrupa Mucizesi" terimini kullanarak tartışmıştır.[6] Büyük Ayrışmanın tam zamanlaması tarihçiler tarafından tartışılsa da, bazıları 16. yüzyıl gibi erken bir tarihte başladığına inanırken diğerleri en hızlı ayrışmanın 19. yüzyılda meydana geldiğini savunmaktadır.[7] Bazı akademisyenler, Rönesans ve Çin imparatorluk denetim sistemi gibi bazı kültürel faktörlerin ayrışmaya katkıda bulunmuş olabileceğini savunmaktadır.[8] Diğerleri ise beslenme ve ticaret açıkları gibi ekonomik verilere işaret ederek, Qing Çin'i ve Güney Asya da dahil olmak üzere Asya'nın bazı bölgelerinin 19. yüzyıldan önce Avrupa ile karşılaştırılabilir bir gelişime sahip olduğunu savunmaktadır. Buna karşılık, Batı Avrupa'nın 16. yüzyıl gibi erken bir tarihte Asya'nın en zengin bölgelerinden daha ileride olduğunu iddia edenler de vardır.[9]

Modern öncesi ekonomiler, sınırlı arazi ve kaynaklar, toprak bozulması, ormansızlaşma ve güvenilir enerji kaynaklarının eksikliği de dahil olmak üzere ekonomik büyümeyi engelleyen çok sayıda zorlukla karşı karşıya kalmıştır. Bazı bölgeler 18. yüzyılda makul bir yaşam standardına ulaşmış olsa da, bu kısıtlamalar nihayetinde kişi başına düşen gelirlerdeki büyümeyi engellemiştir.[10] Büyümeyi ve sermaye birikimini sürdürmek için büyük miktarda kaynağa duyulan ihtiyaç çoğu zaman sömürgeciliğe yol açmıştır.[10] Ancak Sanayi Devrimi bu engellerin üstesinden gelebilmiş ve kişi başına düşen gelirlerde benzeri görülmemiş, sürekli bir büyüme sağlamıştır.

Batı Avrupa

[değiştir | kaynağı değiştir]

10. yüzyıl boyunca Avrupa, Yüksek Orta Çağ olarak bilinen bir refah, nüfus artışı ve bölgesel genişleme dönemi yaşamıştır. Bunun nedeni Viking, Müslüman ve Macar istilalarının azalması ve artan uzmanlaşma ile ticaretin yeniden canlanmasıydı. Ancak 14. yüzyılda Avrupa, Kara Veba da dahil olmak üzere kıtlıklar, savaşlar ve salgın hastalıklar gibi çok sayıda felaketle karşı karşıya kalmış, bu da nüfusun azalmasına ve feodal ve malikanesel ilişkilerin gerilemesine yol açmıştır.[11] Keşifler Çağı'nda Avrupa, Amerika ve Asya'ya yeni ticaret yolları açmış, bu da anonim şirketlerin ve finansal kurumların gelişmesine yol açmıştır. Hollanda Cumhuriyeti ve İngiltere Krallığı da ticaret yoluyla ekonomileri üzerinde önemli bir kontrol kazanmıştır. Öte yandan, Kuzeybatı Avrupa'da Büyük Ayrışma olarak bilinen önemli ve sürekli ekonomik büyüme kömüre erişim, Yeni Dünya'nın sömürgeleştirilmesi ve sömürgecilikten elde edilen kârlar gibi benzersiz avantajların sağlandığı 1750 ve hatta 1800'den sonrasına kadar gerçekleşmemiştir.[12][13]

Çin

[değiştir | kaynağı değiştir]
1000 ve 1975 yılları arasında Çin ve Kıta Avrupası'nın karşılaştırmalı popülasyonları (milyon, log ölçeği). [14]

Geçtiğimiz iki bin yıl boyunca Çin, Avrupa'dan daha büyük bir nüfusa sahip olmuştur. Avrupa'nın aksine, Çin bu süre zarfında uzun bir dönem boyunca siyasi olarak birleşikti.[15] Song Hanedanlığı (960-1279) döneminde Çin tarım, su taşımacılığı, finans, kentleşme, bilim ve teknoloji alanlarında önemli ilerlemeler kaydetmiş ve 1100 yılı civarında Çin ekonomisi dünyanın en gelişmiş ekonomisi haline gelmiştir.[16] Ülkenin güneyinde ıslak tarla pirincinin başarılı bir şekilde yetiştirilmesi daha fazla gelişmeye olanak sağlarken, kuzey Moğol ve Jurchen istilalarından, sellerden ve salgın hastalıklardan etkilendi. Bu durum, nüfus ve sanayi merkezinin Çin medeniyetinin ana vatanı olan Sarı Nehir bölgesinden ülkenin güneyine kaymasına yol açtı ve bu eğilim ancak 15. yüzyılda kısmen tersine döndü.[17] 1300 yılına gelindiğinde Çin'in yaşam standartları İtalya'nın gerisine düşmüş, 1400 yılına gelindiğinde ise İngiltere de Çin'i yakalamıştı. Bununla birlikte, Çin'in en zengin bölgeleri, özellikle de Yangzi Deltası, 18. yüzyılın başlarına kadar Avrupa ile aynı seviyede kalmış olabilir.[18] Ming ve Qing hanedanlarını kapsayan geç imparatorluk döneminde (1368-1911), verimlilikte büyük artışlar olmasa da ekonomi ve nüfus önemli ölçüde büyüdü. İpek, çay ve seramik gibi Çin malları Avrupa'da oldukça rağbet görmüş, bu da gümüş akışına ve istikrarlı ve rekabetçi pazarların genişlemesine yol açmıştır. 18. yüzyılın sonuna gelindiğinde Çin'in nüfus yoğunluğu Avrupa'dakini aşmıştı.[19] Çin'de Avrupa'ya kıyasla daha fazla büyük şehir, ancak çok daha az küçük ölçekli şehir vardı.Kenneth Pomeranz başlangıçta Çin ve Avrupa arasındaki Büyük Ayrışmanın 19. yüzyıla kadar gerçekleşmediğine inanıyordu, ancak daha sonra bu tarihi 1700 ile 1750 arasına yerleştirecek şekilde konumunu revize etti.[20]

Hindistan

[değiştir | kaynağı değiştir]
Angus Maddison'un tahminlerine göre MS 1'den MS 2003'e kadar bölgelere göre dünyanın GSYİH'sına (SAGP) küresel katkı.[21] 18. yüzyıla kadar Çin ve Hindistan en verimli iki bölgeydi.

2020 yılında yapılan bir çalışma ve veri seti, Kuzey Hindistan ile İngiltere arasındaki ekonomik uçurumun 17. yüzyılın sonlarında başladığını ve 1800'lerden sonra önemli ölçüde arttığını ortaya koymuştur.[22] Çalışma, iki bölge arasındaki yaşam standardındaki önemli farkın temel olarak İngiltere'nin hızlı ekonomik büyümesinden ve Hindistan'ın 19. yüzyılın ilk yarısındaki durgunluğundan kaynaklandığını belirledi.[22]

Büyük Ayrışma'dan önce Hindistan, özellikle de Bengal Sultanlığı, son derece verimli bir tarım ve sanayiye sahip büyük bir ticaret ülkesiydi.[23] Diğer bazı ülkelerin aksine, Hindistan 19. ve 20. yüzyıllara kadar yaygın bir ormansızlaşma yaşamamış ve bu nedenle enerji kaynağı olarak kömüre bel bağlama ihtiyacı duymamıştır. Özellikle Babür bölgesi, tekstil üretimi ve gemi inşa endüstrileriyle tanınıyordu.[24] Avrupa'nın Hindistan'dan gelen pamuklu tekstil, baharat ve ipek gibi ürünlere olan talebi erken modern dönemde yüksekti. Buna karşılık, büyük ölçüde kendi kendine yeterli olan Hindistan'da Avrupa mallarına çok az talep vardı. Bu ticari dengesizlik, Hindistan'ın ithalatını ödemek için Avrupa'dan Hindistan'a büyük miktarlarda altın ve gümüş ihraç edilmesiyle sonuçlandı.[25][26]

Orta Doğu

[değiştir | kaynağı değiştir]

1000'li yılların başında Orta Doğu, Batı Avrupa'dan daha ileriydi. 16. yüzyıla gelindiğinde her iki bölge de aynı gelişmişlik seviyesindeydi ancak 1750 yılına gelindiğinde Batı Avrupa'nın önde gelen devletleri İngiltere ve Hollanda, Orta Doğu'nun önde gelen devletlerini geride bırakmıştı.[27][28] 19'uncu yüzyılın başlarında gelişmiş bir ekonomiye sahip Orta Doğu ülkelerine bir örnek, gelişen bir sanayi imalat sektörüne ve Fransa gibi önde gelen Batı Avrupa ülkelerine benzer ve Japonya ve Doğu Avrupa'dan daha yüksek bir kişi başına gelire sahip olan Osmanlı Mısır'ıydı.[29] Osmanlı İmparatorluğu'nun Suriye ve Güneydoğu Anadolu gibi diğer bölgeleri de bu dönemde büyüyen üretken bir imalat sektörüne sahipti.[30] Mısır, 19. yüzyılın başlarında Muhammed Ali yönetiminde, silah üretimi, pamuk ekimi ve tekstil üretimi için fabrikaların kurulması da dahil olmak üzere devlet destekli sanayileşme programları uyguladı.[31] Kişi başına düşen iğ sayısı bakımından dünyanın en verimli beşinci pamuk endüstrisine sahip olan ülke, öncelikle hayvan gücü ve su çarkları gibi geleneksel enerji kaynaklarıyla çalışıyordu. Buharlı makineler de bu dönemde Mısır'ın endüstriyel imalat sektörüne girmiştir. Bu çabalara rağmen Mısır'ın sanayileşme programları Muhammed Ali'nin 1849'da ölümünden sonra geriledi ve ülke ham pamuk tedarikçisi olarak Avrupa egemenliğindeki dünya pazarına entegre oldu. Bazı tarihçiler, Mısır'ın sanayileşme çabalarında başarılı olması halinde, Japonya veya ABD'ye benzer şekilde özerk kapitalist kalkınmayı başarabileceğine ve bağımsızlığını koruyabileceğine inanmaktadır.[32]

Japonya

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tokugawa Şogunluğu Japonya'yı yönetmiş ve topluma katı bir hiyerarşi dayatmıştır. Ayrıca, devlet tekelleri ve dış ticaret üzerindeki kısıtlamalar yoluyla ekonomiyi ağır bir şekilde düzenlediler.[33] Ancak bu önlemler uygulamada genellikle göz ardı edilmiştir. Japonya, 725'ten 1974'e kadar yılda %0,04 oranında yavaş bir kişi başına GSYİH büyümesi yaşamıştır. 1150-1280, 1450-1600 ve 1730'dan sonra önemli büyüme dönemleri yaşanmıştır. Bu süre zarfında kişi başına düşen GSYH'de önemli bir düşüş yaşanmamıştır. 17. yüzyılın ortalarında Japonya'nın kişi başına düşen GSYH'si Birleşik Krallık'ınkine benzerdi.[34] Ancak 1850 yılına gelindiğinde Japonya'nın kişi başına düşen geliri İngiltere'ninkinin sadece dörtte biri kadardı. Buna rağmen, Japonya 18. yüzyılda daha yüksek bir yaşam beklentisine sahipti; yetişkin erkekler İngiltere'de 31,6 ila 34 yıl, Fransa'da 27,5 ila 30 yıl ve Prusya'da 24,7 yıl yaşarken Japonya'da ortalama 41,1 yıl yaşıyordu.[35]

Doğu Afrika[36][37]

[değiştir | kaynağı değiştir]

MS birinci bin yıl boyunca Doğu Afrika'daki Aksum Krallığı güçlü bir donanmaya sahipti ve Bizans İmparatorluğu ve Hindistan ile ticaret bağlantıları kurdu. Günümüz Somali'sinde 14. ve 17. yüzyıllar arasında aktif olan Ajuran Sultanlığı, 19. yüzyıla kadar Afrika Boynuzu'nda kullanılan tarım, vergilendirme ve hidrolik mühendisliği için yenilikçi sistemler uygulamıştır. Afrika'nın doğu kıyısındaki Svahili krallıkları da gelişen bir ticaret imparatorluğuna sahipti; Svahili şehirleri Hint Okyanusu'nda önemli limanlar olarak hizmet veriyor ve Orta Doğu ve Uzak Doğu ile ticaret yapıyordu. Güneydoğu Afrika krallıkları da Çin ve Hindistan ile kapsamlı ticaret bağlantılarını sürdürmüştür. İslam'ın benimsenmesi ticaret için kültürel ve ahlaki bir temel sağlamış ve siyasi ve kültürel sınırların ötesinde uzun mesafeli ticaret için bir çerçeve oluşturulmasına yardımcı olmuştur.

Olası faktörler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Akademisyenler, Büyük Ayrışmanın neden meydana geldiğini açıklamak için çok sayıda teori öne sürdüler.

Kömür

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kömür yataklarının dağılımı, Britanya'daki endüstriyel gelişmeyi şekillendirdi.

Sanayi Devrimi sırasında kömür ve kok kömürü, odun ve odun kömürüne kıyasla daha düşük maliyet, daha fazla bolluk ve daha yüksek verimlilik nedeniyle metalurji ve buhar makinelerinde yaygın olarak kullanılmıştır. Ayrıca, kömürle çalışan buharlı makineler 19. yüzyılın başlarında demiryolları ve gemicilikte kullanılarak ulaşımda devrim yaratmıştır. Bununla birlikte, Avrupa ve Asya arasında kömürün bulunabilirliği açısından önemli farklılıklar vardı. Avrupa'daki kömür madenleri genellikle daha ıslaktı ve derin madenler kullanılmadan önce yeraltı suyunu dışarı pompalamak için Newcomen buhar makinesinin kullanılmasını gerektiriyordu. Buna karşılık, Çin'in en büyük kömür yatakları kuzeybatıda bulunuyordu ve bu da enerji üretimi ve demir üretimi için kömüre ulaşmalarını ve kullanmalarını kolaylaştırıyordu.[38] Ancak 12. ve 14. yüzyıllar arasında Çin'de nüfusun güneye doğru kayması, büyük kömür yataklarından uzakta yeni sanayi merkezlerinin ortaya çıkmasına neden oldu. Öte yandan Britanya, nispeten küçük bir alanda bulunan Avrupa'daki en büyük kömür yataklarından bazılarına sahipti.[39] Buna rağmen, bazı akademisyenler kömürün Sanayi Devrimi'nin merkezinde yer almasının şart olmadığını ve önemli bir gelir kaybı olmaksızın kolayca ikame edilebileceğini veya ithal edilebileceğini savunmuştur.[40]

Yeni Dünya

[değiştir | kaynağı değiştir]
18. yüzyılın sonunda sömürge imparatorluklarının dağılımı

Birçok teori, Avrupa'nın Yeni Dünya ile olan benzersiz bağlantısının Büyük Ayrışmada önemli bir rol oynadığını öne sürmektedir. Sömürgelerden ve köle ticaretinden elde edilen karlar yıllık gelirin %7'sini oluşturuyordu ki bu, sanayi öncesi sermaye stoklarındaki yüksek amortisman oranı göz önüne alındığında hatırı sayılır bir getiri oranıydı. Bu da tasarruf ve sermaye birikimi miktarını sınırlıyordu.[41] Erken dönem Avrupa kolonizasyonu, Yeni Dünya mallarının, özellikle de gümüşün Asya'ya satılmasıyla sürdürülmüştür.[42] Pomeranz, Avrupa için en önemli avantajın, Amerika'da büyük miktarlarda tarım ürünü yetiştirilmesine olanak tanıyan ve sanayileşme için Avrupa'daki işgücü ve toprağı serbest bırakan verimli, işlenmemiş toprakların bolluğu olduğunu savunmaktadır.[43] Yeni Dünya aynı zamanda İngiltere'yi 23 ila 25 milyon dönüm ekili araziye ihtiyaç duymaktan kurtardığı tahmin edilen odun, pamuk ve yün ihracatını da sağladı. Bu sayede önemli miktarda kaynak serbest kaldı ve Avrupalı imalatçılar için bir pazar işlevi gördü.[44] Ayrıca bazı akademisyenler Yeni Dünya'nın sanayileşme için gerekli bir faktör olduğunu, ticaretin daha az gelişmiş bölgelerin tarıma odaklanmasına yol açarak Avrupa'daki sanayileşmiş bölgeleri destekleyen bir faktör olarak hizmet ettiğini öne sürmektedir.[45]

Siyasi parçalanma

[değiştir | kaynağı değiştir]

Coğrafya, Avrupa ve Çin'deki siyasi sistemlerin ve teknolojik ilerlemelerin gelişiminde önemli bir rol oynamıştır. Avrupa'da birkaç büyük yarımadanın ve dağlar ve boğazlar gibi doğal engellerin varlığı siyasi balkanlaşmayı teşvik etmiş ve savunulabilir sınırlar sağlamıştır.[46] Bu da çok sayıda devletin varlığını mümkün kılarak heterodoks fikirlerin gelişmesini sağlamış ve önemli kurumsal yenilikleri teşvik etmiştir. Öte yandan, Çin'in düz bir kıyı şeridi ve iki nehir vadisinin hakim olduğu bir kalpgah ile karakterize edilen coğrafyası, siyasi birliği ve büyük, monolitik imparatorlukların oluşumunu teşvik etti. Bu durum, Xuande İmparatoru'nun 1432'de okyanusta giden gemilerin inşasını yasaklama kararının da gösterdiği gibi, teknolojik ve sosyal durgunluk politikalarına yol açmıştır. Buna ek olarak, Çin'in büyük nüfusu 14. yüzyıldan önceki teknolojik ilerlemelere katkıda bulunmuş olabilir, ancak Sanayi Devrimi'ne yol açan türden teknolojik ilerlemelerde o kadar önemli değildi.[47] Japonya'nın Çin'e kıyasla daha küçük olması, modernleşme ve Batı teknolojilerini benimseme becerisinde rol oynamış olabilir. İktisat tarihçisi Tuan-Hwee Sng, Çin devletinin büyüklüğünün, idari kontrol ve ülkenin mali durumuyla ilgili sorunlar nedeniyle 19. yüzyıldaki göreceli gerilemesine katkıda bulunduğunu öne sürmektedir.[48] Siyaset bilimci Gary W. Cox, Avrupa'daki siyasi parçalanma, kurumsal yenilikler ve ekonomik kalkınmanın etkileşim içinde Sanayi Devrimi'nin koşullarını yarattığını savunmaktadır.[49]

Diğer coğrafi faktörler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Annales tarihçi okulundan Fernand Braudel'e göre, Akdeniz'in derinliği onu balıkçılık için fakir bir alan haline getirmiş ve uzun mesafeli ticaretin gelişmesine yol açmıştır. Buna ek olarak, Alpler ve Alp kuşağının diğer kısımları, kıyı bölgelerine yaylalardan gelen göçmenleri sağlamış ve bu da fikirlerin yayılmasını kolaylaştırmıştır.[50] Akdeniz'in doğu-batı ekseni, birçok takımada ve nehirle birlikte, denizciliği kolaylaştırmış ve göçü artırmıştır. Akdeniz'in yarımadaları da siyasi milliyetçiliği ve uluslararası rekabeti teşvik etti.[46] Ekonomistler William Easterly ve Ross Levine, tropik konumların, hastalıkların ve ürünlerin kalkınmayı doğrudan ülke gelirlerini etkilemek yerine öncelikle kurumlar aracılığıyla etkilediğini bulmuşlardır. Ayrıca, kurumlar için kontroller uygulandıktan sonra politikaların kalkınma üzerinde hiçbir etkisi olmadığını bulmuşlardır.[51]

İnovasyon

[değiştir | kaynağı değiştir]

Batı,demiryolu, buharlı gemi ve buhar makinesi gibi teknolojideki gelişmelerin yanı sıra kömürün yakıt kaynağı olarak kullanımının artması nedeniyle 19. yüzyılın başlarında önemli bir ekonomik büyüme yaşadı.[52] Bu yenilikler Büyük Ayrışmaya katkıda bulunarak Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri'nde Doğu'ya kıyasla daha yüksek bir ekonomik konuma yol açmıştır. Doğu'nun yeniliklere karşı tutumunun da bu farklılığa katkıda bulunmuş olabileceği öne sürülmüştür. Doğu, modern öncesi icatlarını korumaya odaklanma eğiliminde olup aktif olarak yeni teknolojik gelişmeler aramazken, Batı deney ve deneme yanılmaya vurgu yaparak yeni ve geliştirilmiş inovasyonların yaratılmasını sağlamıştır. [53]

Piyasaların verimliliği ve devlet müdahalesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bazı görüşler Avrupa'nın diğer medeniyetlere kıyasla daha açık ve etkin piyasalara sahip olduğunu ve bunun da Büyük Ayrışmada bir faktör olarak gösterildiğini savunmaktadır.[54] Ancak Avrupa'da bu piyasalar genellikle feodalizm ve merkantilizm tarafından engellenmiştir. Toprak mülkiyetini sınırlayan entail gibi uygulamalar, emeğin serbest dolaşımını ve toprağın alınıp satılmasını engellemiştir. Toprak mülkiyeti üzerindeki bu feodal kısıtlamalar özellikle kıta Avrupa'sında yaygındı. Öte yandan Çin, sadece zayıf geleneklerle sınırlandırılmış daha liberal bir toprak piyasasına sahipti.[55] Avrupa'da serflik ve kölelik gibi bağlı çalışma biçimleri, Mançu fethi sırasında bile Çin'dekinden daha yaygındı. Batı'daki kentsel endüstriler de, 18. yüzyılda ana tekellerin tuz ve Guangzhou üzerinden yapılan dış ticarette olduğu Çin'e kıyasla loncalar ve devlet zoruyla kurulan tekeller tarafından daha fazla sınırlandırılmıştı.[56] Ekonomi tarihçisi Paul Bairoch, ABD, İngiltere ve İspanya gibi Batı ülkelerinin başlangıçta serbest ticarete sahip olmadığını, aksine 19. yüzyılın başlarında Çin ve Japonya'ya benzer şekilde korumacı politikalara sahip olduğunu belirterek karşıt bir görüş ortaya koymaktadır.[55] Öte yandan Osmanlı İmparatorluğu liberal bir ticaret politikasına sahipti ve sanayisizleşmesine katkıda bulunduğuna inanılan yabancı ithalata açıktı. Osmanlı'nın bu liberal politikaları başlangıçta serbest ticareti savunan İngiliz ekonomistler tarafından övülmüş, ancak daha sonra serbest ticarete karşı çıkan İngiliz politikacılar tarafından eleştirilmiş ve Osmanlı İmparatorluğu'nu sınırsız rekabetin yol açtığı zararlara örnek olarak göstermişlerdir.[57]

Maaşlar ve yaşam standartları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Adam Smith ve Thomas Malthus'un da aralarında bulunduğu klasik ekonomistler, Batı'daki yüksek ücretlerin işgücüne olan ihtiyacı azaltan teknolojik gelişmeleri teşvik ettiğine inanıyordu.[58] Ancak 20. yüzyılda yapılan son çalışmalar, 18. yüzyıl Çin'i ile Sanayi Devrimi öncesi Avrupa'sındaki yaşam standartlarının benzer olduğunu göstermiştir. Pomeranz, Çin ve Japonya'da ortalama yaşam süresi ve kişi başına düşen kalori miktarının Avrupa'nın gelişmiş bölgelerindekilere benzer olduğunu tespit etmiştir.[35] Pomeranz ve diğerleri ayrıca her iki bölgede de kişi başına mütevazı bir büyüme olduğunu ve Çin ekonomisinin durgun olmadığını, özellikle tarımın Batı Avrupa'dan daha ileri olduğunu tespit etmiştir. Çin şehirleri aynı zamanda üstün bir toplum sağlığına da sahipti.[59] Ekonomi tarihçisi Paul Bairoch, 1800 yılında Çin'in kişi başına düşen GSMH'sinin Batı Avrupa'nınkinden daha yüksek olduğunu tahmin ederken, ekonomi tarihçisi Jean Barou, 1800 yılında Osmanlı Mısır'ında kişi başına düşen gelirin Fransa gibi önde gelen Batı Avrupa ülkeleriyle karşılaştırılabilir olduğunu ve Avrupa ve Japonya'nın genel ortalama gelirinden daha yüksek olduğunu tespit etmiştir. Bairoch da Batı Avrupa'da kişi başına düşen gelirin dünyanın geri kalanını 1800'den sonra geçtiğini ileri sürmüştür. Bununla birlikte, Çin ve Mısır'ın ortalama gelirleri hala Avrupa'nın genel ortalama gelirinden daha yüksekti.[60][61] Ekonomi tarihçisi Jan Luiten van Zanden, kişi başına düşen GSYİH, ücretler ve yaşam standartları arasındaki ilişkinin karmaşık olduğunu belirtmekte ve Hollanda örneğini kullanarak, ülkede reel ücretlerin erken modern dönemde azaldığını ve 20. yüzyıla kadar Orta Çağ seviyelerine dönmediğini, buna karşın kişi başına düşen GSYİH'nin önemli ölçüde arttığını göstermektedir.[62] Şevket Pamuk ve van Zanden de Batı Avrupa'daki yaşam standartlarının, 1820'de başlayan GSYİH artışına rağmen, Amerika'dan gelen ucuz gıda nedeniyle ancak 1870'ten sonra önemli ölçüde artmaya başladığını tespit etmiştir. Robert Allen da reel ücretlerin Orta Çağ'da Avrupa genelinde yüksek düzeyde benzer olduğunu, ancak 16. ve 17. yüzyıllarda artan fiyatlar nedeniyle düştüğünü bulmuştur.[63]

Mülkiyet hakları

[değiştir | kaynağı değiştir]

Batı dünyası ile dünyanın geri kalanı arasındaki ekonomik ve teknolojik uçurumu tanımlamak için kullanılan bir terim olan Büyük Ayrışma, kısmen mülkiyet haklarındaki farklılıklara bağlanmıştır.[64] Bazılarına göre Asya'da tüccarlar, devletin el koyması ve diğer akrabalarıyla çatışma riski nedeniyle sermaye biriktirememiş, bu da Avrupa'dakilere kıyasla daha az güvenli mülkiyet haklarına yol açmıştır. Ancak diğerleri, Avrupalı tüccarların da devlet borcunu ödeyememe yoluyla kamulaştırmaya karşı savunmasız olduğunu ve Asya'daki kamulaştırma tehdidinin, Japonya hariç, Avrupa'dakinden önemli ölçüde daha büyük olmadığını savunmaktadır.[65] Hükûmet politikalarının çeşitli ekonomilerin gelişimi üzerinde önemli bir etkisi olmuştur. Hükûmetlerin hanedanlar tarafından kontrol edildiği Doğu toplumları, yeniliği teşvik eden politikalardan yoksundu ve bu da daha yavaş ilerlemeyle sonuçlandı. Buna karşılık Batı dünyası, serbest piyasayı koruyan ve destekleyen ticari yasalar ve mülkiyet hakları geliştirmiş, kapitalist idealleri ve piyasa yapılarıyla inovasyonu teşvik etmiştir.[66][67] Çin'deki toprak piyasasının serbestliği konusunda da tartışmalar vardır; bazıları Avrupa'dakinden daha açık olduğunu savunurken diğerleri toprak kiracılığı haklarındaki farklılıkları vurgulamaktadır.[55] Yakın zamanda yapılan bir çalışma, Avrupa'da güvenli mülkiyet haklarının varlığının ve Orta Doğu'nun bazı bölgelerinde yokluğunun, Orta Çağ Avrupası'nda emek tasarrufu sağlayan sermaye mallarının yükselişine ve Orta Doğu'da düşüşüne katkıda bulunduğunu ortaya koymuştur.[68]

Avrupa sömürgeciliği

[değiştir | kaynağı değiştir]

Birçok ekonomi tarihçisi, Avrupa sömürgeciliğinin Batılı olmayan toplumların sanayisizleşmesi üzerinde önemli bir etkisi olduğunu savunmuştur. Paul Bairoch özellikle Hindistan'daki İngiliz sömürgeciliğini başlıca örnek olarak gösterirken, aynı zamanda Avrupa sömürgeciliğinin Asya, Orta Doğu ve Latin Amerika'daki diğer ülkelerin sanayisizleşmesine katkıda bulunduğunu ve Afrika'nın ekonomik gerilemesinde rol oynadığını iddia etmektedir.[69] Diğer tarihçiler Hindistan'ın sanayisizleşmesini İngiliz sömürge yönetimine bağlamaktadır. Jeffrey G. Williamson, Hindistan'ın Babür İmparatorluğu'nun çöküşü nedeniyle 18. yüzyılın sonlarında sanayisizleşme yaşadığına ve İngiliz yönetiminin bu süreci daha da şiddetlendirdiğine inanmaktadır.[70][71][71] Ancak Prasannan Parthasarathi buna itiraz etmekte ve Bengal Subahı ve Mysore Krallığı da dahil olmak üzere Babür sonrası birçok devletin, İngiliz sömürge politikaları sanayisizleşmeye neden olana kadar ekonomik olarak iyi durumda olduğunu ileri sürmektedir.[70] 19. yüzyıldan önce Hindistan pamuklu tekstil üretiminde dünyanın önde gelen üreticilerinden biriydi ve Bengal ile Mysore başlıca pamuk üretim bölgeleriydi. Hindistan'dan yapılan ithalatla rekabet edebilmek için İngiltere, Sanayi Devrimi sırasında emek tasarrufu sağlayan tekstil üretim teknolojilerine yatırım yapmıştır. Yeni sanayi üreticilerinin baskısı üzerine 1813 yılında Parlamento, Doğu Hindistan Şirketi'nin Asya ile ticaret tekeline son verdi ve Hint tekstil ürünlerine gümrük vergisi getirdi.[72] Bu durum, Doğu Hindistan Şirketi'ne bağlı olarak çalışan Hint el iplikçileri ve dokumacılarını makine yapımı iplik ve kumaşların rekabetine maruz bırakmış, bu da sanayisizleşme ve yerli imalatın gerilemesiyle sonuçlanarak İngiliz malları için yeni pazarlar açmıştır. İngiliz kolonizasyonu aynı zamanda İngiliz mallarının büyük Hindistan pazarına erişimini sağlarken, Hindistan'ın İngiltere'ye ithalatını kısıtladı ve Hindistan'dan ham pamuk vergisiz olarak İngiliz fabrikalarına ithal edildi ve burada tekstil üretiminde kullanıldıktan sonra Hindistan pazarına geri satıldı. Bu durum Hindistan'ı hem İngiliz fabrikaları için önemli bir hammadde tedarikçisi hem de İngiliz mamul malları için esir bir pazar haline getirdi.[73] Buna ek olarak, 1757'de Plassey Savaşı'ndaki İngiliz zaferinden elde edilen sermaye, tekstil üretimi de dahil olmak üzere İngiliz endüstrilerine yatırım yapmak için kullanıldı ve bu da İngiliz zenginliğini büyük ölçüde artırdı. Sonuç olarak, İngiltere 19. yüzyılda dünyanın önde gelen pamuklu tekstil üreticisi olarak Hindistan'ı geride bıraktı. Eleştirmenler, İngiliz sömürge yönetiminin Hindistan ekonomisinin kötü durumuna katkıda bulunduğunu, sömürge statüsü nedeniyle Hint endüstrilerine sınırlı yatırım yapıldığını savunuyor.[74] Hindistan'daki ekonomik gerileme İngiliz sömürge yönetiminden öncesine dayanmaktadır ve büyük ölçüde dünyanın diğer bölgelerindeki üretim artışı ve Babür İmparatorluğu'nun dağılmasından kaynaklanmıştır. Hindistan'ın küresel üretimdeki payı (%24,9) büyük ölçüde dünya nüfusundaki payı (%24,4) ve küresel ekonomideki payı (%22,5) da büyük ölçüde 18. yüzyılın başlarında dünya nüfusundaki payı (%22,4) tarafından belirlenmekteydi. Buna rağmen Hindistan'ın küresel ekonomideki payı İngilizlerin gelişinden sonra önemli ölçüde azalmıştır.[75]

A man with spectacles draws thread from a wheel.
Gandhi, İngiliz makine dokuması ithalatına karşı kendi kendine yeten bir alternatif olarak Hint pamuklu kumaşının çıkrıkta elle eğirilmesini teşvik etti.

Kültür

[değiştir | kaynağı değiştir]

Rosenberg ve Birdzell, otoriteye saygı ve sorgulama ya da deney eksikliği ile karakterize edilen geç Orta Çağ doğu kültürünün, yönetici hanedan tarafından uygulanan kontrolün bir sonucu olduğunu savunmaktadır. Buna karşılık, aynı dönemin batı kültürünün, merkezi otorite eksikliği ve taklit ve deney yapma isteği nedeniyle değişime ve yeniliğe daha açık olduğunu iddia etmektedirler. Max Weber, Kuzey Avrupa'da kapitalizmin gelişimini Protestan çalışma ahlakına ve Kalvinizmin seküler dünya üzerindeki etkisine bağlamıştır.[45] Chen ve Justin Yifu Lin, Konfüçyüsçülük ve Çin'deki imparatorluk denetim sistemi de dahil olmak üzere kültürel ve felsefi farklılıkların Çin'de kapitalizmin ortaya çıkışını engellediğini savunmuştur. Ancak diğer akademisyenler, Konfüçyüsçülüğün otoriteye ve devlete sorgusuz sualsiz sadakati teşvik ettiği fikrine karşı çıkarak, felsefenin hümanist ve rasyonalist köklerine ve otoriteye karşı çıkma geleneğine işaret etmişlerdir.[76] Çin'deki tüccar sınıfının da tarih boyunca önemli bir etkiye ve zenginliğe sahip olduğu ve Konfüçyüsçülüğün Song hanedanlığından itibaren iş ve ticareti meşru meslekler olarak kabul etmeye başladığı gösterilmiştir.[45][77]

Küreselleşme

[değiştir | kaynağı değiştir]

American Economic Review'de 2017 yılında yapılan bir araştırma, "1850-1900 yıllarında dünyanın zengin ve fakir kesimleri arasındaki ekonomik ayrışmanın ana itici gücünün küreselleşme olduğunu" buldu.[78][79]

Şans

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir dizi ekonomi tarihçisi, Sanayi Devrimi'nin kısmen şans ve talih sayesinde gerçekleşmiş olabileceğini öne sürmüştür[80][81][82]

Kara Ölüm

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihçi James Belich, 1346'dan 1353'e kadar Afro-Avrasya'da meydana gelen hıyarcıklı veba salgını Kara Ölüm'ün Büyük Ayrışmayı mümkün kılan koşulları belirlediğini ileri sürmüştür. Avrupa'da kitlesel ölümlere neden olan bu salgının kişi başına düşen geliri iki katına çıkardığını ileri sürmektedir. İşgücü kıtlığı, su gücü, rüzgâr gücü ve barut kullanımının yaygınlaşmasının yanı sıra su gücüyle çalışan yüksek fırınlar, ağır toplara sahip kalyonlar ve tüfekçilik gibi yeniliklerin hızla gelişmesine yol açmıştır.[83]

Ekonomik etkiler

[değiştir | kaynağı değiştir]
Bir Watt buhar motoru, Büyük Britanya'da ve dünyada Sanayi Devrimi'ni ilerleten, öncelikle kömürle çalışan buhar motoru

Eski Dünya'nın tarım ve üretim yöntemleri sadece belirli yaşam tarzlarını sürdürebiliyordu. Sanayileşme Avrupa ve Amerika ekonomisini önemli ölçüde değiştirmiş ve diğer Eski Dünya merkezlerinden çok daha yüksek zenginlik ve üretkenlik seviyelerine ulaşmasını sağlamıştır. Batı teknolojisi daha sonra Doğu'ya yayılmış olsa da, kullanım farklılıkları Batı'nın liderliğini korumuş ve Büyük Ayrışmayı hızlandırmıştır.[52]

üretkenlik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Karşılaştırmalı kullanım verimliliği analiz edilirken, ülkeler arasındaki farklılıkları ölçmek için toplam faktör verimliliği (TFV) ekonomik kavramı uygulanır. TFV analizi ülkeler arasında enerji ve hammadde girdilerindeki farklılıkları kontrol eder ve daha sonra verimliliği hesaplamak için kullanılır. Dolayısıyla verimlilik seviyelerindeki fark, hammaddelerin kendisinden ziyade enerji ve hammadde kullanımının verimliliğini yansıtmaktadır. TFV analizi, Batı ülkelerinin 19. yüzyılda Hindistan veya Çin gibi Doğu ülkelerine kıyasla ortalama olarak daha yüksek TFV seviyelerine sahip olduğunu ve Batı verimliliğinin Doğu verimliliğini aştığını göstermiştir. [52]

Kişi başına düşen gelir

[değiştir | kaynağı değiştir]

Büyük Ayrışmaya ilişkin en çarpıcı kanıtlardan bazıları kişi başına düşen gelir verilerinden gelmektedir.[52] Batı'nın güç kazanması, Batı'daki kişi başına düşen gelirin Doğu'dakini geçmesiyle doğrudan örtüşmektedir. Bu değişim büyük ölçüde Batı'nın 19. yüzyılda geliştirdiği demiryolları ve buharlı gemiler gibi toplu taşıma teknolojilerine bağlanabilir.[52] Büyük gemilerin, trenlerin ve demiryollarının inşası verimliliği büyük ölçüde artırmıştır. Bu ulaşım yöntemleri, büyük miktarlarda kömür, mısır, tahıl, canlı hayvan ve diğer malların ülkeler arasında taşınmasını daha verimli hale getirerek nakliye maliyetlerini büyük ölçüde azalttı. Bu farklılıklar Batı'nın üretkenliğinin diğer bölgelerin üretkenliğini aşmasını sağlamıştır[52].

Ekonomi tarihçisi Paul Bairoch, 19. yüzyılın başlarında Sanayi Devrimi'nden sonra 1960 ABD doları cinsinden birkaç büyük ülkenin kişi başına düşen GSYİH'sını aşağıda gösterildiği gibi tahmin etmiştir.

Bairoch'un tahminleri, Batı Avrupa ülkelerinde kişi başına düşen GSYH'nin sanayileşmeden sonra hızla arttığını göstermektedir.

Bairoch 1995 yılında, 18. yüzyıl için ve Avrupa dışındaki bölgelerle karşılaştırmalı olarak, 18. yüzyılın ortalarında "Avrupa'daki ortalama yaşam standardının dünyanın geri kalanından biraz daha düşük olduğunu" belirtmiştir.[84]

Tarım

[değiştir | kaynağı değiştir]

9. yüzyılın başlarında Avrupa tarımı Asya merkezlerine ve İngiltere'ye kıyasla az gelişmişken, İngiltere tarımsal verimliliğinin sınırına ulaşmıştı. Bu durum Avrupa'da nüfus patlamasına yol açtı, ancak Avrupa tarımı beslenme ihtiyaçlarını karşılamakta zorlandı. İngilizler sanayileşme yoluyla tarımda işgücü verimliliğini artırırken, Avrupa tarım arazileri aşındı ve besin maddeleri tükendi. Ancak Avrupalılar tarım tekniklerini geliştirebildi, gübre ithal etti ve topraklarını yenilemek ve gıda kıtlığının sanayileşmeyi engellemesini önlemek için yeniden ağaçlandırdı. Buna karşılık, başta Çin olmak üzere dünyanın diğer bölgeleri nüfuslarını beslemekte zorlandı. [8]

Yakıt ve kaynaklar

[değiştir | kaynağı değiştir]

19'uncu yüzyılın ilk yarısında, endüstriyel büyüme ve gelişmenin bir sonucu olarak küresel odun talebi artmıştır. Batı Avrupa, silvikültüre olan ilgisizlik ve sınırlı ormanlık arazi nedeniyle odun kıtlığıyla karşı karşıya kalmış, bu da daha yüksek yakıt maliyetlerine ve orman koruma politikalarının benimsenmesine yol açmıştır. Buna karşılık, Avrupa bol miktarda ekilebilir araziye ve su kaynaklarına sahipken, Çin tarımsal üretimini etkileyen su kıtlığı ile mücadele etmiştir. İthalat yerine tekstil için pamuk yetiştirilmesi de Çin'in su sıkıntısına katkıda bulunmuş ve kişi başına düşen gelirin büyümesini yavaşlatmıştır.[8]

Ticaret

[değiştir | kaynağı değiştir]
18. yüzyıl Avrupa, Yeni Dünya ve Afrika arasındaki üçgen ticaret.

Avrupa emperyalizmi döneminde, çevre ülkeler genellikle daha gelişmiş "merkez" ülkelerin yararına belirli kaynakların üretiminde uzmanlaşmak üzere yapılandırılmıştır. Bu uzmanlaşma çevre ülkelere geçici ekonomik faydalar sağlamış, ancak endüstriyel gelişimlerini engellemiştir. Çekirdek ülkeler, uzmanlaşmış çevre ülkelerle ticaret yoluyla daha ucuz kaynaklar elde edebilmiş ve böylece ekonomik ve endüstriyel olarak dünyanın geri kalanından daha hızlı ilerleyebilmişlerdir.[85] Avrupa'nın daha büyük miktarda hammaddeye ve mamul malları için daha büyük bir pazara erişimi, 19. yüzyılda ona önemli bir avantaj sağladı. Gelişmekte olan merkez ülkelerin sanayileşmeye devam edebilmeleri için daha az nüfuslu bölgelerden kaynak elde etmeleri gerekiyordu, çünkü bu kaynakları kendileri üretmek için yeterli toprakları yoktu. Avrupa, ürettiği malları hammadde karşılığında Amerika kıtası da dahil olmak üzere sömürgelerine sattı. Bu tür ticaret Asya ve Çin'de de yapılıyordu ancak kolonileşme Batı'ya belirgin bir avantaj sağladı. Bu hammadde kaynakları sanayileşmeye başladıkça, ithal ikamesine yöneldiler ve hegemonik ulusları kendi mamul malları için bir pazardan mahrum bıraktılar. Ancak Avrupalı uluslar sömürgeleri üzerinde kontrol sahibi oldukları için bunun gerçekleşmesini engelleyebildiler. Örneğin İngiltere, Hindistan'dan gelen tekstil ürünleri söz konusu olduğunda ithal ikamesini kendi avantajına kullanmayı başardı. Sanayileşme sayesinde İngiltere, pamuk verimliliğini yerli üretimi karlı hale getirecek kadar artırabildi ve dünyanın önde gelen pamuk tedarikçisi olarak Hindistan'ı geride bıraktı. Kendi sanayisini korumak için pamuk ithalatını sınırlamasına rağmen İngiltere, 19. yüzyılın başlarında ucuz İngiliz ürünlerinin sömürge Hindistan'a girmesine izin verdi. Ancak sömürge yönetimi Hint sanayisini teşvik etmekte başarısız oldu ve bunun yerine hammadde ihraç etmeyi tercih etti.[86] Batı Avrupa ayrıca Prusya, Bohemya ve Polonya gibi ülkelerin sınırlı özgürlüğe sahip olduğu ve hammadde üretmek için işgücü kullanmaya zorlandığı Doğu Avrupa ile karlı bir ticaret kurmayı başardı ve proto-endüstrileşme için çok az zaman bıraktı.[87]

Quarterly Journal of Economics'te 2017'de yapılan bir araştırma, "loncalar gibi ortaçağ Avrupa kurumları ve kalfalık gibi belirli özellikler, Avrupa'nın kapalı akrabalık sistemleri (geniş aileler veya geniş aileler) içinde bilgi aktarımına dayanan bölgelere göre yükselişini açıklayabilir. klanlar)".[88] Loncalar ve kalfalık, Avrupa'da Sanayi Devrimi'nin meydana gelmesine katkıda bulunan bilgi yaratmak ve yaymak için üstündü.[88]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kitaplar

[değiştir | kaynağı değiştir]
  • Before and Beyond Divergence
  • Civilization: The West and the Rest
  • The Civilizing Process
  • The Clash of Civilizations
  • The Eastern Origins of Western Civilisation
  • The European Miracle
  • A Farewell to Alms
  • How the West Won: The Neglected Story of the Triumph of Modernity
  • Great Divergence and Great Convergence
  • The Great Divergence: China, Europe, and the Making of the Modern World Economy
  • Guns, Germs, and Steel
  • The Rise and Fall of the Great Powers
  • The Rise of the West
  • The Wealth and Poverty of Nations
  • Why the West Rules—For Now
  • The Great Escape: A Review Essay on Escape from Rome: The Failure of Empire and the Road to Prosperity

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Maddison 2007, s. 382, Table A.7.
  2. ^ Eltjo (2009). "Charting the "Rise of the West": Manuscripts and Printed Books in Europe, A Long-Term Perspective from the Sixth through Eighteenth Centuries". The Journal of Economic History. 69 (2): 409-445, 416-417, tables 1 & 2. doi:10.1017/S0022050709000837. 
  3. ^ Allen, Robert C. (2011). Global Economic History: A Very Short Introduction. Oxford University Press Canada. ISBN 978-0-19-959665-2. Why has the world become increasingly unequal? Both 'fundamentals' like geography, institutions, or culture and 'accidents of history' played a role. 
  4. ^ a b c Korotayev, Andrey; Zinkina, Julia; Goldstone, Jack (June 2015). "Phases of global demographic transition correlate with phases of the Great Divergence and Great Convergence". Technological Forecasting and Social Change. Cilt 95. ss. 163-169. doi:10.1016/j.techfore.2015.01.017. 16 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
  5. ^ "Business History, the Great Divergence and the Great Convergence". HBS Working Knowledge (İngilizce). 1 Ağustos 2017. 1 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ağustos 2017. 
  6. ^ Jones 2003.
  7. ^ Grinin L., Korotayev A., Goldstone J. Great Divergence and Great Convergence. A Global Perspective 28 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Heidelberg – New York – Dordrecht – London: Springer, 2015.
  8. ^ a b c Pomeranz 2000.
  9. ^ Broadberry, Stephen, and Bishnupriya Gupta. "The Early Modern Great Divergence: Wages, Prices and Economic Development in Europe and Asia, 1500-1800." The Economic History Review, New Series, 59, no. 1 (2006): 2-31. Pages 19-20, and 9.
  10. ^ a b Pomeranz 2000, s. 219.
  11. ^ North & Thomas 1973, ss. 11–13.
  12. ^ Bolt, Jutta; van Zanden, Jan Luiten (1 Ağustos 2014). "The Maddison Project: collaborative research on historical national accounts". The Economic History Review (İngilizce). 67 (3). ss. 627-651. doi:10.1111/1468-0289.12032. ISSN 1468-0289. 
  13. ^ Allen 2001.
  14. ^ Feuerwerker 1990.
  15. ^ Feuerwerker 1990, s. 227.
  16. ^ Elvin 1973, ss. 7, 113–199.
  17. ^ Elvin 1973, ss. 204–205.
  18. ^ Broadberry, Stephen N.; Guan, Hanhui; Li, David D. (1 Nisan 2017). "China, Europe and the Great Divergence: A Study in Historical National Accounting, 980–1850". SSRN 2957511 $2. 
  19. ^ Myers & Wang 2002, s. 569.
  20. ^ Court, Victor (2020). "A reassessment of the Great Divergence debate: towards a reconciliation of apparently distinct determinants". European Review of Economic History. 24 (4). ss. 633-674. doi:10.1093/ereh/hez015. 
  21. ^ Data table in Maddison A (2007), Contours of the World Economy I–2030 AD, Oxford University Press, 978-0-19-922720-4
  22. ^ a b Zwart, Pim de; Lucassen, Jan (2020). "Poverty or prosperity in northern India? New evidence on real wages, 1590s–1870s†". The Economic History Review (İngilizce). 73 (3). ss. 644-667. doi:10.1111/ehr.12996 Özgürce erişilebilir. ISSN 1468-0289. 
  23. ^ Nanda, J.N. (2005). Bengal: the unique state. Concept Publishing Company. p. 10. ISBN 978-81-8069-149-2. Bengal [...] was rich in the production and export of grain, salt, fruit, liquors and wines, precious metals and ornaments besides the output of its handlooms in silk and cotton. Europe referred to Bengal as the richest country to trade with. 
  24. ^ Ray, Indrajit (2011). Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757–1857). Routledge. ss. 57, 90, 174. ISBN 978-1-136-82552-1. 18 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
  25. ^ Parthasarathi 2011, ss. 59, 128, 138.
  26. ^ Schmidt, Karl J. (2015). An Atlas and Survey of South Asian History. Routledge. s. 100. ISBN 9781317476818. 22 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
  27. ^ Koyama, Mark (15 Haziran 2017). "Jared Rubin: Rulers, religion, and riches: Why the West got rich and the Middle East did not?". Public Choice (İngilizce). 172 (3–4). ss. 549-552. doi:10.1007/s11127-017-0464-6. ISSN 0048-5829. 
  28. ^ Islahi, Abdul Azim (January 2012). "Book review. The long diverfence: how Islamic law held back the Middle East by Timur Kuran" (İngilizce). 15 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
  29. ^ Batou 1991, ss. 181–196.
  30. ^ Quataert, Donald (2002). Ottoman Manufacturing in the Age of the Industrial Revolution. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-89301-5. 
  31. ^ Batou 1991, ss. 193–196.
  32. ^ Lockman, Zachary (Sonbahar 1980). "Notes on Egyptian Workers' History". International Labor and Working-Class History. 18 (18). ss. 1-12. doi:10.1017/S0147547900006670. JSTOR 27671322. 
  33. ^ Pomeranz 2000, s. 251.
  34. ^ Bassino, Jean-Pascal; Broadberry, Stephen; Fukao, Kyoji; Gupta, Bishnupriya; Takashima, Masanori (1 Aralık 2018). "Japan and the great divergence, 730–1874" (PDF). Explorations in Economic History (İngilizce). Cilt 72. ss. 1-22. doi:10.1016/j.eeh.2018.11.005. hdl:10086/29758. ISSN 0014-4983. 1 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
  35. ^ a b Pomeranz 2000, s. 37.
  36. ^ Baten, Jörg (2016). A History of the Global Economy. From 1500 to the Present. Cambridge University Press. p. 319. ISBN 9781107507180.
  37. ^ "Wonders of the African World - Episodes - The Swahili Coast - Wonders"". 27 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
  38. ^ Pomeranz 2000, s. 65.
  39. ^ Pomeranz 2000, ss. 62–66.
  40. ^ Clark, Gregory; Jacks, David. "Coal and the Industrial Revolution, 1700-1869" (PDF). 17 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). 
  41. ^ Pomeranz 2000, s. 187.
  42. ^ Pomeranz 2000, s. 190.
  43. ^ Pomeranz 2000, s. 264.
  44. ^ Pomeranz 2000, s. 266.
  45. ^ a b c Chen 2012.
  46. ^ a b Watson, Peter (30 Ağustos 2005). Ideas: A History of Thought and Invention, from Fire to Freud (İngilizce). HarperCollins. s. 435. ISBN 978-0-06-621064-3. 
  47. ^ Lin 1995.
  48. ^ Sng, Tuan-Hwee (1 Ekim 2014). "Size and dynastic decline: The principal-agent problem in late imperial China, 1700–1850". Explorations in Economic History. Cilt 54. ss. 107-127. doi:10.1016/j.eeh.2014.05.002. 
  49. ^ Cox, Gary W. (2017). "Political Institutions, Economic Liberty, and the Great Divergence". The Journal of Economic History. 77 (3). ss. 724-755. doi:10.1017/S0022050717000729 Özgürce erişilebilir. ISSN 0022-0507. 
  50. ^ Watson, Peter (30 Ağustos 2005). Ideas: A History of Thought and Invention, from Fire to Freud (İngilizce). HarperCollins. s. 434. ISBN 978-0-06-621064-3. 
  51. ^ Easterly, W.; Levine, R. (2003). "Tropics, germs, and crops: how endowments influence economic development" (PDF). Journal of Monetary Economics. 50 (1). ss. 3-39. doi:10.1016/S0304-3932(02)00200-3. 7 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
  52. ^ a b c d e f Clark & Feenstra 2003.
  53. ^ Lin 1995, s. 276.
  54. ^ Pomeranz 2000, s. 70.
  55. ^ a b c Pomeranz 2000, ss. 70–71.
  56. ^ Pomeranz 2000, ss. 87, 196.
  57. ^ Bairoch 1995, ss. 31–32.
  58. ^ Pomeranz 2000, s. 49.
  59. ^ Pomeranz 2000, s. 107.
  60. ^ Braudel, Fernand (1982). Civilization and Capitalism, 15th–18th Century. 3. University of California Press. s. 534. ISBN 978-0-520-08116-1. 
  61. ^ Batou 1991, s. 189.
  62. ^ Robert C. Allen, Tommy Bengtsson, Martin Dribe (2005), Living Standards in the Past: New Perspectives on Well-Being in Asia and Europe, page 173-188, Oxford University Press
  63. ^ O’Rourke, Kevin; Broadberry, Stephen (2006). The Cambridge Economic History of Modern Europe Volume 1, 1700-1870. ss. 227-232. 
  64. ^ North, Douglass C.; Weingast, Barry R. (1989). "Constitutions and Commitment: The Evolution of Institutions Governing Public Choice in Seventeenth-Century England". The Journal of Economic History. 49 (4). ss. 803-832. doi:10.1017/S0022050700009451. JSTOR 2122739. 
  65. ^ Pomeranz 2000, s. 170.
  66. ^ Landes 2006.
  67. ^ Rosenberg, Nathan (1986). How The West Grew Rich: The Economic Transformation Of The Industrial World. New York Basic Books. 
  68. ^ Van Bavel, Bas; Buringh, Eltjo; Dijkman, Jessica (2017). "Mills, cranes, and the great divergence: the use of immovable capital goods in western Europe and the Middle East, ninth to sixteenth centuries". The Economic History Review (İngilizce). Cilt 71. ss. 31-54. doi:10.1111/ehr.12571. hdl:1874/380959. ISSN 1468-0289. 
  69. ^ Bairoch 1995, ss. 88–92.
  70. ^ a b Parthasarathi 2011.
  71. ^ a b Tong, Junie T. (2016). Finance and Society in 21st Century China: Chinese Culture Versus Western Markets. CRC Press. s. 151. ISBN 978-1-317-13522-7. 
  72. ^ Webster, Anthony (1990). "The Political Economy of Trade Liberalization: The East India Company Charter Act of 1813". The Economic History Review. 43 (3). ss. 404-419. doi:10.2307/2596940. JSTOR 2596940. 
  73. ^ James Cypher (2014). The Process of Economic Development. Routledge. ISBN 978-1-136-16828-4. 
  74. ^ Jain, T.R.; Ohri, V.K. Statistics for Economics and indian economic development. VK publications. s. 15. ISBN 978-81-909864-9-6. 
  75. ^ Broadberry, S.; Custodis, J.; Gupta, B. (2015). "India and the great divergence: An Anglo-Indian comparison of GDP per capita, 1600–1871". Explorations in Economic History. Cilt 55. ss. 58-75. doi:10.1016/j.eeh.2014.04.003. 4 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
  76. ^ See for example, Xu Fuguan 徐復觀, Xueshu yu Zhengzhi zhi jian 學術與政治之間. (Taipei: Taiwan Xuesheng Shuju, 1980), 101–126, 331–395, 497–502.
  77. ^ Justin Yifu Lin, "Demystifying the Chinese Economy", 2011, Cambridge University Press, Preface xiv, http://assets.cambridge.org/97805211/91807/frontmatter/9780521191807_frontmatter.pdf 27 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  78. ^ "The Wind of Change: Maritime Technology, Trade, and Economic Development" (PDF). American Economic Review (İngilizce). 107 (9): 2821-2854. 2017. doi:10.1257/aer.20140832. ISSN 0002-8282. 8 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  79. ^ "Globalisation and Economic Development: A Lesson from History". The Long Run. 24 Ağustos 2017. 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2017. 
  80. ^ Acemoglu (1 Ağustos 1997). "Was Prometheus Unbound by Chance? Risk, Diversification, and Growth". Journal of Political Economy. 105 (4): 709-751. doi:10.1086/262091. ISSN 0022-3808. 
  81. ^ "Industrial Revolution in England and France: Some Thoughts on the Question, "Why was England First?"" (PDF). The Economic History Review (İngilizce). 30 (3): 429-441. 1 Ağustos 1977. doi:10.2307/2594877. ISSN 1468-0289. 7 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Aralık 2022.  Birden fazla yazar-name-list parameters kullanıldı (yardım); Yazar |ad1= eksik |soyadı1= (yardım)
  82. ^ "Understanding growth in Europe, 1700–1870: Theory and evidence". Understanding growth in Europe, 1700–1870: theory and evidence (Chapter 1) – The Cambridge Economic History of Modern Europe (PDF) (İngilizce). June 2010. s. 10. doi:10.1017/CBO9780511794834.003. ISBN 978-0-511-79483-4. 20 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
  83. ^ Belich, James (2022). The World the Plague Made: The Black Death and the Rise of Europe (İngilizce). Princeton University Press. ISBN 978-0-691-22287-5. 27 Aralık 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2022. 
  84. ^ Chris Jochnick, Fraser A. Preston (2006), Sovereign Debt at the Crossroads: Challenges and Proposals for Resolving the Third World Debt Crisis, pages 86–87, Oxford University Press
  85. ^ Williamson 2008.
  86. ^ Parthasarathi 2011, ss. 252–258.
  87. ^ Pomeranz 2000, ss. 257–258.
  88. ^ a b de la Croix (2017). "Clans, Guilds, and Markets: Apprenticeship Institutions and Growth in the Pre-Industrial Economy". The Quarterly Journal of Economics. 133: 1-70. doi:10.1093/qje/qjx026. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Büyük_Ayrışma&oldid=33857552" sayfasından alınmıştır