Abbas Çayhorski
Abbas Çayhorski | |
|---|---|
 | |
| Doğum | Abbas Abbas Ali oğlu Çayhorski 17 Ocak 1917 Çahırlı, Erivan Guberniyası |
| Ölüm | 30 Kasım 2008 (91 yaşında) Reno, Nevada, ABD |
| Milliyet | Azerbaycanlı |
| Vatandaşlık |  Sovyetler Birliği ABD |
| Eğitim | Bakü Devlet Üniversitesi Leningrad Üniversitesi |
| Kariyeri | |
| Dalı | kimya |
Abbas Abbas Ali oğlu Çayhorski (Azerice: Abbas Çayxorski, 21 Ocak 1917 Hacıbuyur - 30 Kasım 2008 Reno), Azerbaycanlı profesör, kimya bilimleri doktoru ve neptunyum elementinin kimyasında araştırmacıydı. Çayhorski, SSCB'nin nükleer reaktörlerinin kabulüyle ilgili Devlet Komisyonu başkanı (1969-1991) olmuş,[1] Azerbaycan Ulusal Bilimler Akademisinin fahri doktoru adını almış,[2] SSCB Devlet Ödülü sahibi olmuştur.[3]
İlk yılları[değiştir | kaynağı değiştir]
Ailesi ve eğitimi[değiştir | kaynağı değiştir]
Abbas Abbas Ali oğlu Çayhorski, 21 Ocak 1917'de bugünkü Ermenistan topraklarında bulunan Erivan Guberniyası'nın Yeni Bayezid Kazası'nın Çahırlı köyünde etnik Azerbaycanlı olan Abbasali Bey'in ailesinde doğmuştur.[4] I. Dünya Savaşı'ında, 1918'de Ermenistan'da Azerbaycanlıların etnik temizliğe uğraması sonuçunda ailesi farklı zamanlarda Ağdam, Göyçay ve Ağdaş bölgelerine yerleşmişti.[4] Çocukluğu ve gençlik yılları Ağdaş'ta geçmiştir. Burada liseyi bitirmiş ve ardından Bakü'de teknik okula girmiştir. Çayhorski'nin babası Abbasali 1920'lerin ortasında tutuklanmış ve bildirildiğine göre 1930'larda sürgünde ölmüştür. Abbas Çayhorski, yüksek öğrenimini 1939'dan itibaren Bakü Devlet Üniversitesi Kimya Fakültesi'nde almıştır.[1][5]
Çarlık Rusyası döneminde soylular doğdukları yere uygun bir soyadı almışlardır. Abbas Çayhorski'nin Amerika Birleşik Devletleri'nde yaşayan oğlu Alexander röportajlarından birinde şöyle demişti:
Bizim büyük büyükbabamız çok dindar bir adamdı. Bu nedenle "Çahırlinski" soyadını almamıştı. Bu nedenle Çayhorlu soyadını seçiyor. Büyükbabam I. Dünya Savaşı sırasında Polonya'ya sürülmüştü. Polonyalılar ona Çayhoyski soyadını vermiştiler.
II. Dünya Savaşı[değiştir | kaynağı değiştir]
II. Dünya Savaşı'nın Sovyetler Birliği'nde başlaması nedeniyle Abbas Çayhorski üniversitedeki eğitimini bırakıp cepheye gitmişti.[4] Bakü Topçu Okulu'nda 2 ay okumuş ve Ağustos 1941'den itibaren Güney, Kafkasya, Kırım ve Kuzey Kafkasya cephelerinde savaşmıştır. Çayhorski, Ağustos 1942'de yaralanmış ve hastaneye kaldırılmıştır. İyileşmesinin ardından çavuş rütbesiyle cepheye dönen Çayhorski, 48. Piyade Alayı'nın telefon muhabere bölümüne önderlik etmiş ve Ocak 1945'te Kaliningrad yönündeki savaşlarda ikinci kez yaralanmıştır. Aynı yılın Şubat ayında kendisine 3. derece Şeref Nişanı verilmiştir. 21 Nisan 1945'te Abbas Çayhorski, Pillau şehri (şimdiki Baltiysk, Kaliningrad Oblastı) uğruna yapılan savaşlarda bir kez daha öne çıkmış ve Haziran ayında Altın Yıldız Madalyasıyla ödüllendirilmiştir.[1]
Bilimsel faaliyeti[değiştir | kaynağı değiştir]
Savaştan sonra Bakü'ye dönen Çayhorski, üniversitede eğitimine devam etmeye başlamış ve kısa süre sonra SSCB Halk Komiserleri Konseyi'nın kararıyla Leningrad Üniversitesi Kimya Fakültesi'nin 4. yılına, yeni açılan radyokimya bölümüne öğretmen olarak transfer edilmiştir.[1] Çayhorski 2004'te Bakü'de yaptığı bir röportajda bu konuda şunları söylemişti:
Ülkedeki radyokimya bölümü, Hiroşima'dan birkaç ay sonra, 1945'in sonunda LDU'da açılmıştı. Kendi atom bombasını yaratmak için sadece Sovyet biliminin tüm gücü kullanılmamıştı. Tüm ülke demek daha doğru olurdu. Yeni bölüm için SSCB'nin önde gelen tüm üniversitelerinden en iyi öğrenciler seçilmişti.
1947'de Çelyabinsk'teki Atom Merkezine çalışmaya gönderilmiş ve burada İgor Kurçatov ile birlikte çalışmaya başlamıştı.[6] Abbas Çayhorski, öğrenci arkadaşı Yevgeniya Romanova (Çayhorskaya) ile evlenmiş ve oğlu Alexander, 1953'te Çelyabinsk'te doğmuştur.[1]
"Çelyabinsk–40" (şimdiki Ozersk şehri) adlı bölgede çalışan Kurçatov, bir uranyum reaktörü üzerinde çalışmıştır.[6] SSCB'nin her yerinden en eğitimli genç kimyagerler buraya gönderilmiş ve Çayhorski de onlardan biriydi.[6] Kurçatov'un araştırması sırasında yeni bir ihtiyaç ortaya çıkmış ve özel bir vakum cihazının yaratılması konusunda doğrudan Moskova'ya rapor vermişti. Moskova'dan gelen bilgiye göre bu tesis en az bir yıl içinde oluşturula bilirdi. Kurçatov araştırmayı bırakmak istememişti ve alternatif yollar aramaya başlamış, bu konuyu yanında çalışan genç kimyagerlerle konuşmuştur. Toplantıda kimyagerkeru bir araya toplayan Kurçatov, onlara bu cihazın kısa sürede hazırlanmasının önemli olduğunu anlatmıştı. Abbas Çayhorski Kurçatov'a bu işi yapabileceğini bildirmişti, Kurçatov bunu onaylamıştı. Çayhorski bir ay içinde vakum cihazının projesini Kurçatov'a sunmuştu.[7] Çayhorski'nin adı Sovyet kimyasındaki kimyagerler arasında bu olaydan sonra tanınmıştır.[1]
1969'da Abbas Çayhorski, atom enerjisinin barışçıl kullanımı için SSCB Devlet Komisyonu başkanlığına atanmış ve SSCB'nin çöküşüne kadar 22 yıl boyunca bu görevde kalmıştı.[1] Teorik bilimsel araştırmaları SSCB'de büyük takdir görmüştü. Abbas Çayhorski, neptünyum elementinin kimyası alanında dünyaca ünlü bir araştırmacıydı.[8] Periyodik tablonun bir modifikasyonu olan, 1970'de hazırladığı periyodik element tablosu, iki yıl sonra SSCB'de radyokimya alanında öğretmenler için ileri eğitim kursları müfredatına dahil edilmişti. 1978'de Çayhorski, dünyadaki neptunyum kimyası üzerine tek çalışma olan "Neptün Kimyası" monografisini yayınlamıştı.[9]
Bilimsel çalışmaları[değiştir | kaynağı değiştir]
Abbas Çayhorski'nin atom endüstrisi başkanı akademisyen İgor Kurçatov liderliğinde atom endüstrisindeki uranyum-grafit nükleer reaktörünün endüstriyel güvenliği üzerine çalışmaları:[10]
- Uranyum reaktöründe sıcaklığa, üflenen gazdaki oksijen miktarına ve üflenen gazın hızına bağlı olarak grafit oluşumu;
- Zamanın ve nükleer reaktif radyasyonun bir fonksiyonu olarak güç ışınlama sürecinde endüstriyel nükleer grafitin çözünme hızını incelemek.
- SSCB'de güvenli bir endüstriyel uranyum-grafit reaktörü yaratma sorununa ilişkin Devlet projesinin baş yöneticisi olarak faaliyeti.
- Plütonyum üreten bir nükleer reaktörde grafit yanması ve fiziksel parçalanmanın analitik olarak belirlenmesi için yöntemler geliştirmiştir: a) ışınlama süresine bağlı olarak; b) radyasyon enerjisinin gücüne ve kuvvetine bağlı olarak.
- Neptunyum-237 ve plütonyum-238'in plütonyum üretiminin radyoaktif atıklarından ve ışınlanmış neptunyum-237'den ayrılması ve saflaştırılması için teknolojik süreçlerin geliştirilmesi, "Neptunyum-237'nin ayrılmasına yönelik teknolojik süreçlerin ve üretimde neptunyum ve plütonyum analiz yöntemlerinin iyileştirilmesi.
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- Notlar
- ^ a b c d e f g "Abbas Çayxorski - Qəribə soyadlı azərbaycanlı "Atom kralı"". oxu.az. 26 Nisan 2019. 13 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2022.
- ^ Abbasov et al. 2019, s. 25.
- ^ "Аббас Чайхорский – "закрытый" Председатель Госкомиссии по приемке ядерных реакторов СССР". trend.az (Rusça). 15 Şubat 2008. 11 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Temmuz 2022.
- ^ a b c Abbasov et al. 2019, s. 10.
- ^ "Sovet atom bombasının yaradıcılarından biri, külü Bakıda dəfn edilən gizli azərbaycanlı alim". modern.az. 26 Ağustos 2014. 10 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Temmuz 2022.
- ^ a b c Abbasov et al. 2019, s. 11.
- ^ Abbasov et al. 2019, s. 12.
- ^ Abbasov et al. 2019, s. 15.
- ^ Abbasov et al. 2019, s. 13.
- ^ Abbasov et al. 2019, s. 26.
- Genel
- Abbasov, Vaqif; Abbasov, Mütəllim; Tağıyeva, Almaz; Əliyeva (2019). D.İ.Mendeleyevin dövri qanunun kəşfinin 150 illiyi ilə əlaqədar olaraq elementlərin dövri cədvəlinin yaranma tarixinə ekskursiya və Abbas Çayxorski həqiqətləri (PDF) (Azerice). Bakı: AMEA Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu.