Suvorov Harekâtı

Üçüncü Harkov Muharebesi
II. Dünya Savaşı Doğu Cephesi
Tarih 7 Ağustos – 2 Ekim 1943 Bölge Smolensk, Ukrayna SSC, SSCB Sonuç Sovyet zaferi
Taraflar
Sovyetler Birliği	Almanya
Komutanlar ve liderler
Kızıl Ordu Andrey Yeryomenko Vasili Sokolovski	Wehrmacht Günther von Kluge
Güçler
1,250,000 asker 20,640 top 1,430 tank 1,100 uçak	850,000 asker 8,800 top 500 tank 700 uçak
Kayıplar
450,000 ölü, yaralı, tutsak	(Sovyet kayn.) ~200,000–250,000 ölü, yaralı, tutsak

İkinci Smolensk Muharebesi, 7 Ağustos – 2 Ekim 1943 tarihleri arasında Kızıl Ordu tarafından icra edilen bir stratejik taarruz harekâtıdır. Harekât, Rusya’nın batısında, 1943 yılı yaz – sonbahar seferinin bir parçasını oluşturmaktadır. Aşağı Dinyeper Taarruzu ile birbirine yakın tarihlerde (13 Ağustos - 22 Eylül) başlanıldı ve taarruz iki ay sürdü. General Yeremenko’nun komutası altında Kalinin Cephesi ile Sokolovski komutasındaki Batı Cephesi tarafından yürütüldü. Harekâtın hedefi, Alman kuvvetlerini Smolensk ve Bryansk bölgesinden çıkarmaktı. Smolensk, 1941 yılındaki I. Smolensk Muharebesi’nden beri Alman işgalindeydi.

Etkileyici bir Alman savunmasına karşın Kızıl Ordu birkaç yarma taarruzunda başarılı oldu ve Smolensk ve Roslavl dahil olmak üzere birkaç büyük kenti geri aldı. Kızıl Ordu, operasyonunun bir sonucu olarak Belarus’nın geri alınması planını başlatmayı başarmıştır. Bununla birlikte ileri harekât bir bütün olarak, sert Alman direnci karşısında hayli gösterişsiz ve yavaştı ve bu yüzden üç aşamada başarıya ulaştı, 7 - 20 Ağustos, 21 Ağustos - 6 Eylül ve 7 Eylül - 2 Ekim.

Smolensk Harekâtı’nın, askeri olarak oldukça önemli bir rol oynamasının ötesinde, sağ kanadında yer aldığı Dinyeper Taarruzu üzerinde de önemli etkisi olmuştur. Sovyet birliklerinin güneyde Dinyeper’i geçmeleri gibi kritik bir durumu engellemek için 55 Alman tümeninin Smolensk Harekâtı karşısında toplandığı söylenebilir. Operasyon sırasında Kızıl Ordu da nihai olarak Alman kuvvetlerini Smolensk kara köprüsünden geri attı. Smolensk bölgesi, Moskova’ya taarruz için çok önemli bir yaklaşım hattında bulunmaktadır. Tarihsel olarak da bu böyledir.

Sovyet stratejik harekâtı, daha küçük çaplı alt operasyonları içermektedir.

Spas-Demensk Taarruz Harekâtı (7 - 20 Ağustos 1943)

Dukhovshchina-Demidov Taarruz Harekâtı (birinci evre 13 - 18 Ağustos 1943)

Yelnya - Dorogobuzh Taarruz Harekâtı (28 Ağustos - 6 Eylül 1943)

Dukhovshchina - Demidov Taarruz Harekâtı (ikinci evre 14 Eylül - 2 Ekim 1943)

Smolensk - Roslavl Taarruz Harekâtı (15 Eylül - 2 Ekim 1943)

Bryansk Taarruz Harekâtı (17 Ağustos - 3 Ekim 1943)

Stratejik genel durum

Wehrmacht, 1943 yılının Temmuz ayında sona eren Kursk Savaşı’yla, Doğu’da inisiyatifi yeniden ele geçirme umutlarını yitirmişti. Kayıplar hatırı sayılır ölçüdeydi ve bütün ordu daha önce olduğundan daha az etkindi. Deneyimli askerlerin çoğu iki yıllık savaş süresince kaybedilmişti. Bu durum Alman ordusunu, sadece Sovyet manevralarına tepki verebilir duruma getirdi.

Sovyet tarafında Stalin, Alman işgalindeki toprakların kurtarılmasına ısrarla ve kesintisiz olarak devam etme kararındaydı. Bu süreç, Stalingrad’ın Alman işgalinden kurtarılmasıyla sonuçlanan Uranüs Harekâtı ile başlamıştı. Dinyeper Taarruzu, Ukrayna’nın işgalden kurtarılması sonucunu sağladı ve cephenin güney parçasının batı yönünde ileri taşıdı. Cephenin güney kesiminde Alman savunmasını mümkün olduğunca zayıflatabilmek amacıyla, Smolensk Harekâtı, eşzamanlı olarak sahnelendi. Böylece Alman ihtiyat birlikleri cephenin daha kuzey kesimine çekilmiş oldu. Her iki operasyon da, olabildiğince geniş Sovyet toprağını Alman istilasından geri almayı amaçlayan aynı stratejik taarruz planının birer parçasıydı.

Otuz yıl sonra Mareşal Vasilevski (1943 yılında Genelkurmay Başkanıydı) anılarında şöyle yazmaktadır.

Bu plan, katılan güçler ve göze aldığı cüret dikkate alındığında birkaç harekâtla icra edildi, Smolensk harekâtı, … Don bölgesi, Ukrayna’nın sol yanı... ...

Coğrafya

Smolensk operasyonu ve ilgili saldırılarının haritası.

Taarruzun yapıldığı arazi, hafif eğimli düzlüklerle, geniş bataklık ve ormanlık alanlarla kaplı, derin koyakların bulunduğu bir araziydi ve bu haliyle askeri manevra olanaklarını sınırlamaktaydı. En yüksek tepeler 270 metreyi bulmaktadır ve bu yükseklik topçu savunmasına olanak vermektedir.

Bölge, 1943 yılında çam ormanları, karışık ormanlar ve yoğun çalılıklarla kaplıydı. En önemlileri Donets, Batı Dvina, Dinyeper, Desna, Volost ve Ugra ırmakları olan çok sayıda ırmak, araziyi bölmektedir. Bu ırmaklar 10 ila 120 metre genişlikte, 40 cm. ile 2,5 metre derinlikte ırmaklardır. Fakat geniş kavisleriyle, bataklık benzeri alanlarıyla aşmanın güç olduğu -özellikle motorize unsurlar açısından- engellerdi. Ayrıca Avrupa’daki birçok nehir gibi güneye akan Dinyeper’in batı kıyıları, Alman birlikleri tarafından yükseltildi ve doğu taraflarındaki ırmağa iniş kesimleri daha da dikleştirildi Bu kıyılarda kullanılabilir durumda birkaç köprü ve iskele vardı.

Ulaşım altyapısı

1941 yılı sonbahar aylarında yağmurlar ve yollar

Bölgedeki ulaşım olanaklarının sınırlı olması, taarruz başladığında Sovyet birlikleri için güçlükler yarattı. Ulaşım ağı ilkeldi ve sert zeminli yollar istisnaydı. Rusya’nın yazında sıradan bir olay olan yağmurların ardından yollar çamur içinde kalırdı. Bu olay Rusya’da rasputitsa olarak bilinir. Yolların bu hale gelmesi herhangi bir motorize ya da mekanize birliğin ilerlemesini oldukça güçleştirir, dahası ikmal sistemini de aksatır. Sovyet birlikleri için ana demiryolu hattı, Rjev - Vyazma - Kirov hattıdır.

Wehrmacht’ın işgali altındaki bölgede Smolensk ve Roslavl civarında oldukça geniş bir kara ve demiryolu ağı vardır. Bu iki kent, Alman birliklerinin ikmali ve takviyesi yönünden önemli ulaşım merkezleridir. Alman ordusu için daha önemli demiryolu hattı, Oryol civarındaki garnizonları, Doğu Cephesi merkezi garnizonlarına bağlayan Smolensk - Bryansk hattı ve Nevel - Orşa - Mogilev hattıdır. II. Dünya Savaşı’nın en büyük demiryolu sabotaj operasyonu olan partizan eylemleri, Sovyet planlarının bir parçası olarak, bu Alman demiryolu ulaşımına yönelik bir saldırıydı.

Güçler

Sovyet tarafı

Smolensk saldırısını detaylı gösteren bir harita.

Doğu Cephesi’nin bu kesimindeki Sovyet cephe hattının Temmuz 1943'teki durumu, Oryol civarında girinti yapan bir içbükeylik gösterir. Bu içbükeylik, Alman savunma hatlarına saldırı olanağı veriyordu ki bu saldırı, kuzeyden kanat saldırılarına maruz kaldı.

Bu nedenle ağırlıklı kuvvetleri harekâtta görevlendirilen Kalinin Cephesi ve Batı Cephesi kuvvetleri için büyük güçlükler çıkaracak gibiydi.

Kalinin Cephesi’ne harekât için tahsis edilen kuvvetler 10. Muhafız Ordusu, 5. Ordu, 10. Ordu, 21. Ordu, 33. Ordu, 49. Ordu, 68. Ordu 2. Muhafız Tank Kolordusu, 5. Mekanize Kolordu, 6. Muhafız Süvari Kolordusu ve 1. Hava Ordusu’dur.

Batı Cephesi kuvvetleri ise 4. Hücum Ordusu, 39. Ordu, 43. Ordu, 31. Ordu ve 3. Hava Ordusu’dur.

Alman savunması

Cephenin durumunun sonucu olarak Merkez Ordular Grubu’nun önemli sayıdaki tümeni, cephenin bu bölümünde kalmışlardı. Açıkçası, bu bölgede büyük bir Sovyet saldırısından endişe edilmekteydi

Örneğin, Temmuz 1943 sonunda, bir Alman personelinin bilgilendirmesi şöyleydi:

Cephede… Merkez Ordular Grubu’nun elinde, sınırlı bir taarruz hazırlıklarının (Roslavl, Smolensk, Vitebsk) ve Merkez Ordular Grubu’nun bloke edilmesi amaçlı manevraların, sürdüğüne işaret eden çokça işaret …

Cephe, dört beş ay kadar az ya da çok istikrarlıydı. Bu süre bazı yerlerde 18 aydan fazladır. Bu süre, coğrafi özelliklerle uyumlu güçlü bir savunma kurmak için uygun bir süredir. Böylece Alman kuvvetlerinin kapsamlı savunma mevzileri inşa etmek için zamanları oldu. Savunma mevzileri bazı yerlerde 5 ya da 6 hatta kadar çıkarıldı. Savunma derinliği 100 – 130 km.yi bulmaktaydı.

İlk savunma kuşağı (taktik ya da dış) ilk (esas) ve ikinci savunma hatlarını kapsamaktaydı. Bu savunma hatlarının toplam genişliği 12 km. ile 15 km. arasında değişmektedir. Olanak oldukça, yükseltilmiş arazide inşa edilmiştir. Esas savunma hattı, 5 km. derinlikte, üç hatlık siper ve atış noktalarından oluşuyordu ve geniş bir iletişim ağıyla örülmüştü. Atış noktalarının yoğunluğu cephe hattının her kilometresinde 6 ya da 7 adede ulaşmaktadır. Yoğun tank saldırıları beklenen bazı yerlerde üçüncü siper hattında su dolu tank hendekleri vardı. Bunların batı kıyıları dik yapılmıştı. Bu dik kıyıda makineli tüfek yuvaları ve top mevzileri bulunmaktadır. Savunma hattının ileri kesimi üç sıra dikenli tel ve mayın tarlası bandıyla korundu.

İkinci savunma kuşağı, dış savunma kuşağının 10 km. gerisinde ve en önemli yönleri örtecek şekilde düzenlendi. Burada siperlerle birbirine bağlanan ateş noktaları oluşturuldu. Buralar ayrıca dikenli tellerle ve yoğun tank saldırısı olası yerlerde mayın tarlalarıyla korundu. Dış ve ikinci savunma kuşakları arasında bir dizi küçük ateş noktaları ve garnizonlar oluşturuldu. Bu savunma düzeni, Kızıl Ordu dış savunma kuşağını yaracak olursa Sovyet ileri hareketini yavaşlatacaktı. İkinci savunma kuşağının gerisinde ağır toplar mevzilenmişti.

Sonunda, cephe hattının gerisindeki derinlikte, mümkün oldukça ırmakların hemen gerisinde üç ya da dört tane daha savunma hattı kuruldu. Örneğin, önemli savunma hatları Dinyeper ve Desna ırmakları gerisinde kurulmuştur. Ayrıca önemli kent merkezleri savunma hatları içine alındı. Örneğin Yelnya, Duhovşçina ve Spas-Demensk gibi. Bu gibi kent merkezleri uzun bir mücadele için ayrıca tahkim edildiler. Yollar mayınlandı, tanklar için tuzaklarla korundu ve önemli ve yüksek binalara ateş noktaları yerleştirildi.

Birinci evre (7 - 20 Ağustos)

Ana taarruz

II. Smolensk Muharebesi sırasında Smolensk bölgesinin genel görünümü.

Taarruz, 7 Ağustos 1943 günü, saat 04:40'ta başlayan hazırlık bombardımanın ardından saat 06:30’da başladı. Bunun öncesindeki bir gün boyunca yoklama taarruzları yapılmıştı. Bunda amaç, Alman kuvvetlerinin birinci hat siperlerinden çekilip çekilmeyeceğinin saptanmasıydı. Bu harekât için Sovyet Batı Cephesi emrindeki üç ordu savaşa katılmıştır; 5. Ordu, 10. Muhafız Ordusu ve 33. Ordu.

Taarruz, kısa sürede şiddetli bir direnişle karşılaştı ve durdu. Alman birlikleri iyi hazırlanmış savunma mevzilerinden, tankların, taarruz toplarının ve ağır topçu - havan desteğinde birçok karşı taarruz geliştirdiler. Konstantin Rokossovski anılarında, “Biz, kelimenin tam anlamıyla kendimizi birer birer Alman hatları içine attık” demektedir. Taarruzun birinci gününde kullanılabilir tüm unsurlarla (topçu, muhabere elemanları ve istihkamcılar) savaşa giren Sovyet birlikleri sadece 4 km. ilerlediler.

Sovyet taarruzlarının güçlü olmasına karşın, üç ordunun Alman hatlarını yaramayacağı anlaşıldı. Sovyet komutanlar, bu durumda ihtiyatta tutulan 68. Ordu’yu da muharebeye sokmaya karar verdiler. Almanlar da savunmayı desteklemek için Oryol kesiminden üç tümeni, bölgeye getirdi. Bu tümenler, 2. Panzer Tümeni, 33. Piyade Tümeni ve 56. Piyade Tümeni idi.

Sovyetler, ertesi gün daha kuzeyde yer alan Yartzevo yönünde girişilen bir başka saldırıyla birlikte taarruzları sürdürdü. Her iki taarruz, sert Alman direnciyle durduruldu. İzleyen 5 gün boyunca Sovyet birlikleri, ağır kayıplarla ve yıkıcı karşı taarruzlar altında ağır bir şekilde Alman savunması içinde ilerlediler. İhtiyat kuvveleriyle desteklenen taarruzlar sonucu Kızıl Ordu 11 Ağustos’a kadar, 15 – 25 km. ilerleme sağlamayı başardı.

Taarruzun ileriki aşamalarında savaşa sürülen 6. Muhafız Süvari Kolordusu’nun süvari kuvvetlerinin ve zırhlı birliklerin taarruzları, güçlü Alman savunması karşısında ağır kayıplarla sonuçlandı ve taarruz bir açmaza düştü.

Spas - Demensk taarruzu

Spas - Demensk bölgesindeki Spas - Demyansk Taarruz Harekâtı’nda, (Спас-Деменская наступательная операция) 10. Ordu taarruzu daha iyi bir gelişme gösterdi. Wehrmacht’ın bölgede daha az sayıda birliği ve sınırlı yedekleri vardı. Daha etkin olan 10. Ordu’nun Alman hatlarını yarması ve 10 km. ilerlemesi, 2 gün aldı.

5. Mekanize Kolordu’nun Kirov’dan ayrılması ve yarma harekâtının başarısını genişletmek için savaşa sokulması başarısız oldu. Bu başarısızlığın esas nedeni, Luftwaffe’nin pike bombardıman uçaklarının, Valentin tanklarını da hedef alan saldırıları karşısında Kolordu Uçaksavar savunmasının zayıf kalmasıydı. Kolordu ağır kayıplara uğradı ve muharebeden çekilmek zorunda kaldı. Sonuçta Sovyet birlikleri 13 Ağustos 1943 tarihine kadar 25 km.den fazla bir ilerleme sağladılar ve Spas - Demensk’i geri aldılar.

Duhovshchina taarruzu

Dukhovshchina-Demidov taarruz harekâtı, STAVKA tarafından verilen emirle Dukhovshchina yakınlarında hemen hemen bir hafta sonra, 13 Ağustos 1943 tarihinde başladı. Cephenin diğer kısımlarında olduğu gibi Sovyet 39. ve 43. Orduları, ciddi bir direnmeyle karşılaştılar. Muharebenin ilk gününde Wehrmacht’ın, tanklar, taarruz topları ve hava unsurlarıyla desteklenen, alay düzeyinde 24 karşı saldırısı oldu.

Sovyet birlikleri izleyen 5 gün boyunca 6 – 7 km. ilerlemeyi başardılar. Wehrmacht birliklerine ağır kayıplar verdirmelerine karşın kendi kayıpları de ağırdı.

Tıkanmanın nedenleri

Ağustos ayı ortalarında, Smolensk cephesi kesimindeki Sovyet operasyonları durdu, muharebeler kesildi ve cephe hattı kararlı bir durum aldı. Sovyet taarruzlarının tıkanmasının sonucu, bunun bir yenilgi olmamasına karşın, taarruzları ilerletmedeki başarısızlıklarını farklı şekillerde açıklayan Sovyet komutanları açısından acı oldu. Genelkurmay Başkan Yardımcısı Aleksey Antonov şunları yazdı. “Biz, hem ormanlar ve bataklıklarla, hem de Bryansk bölgesinden aktarılan düşman takviye tümenleriyle artan direnç ile uğraşmak zorunda kaldık.” Öte yandan eski STAVKA üyesi Mareşal Nikolai Voronov, tıkanmayı anılarında analiz ederken, ana nedenleri sekiz başlık altında açıklamaktadır.

1. Wehrmacht OHK komutanlığının operasyon hakkında bilgisi vardı ve bunun için hazırlandı.
2. Wehrmacht, savunma hatlarını son derece iyi hazırladı. (siperlerle desteklenen ateş noktaları, dikenli tel engelleri, mayın tarlaları gibi.)
3. Bazı Kızıl Ordu piyade tümenleri, kademeli savunmayı aşmak konusunda yeterince eğitimli değildi. Bu durum özellikle, eğitimleri sonuna dek gerektiği gibi yürütülmemiş olan ihtiyat tümenleri için geçerliydi.
4. Yeterli sayıda tank savaşa sokulmadı. Kızıl Ordu komutanları, Wehrmacht hatlarının yarılmasında topçuya ve piyadenin hücumlarına bel bağladı. Dahası birçok karşı taarruz ve geniş mayın tarlaları piyadenin ileri harekâtını yavaşlattı.
5. Alaylar ve tümenler arası iletişim, yetkin olmaktan uzaktı. Taarruzlar sırasında beklenmedik duraklamalar oldu, bazı alaylar saldırıdan “gizlenmek” yönünde güçlü bir eğilime girdiler ve diğer alayı açığa çıkardılar.
6. Birçok Kızıl Ordu kumandanı Wehrmacht’ın karşı taarruzlarından fazlasıyla etkilendi ve kendi kuvvetleri sayıca Wehrmacht birliklerinden üstün olsa bile gereği gibi harekete geçmekte başarısız oldu.
7. Piyade kendi silahlarını yeterince iyi kullanamadı. (örneğin, kendi ağır silahlarını ve taşınabilir havan toplarını) Onlar daha çok topçuya güvendiler.
8. Aslında taarruz, 3 Ağustos’tan 7 Ağustos’a ertelenmişti. Bu ise, Alman birliklerine hazırlıklarının geliştirmek için ek bir zaman verdi.

Tüm bu etmenlerin dikkate alınmasıyla Voronov, Bryansk Cephesi’nden 4. Tank Ordusu ile 8. Topçu Kolordusu’nun, Smolensk civarındaki taarruzu desteklemen için bu bölgeye aktarılmasını istedi.

Cephedeki bu tıkanma, STAVKA’nın istediği sonuçtan uzaktı. Fakat yine de harekât, Doğu Cephesi’ndeki tüm Alman birliklerinin % 40'ını Smolensk civarında bağladı. Sonuçta güneyde, Kursk yakınlarındaki Sovyet birliklerinin daha kolay görev yapmalarını sağladı. STAVKA, taarruzlara 21 Ağustos’ta yeniden başlamaya karar vermişti. Fakat Sovyet birliklerinin ikmali ve takviyesi için erteledi.

İkinci evre (21 Ağustos - 6 Eylül)

Ağustos ortalarında, Kızıl Ordu’nun genel taarruzu başlatmasıyla genel durum değişti. Bu değişim, Kutuzov Harekâtı (12 Temmuz - 18 Ağustos) ve Rumyantsev Harekâtı (3 - 23 Ağustos) ile başladı ve Kuzey Ukrayna’da Dinyeper Taarruzu ile devam etti. Yine de Wehrmacht komutası, Oryol civarından çektiği birkaç tümenle Smolensk ve Roslavl civarındaki kuvvetlerini halen takviye etmeye devam ediyordu. Sonuç olarak Kursk savunma operasyonunu (Kursk Savaşı, 5 - 23 Temmuz) izleyen iki Sovyet karşı taarruzu, Kızıl Ordu açısından Oryol kesiminde görece daha kolay sürdürüldü ve Smolensk’le Bryansk’ın güneyinde Alman hatlarının içine doğru geniş bir girinti oluşturdu.

Bu durumda izleyen taarruz ekseni Roslavl ve Bryansk’ın güneybatısına yöneldi. Sonuçta yarar sağlamayan bir taarruzdu. STAVKA, taarruz eksenini batıya, Yelnya ve Smolensk yönüne kaydırmaya karar verdi.

Yelnya taarruzu

Yelnya - Dorogobuzh taarruz harekâtı'na (Ельнинско-Дорогобужская наступательная операция) Smolensk’e bir anahtar gözüyle bakıldı ve Wehrmacht birlikleri, kent civarında geniş çaplı müstahkem savunma mevzileri oluşturdu. Desna ve Ugra ırmakları arasındaki bataklık arazi mayınlandı ve kente hakim tepelere ağır toplar yerleştirildi.

Sovyet orduları, Wehrmacht’ın hazırlıklarının farkındaydı ve 20 - 27 Ağustos tarihleri arasındaki bir hafta boyunca, topçu ve tank unsurlarıyla takviye edildi.

Sonuçta taarruz 28 Ağustos 1943 tarihinde başladı. Taarruza, 10. Muhafız Ordusu, 21. Ordu ve 33. Ordu, 3 tank kolordusu katılmıştır. Harekâtı, bir mekanize kolordu ve 1. Hava Ordusu desteklemiştir. Birlikler, oldukça yüksek bir yoğunluk oluşturdu. Bu 4 ordu, sadece 36 km.lik bir cephe hattına yerleşmişti. Bununla birlikte iki hafta yetecek kadar akaryakıt ve ikmal malzemesi stokları vardı.

Sovyet birlikleri, 90 dakikalık şiddetli bir bombardımanın ardından ileri harekâta geçtiler. Yer saldırı uçaklarıyla birlikte hazırlık bombardımanı, Wehrmacht hatlarına büyük ölçüde hasar verdi. İzleyen Kızıl Ordu taarruzu, 25 km.lik bir taarruz hattında bir yarma harekâtı icra etti. Gün sonunda 6 – 8 km.lik bir ilerleme sağlandı. Muharebenin ikinci günü olan 29 Ağustos’ta Kızıl Ordu piyade tümenleri daha ileri geçerek 30 km. genişlikte ve 12 – 15 km. derinlikte bir girinti oluşturdular.

Başarıyı genişletmek için 2. Muhafız Tank Kolordusu muharebeye atıldı. Sovyet birlikleri bir günde 30 km. ilerlediler ve Yelnya’nın dış mahallelerine ulaştılar. Kızıl Ordu birlikleri, Wehrmacht’ın güçlerini yeniden gruplandırması için vakit bırakmadan kente saldırdı ve bir kuşatma kurmaya başladı. Wehrmacht kuvvetleri 30 Ağustos 1943 tarihinde Yelnya’yı ağır kayıplara katlanarak tahliye etmek zorunda kaldılar. Bölgedeki tüm Wehrmacht kuvvetleri geri çekilmeye başladı. Sovyet kuvvetleri 3 Eylül 1943 tarihinde Dinyeper’in doğu kıyılarına ulaştı.

Bryansk manevrası

Bryansk yakınlarında, şiddetli Alman direnişine karşın Sovyet orduları yönünden işler aynı derecede iyi gitti. Ancak ortaya çıkan bir zaaf, önceki tüm planları değiştirdi. Bryansk’ın kuzeyindeki Dubrovka bölgesine hakim birkaç tepenin, tüm savaş kararlılığını yitirmiş pek çok Alman askeriyle birlikte, şaşırtıcı bir biçimde kolay ele geçirilmesi, General Markian Popov’un dikkatini çekti. General Popov, 1943 yılının Haziran - Ekim ayları boyunca Bryansk Cephesi Komutanıydı. Bu muhtemelen, Sovyet taarruz ekseninin beklenen bir taarruz ekseni olmadığını gösteriyordu.

Bu nedenle Birinci Beyaz Rusya Cephesi ile Batı Cephesi arasındaki sınır güneye kaydırıldı ve iki “yeni” ordu, Dubrovka ve Bryansk civarında Alman kuvvetlerini geri çekilmeye zorlamak için Hilal taktiği manevrasına girişti.

Cephenin tümünde 6 Eylül’de taarruz hızı, neredeyse duracak kadar yavaşladı. Öyle ki Sovyet birlikleri günde sadece 2 km. ilerleme sağlar oldular. Sağ kanatta, Yartzevo yakınlarındaki ormanlık bölgede şiddetli çatışmalar patlak verdi. Merkezde, ilerleyen Sovyet birlikleri Dinyeper savunma hattına ulaştı. Sol kanatta, Sovyet piyade tümenlerinin ileri harekâtı, Yelnya’ın güneybatısındaki ormanlık arazide yavaşladı. Üstelik Sovyet tümenleri yorgundu ve normal güçlerinin % 60’ının altına düşerek tükenmiştiler. Taarruz, 7 Eylül 1943 günü durduruldu ve Smolensk harekâtının ikinci evresi son buldu.

Üçüncü evre (7 Eylül – 2 Ekim)

Sovyet birlikleri 7 - 14 Eylül tarihleri arasındaki bir hafta içinde bir kez daha takviye edildi ve bir sonraki taarruz için hazırlıklara girişti. STAVKA tarafından bir sonraki hedef olarak belirlenen, üç büyük kentti; Smolensk, Vitebsk ve Orşa. Harekât, 14 Eylül’de, Smolensk - Roslavl taarruz harekâtı olarak yeniden başlatıldı. Harekâta, Batı Cephesi ve Kalinin Cephesi’nin sol kanadı katılmıştır. Hazırlık ateşi ardından Sovyet birlikleri Wehrmacht hatlarını yarmak için taarruza geçtiler.

Kalinin Cephesi taarruzunun ilk günü sonunda Kızıl Ordu, Alman hatlarında 30 km.lik genişlikte ve 3 – 13 km. derinlikte bir girme oluşturdu. Savaşın dördüncü günü sonrasında Sovyet piyade tümenleri Dukhovshchina’yı ele geçirdiler. Burası, Smolensk’in ikinci anahtarı sayılırdı.

Batı Cephesi kuvvetlerinin taarruzları bir gün geç başladı. Sovyet kuvvetlerinin sağladığı girme umut vericiydi, Alman hatlarında oluşan boşluk, 20 km. genişlikte ve 10 km. derinlikte idi. Aynı gün, Smolensk yakınlarındaki önemli bir demiryolu kavşağı olan Yartzevo, Sovyet birlikleri tarafından geri alındı. Batı Cephesi’nin sol kanadında, Sovyet piyade tümenleri Desna Irmağına ulaştı ve nehir geçişi için bir taarruz başlatıldı. Sonuçta ırmağın batı kıyılarında birkaç köprübaşı sağlandı.

Sonuçta Wehrmacht’ın kenti savunma hattı aşıldı, kent kuşatıldı. Smolensk harekâtı sırasında Alman 4. Ordusu Kurmay Başkanı ve daha sonraki komutanı General Kurt von Tippelskirch, anılarında şunları yazmıştır.

"Sovyet Batı Cephesi kuvvetleri, Dorogobzh - Yelnya hattından Smolensk yönünde ilerlemek amacıyla Ordu Grup Merkezi’nin sol kanadına yüklendiler. Doğu yönündeki bu çıkıntıda 9. Ordu’nun, uzun süre tutunamayacağı bir duruma düştüğü açıktı."

Kızıl Ordu birlikleri Wehrmacht hatlarında 19 Eylül itibarıyla 250 km. büyüklükte, 40 km. genişlikte bir girinti oluşturmuşlardı. Bir sonraki gün STAVKA, Batı Cephesi kuvvetlerine 27 Eylül’den önce Smolensk’i almalarını, Orşa ve Mogilev yönünde ilerlemelerini emretti. Kalinin Cephesi’ne, Vitebsk’in 10 Ekim’den önce alınması emredildi.

Kuzey Dinyeper’in bir taarruzla geçilişinden sonra, 25 Eylül 1943 tarihinde tüm gece boyunca süren sokak çatışmalarından sonra Sovyet birlikleri Smolensk’i geri almıştır. Aynı gün, bir başka önemli kent olan Roslavl geri alındı. Sovyet taarruz kuvvetleri 30 Eylül’de yorgun ve tükenmişti ve halen Wehrmacht tarafından tutulmakta olan Vitebsk, Orsha ve Mogilev önlerinde taarruzları tıkandı. Smolensk harekâtı, 2 Ekim 1943 tarihinde sona erdi. Harekâtın sona erdirilmesine karşın sınırlı bir ileri harekâtla, Nevel iki gün süren sokak çatışmalarının ardından Sovyet kuvvetlerinin eline geçti.

Sonuçta Sovyet birlikleri, taarruzun bu üç evresinde, 20 günlük sürede 100 – 180 km. ilerleme sağlamışlardı.

Aynı bölgedeki Lenino Muharebesi de 12/13 Ekim 1943 tarihlerinde gerçekleşti.

Sonuç

Smolensk harekâtı kesin sonuçlu bir Sovyet zaferidir ve Wehrmacht için kesin bir bozgundur. Bu harekât sırasındaki Sovyet ilerlemesi, daha sonraki taarruz operasyonlarına oranla daha az parlak görünse de (200– 250 km.lik bir derinlikte girme sağlamasına karşın ) belirli açılardan önemliydi.

İlk olarak Alman birlikleri, Moskova yönündeki ileri durumlarından nihai olarak geri sürüldüler. 1941 yılından beri STAVKA üzerindeki en büyük baskının temeli olan Moskova yönelimli bu stratejik tehdit, sonunda ortadan kalktı.

İkinci olarak Alman birliklerinin güvenerek planladığı Alman savunma çemberleri, neredeyse tümüyle aşıldı. Birkaç tane kaldı, fakat onların sürmeyeceği açıktı. Savaştan sonra birkaç Wehrmacht subayının yazdığı denemede şunlar anlatılır.

Onların komutasının ve birliklerinin güçlü eylemleri kesintisiz bir cephe oluşturmalarını sağladıysa da, askerlerin zayıf durumları, ihtiyatların eksikliği, birliklerin tuttuğu hatların kaçınılmaz olarak uzamasındaki gizli tehlike ortadaydı. Sonuçta bir sonraki Sovyet taarruzu, büyük güçlüklerle kurulan bu yamalı cephenin çökmesine neden olacaktı.

Üçüncüsü, yukarıda özetlenen Smolensk Harekâtı, Dinyeper Taarruzu için önemli derecede “yardımcı” bir harekât olmuştur. Harekât, Smolensk yakınlarında 40- 55 Alman tümenini bağladı ve onların güney cepheye aktarılmasını önledi.

Son olarak, önceki kesintisiz Alman cephesi, geniş ve geçit vermeyen Pripet Bataklığı ile bölünmüş oldu. Güney Ordular Grubu ile Kuzey Ordular Grubu arasına girerek onları uzaklaştırdı. Böylece Wehrmacht’ın bir cepheden diğerine ikmal malzemeleri ve birlik aktarma olanakları büyük ölçüde azalmış oldu.

İlk kez Sovyet birlikleri, uzun süredir Alman askerlerinin işgali altındaki bölgelere girdiler. Bu bölgelerde, Wehrmacht birlikleri ve Hareket Birlikleri tarafından işlenmiş olan savaş suçlarını keşfettiler. Yaklaşık iki yıl işgal altında kalan ve Smolensk Harekâtı ile işgalden kurtarılan bu topraklarda tüm tarım ve endüstri, yok edilmişti. Smolensk idari bölgesinde neredeyse kentlerin % 80’i ve kırsal yaşam alanlarının % 50’si, sayısız fabrika ve tarımsal işletmeyle birlikte imha edilmişti.

Smolensk Harekât’ından sonra Sovyet - Alman cephesinin orta kesimi, 1944 yılının Haziran ayı sonlarına kadar, aylarca yeniden hareketsizdi. Bu dönemde STAVKA, geniş çaplı harekâtları Ukrayna’ya ve Dinyeper’in güney kesimlerine kaydırdı. Sadece 1944 yılının Ocak ayı boyunca kuzeyde, Alman kuvvetleri Leningrad’dan geri atılırken cephe yeniden hareketlenecekti. Bu hareketlenme, 900 gün süren Leningrad Kuşatması’nı atmış olacaktır. En sonunda 1944 yılı yazındaki Bagration Harekâtı, Kızıl Ordu’ya SSCB topraklarının hemen hemen tamamından Wehrmacht birliklerini atma olanağı verdi. Sonunda Alman işgali ve savaş, Polonya ve Alman topraklarına kaydı.

Kaynakça

• Author? World war 1939–1945 (collection of essays), Moscow, Ed. Foreign Lit., 1957.
• Glantz, David M. & House, Jonathan M. When Titans Clashed, Modern War Studies, I6-0899-0, Table B.
• Grechko, A.A. and al., History of Great Patriotic War, 1941–1945, Moscow, 1963.
• Grechko, A.A. and al., History of Second World War, Moscow, 1973–1979, tome 7.
• Istomin, V.P. (collective work, part written by V.P.Istomin) Operations of Soviet Armed Forces during the Great Patriotic War 1941—1945, tome 2, Voenizdat, Moscow, 1958.
• Istomin, V.P. Smolensk offensive operation, 1943, Moscow, Mil. Lib., 1975.
• Rokossovsky, K. Soldier's duty, Moscow, Politizdat, 1988.
• Shefov, Nikolai. Russian fights, Lib. Military History, Moscow, 2002.
• Tippelskirch, Kurt. History of Second World War, Moscow, 1957.
• Vasilevsky, A.M. The matter of my whole life, Moscow, Politizdat, 1973.
• Voenno-istoricheskiy zhurnal (Military history journal), 1969, #10, pp. 31,32
• Voronov, N.N. On military duty, Moscow, Lib. Milit. Ed., 1963.
• Yeremenko, A.I. Years of retribution, Moscow, Science, 1969.
• Zhukov, G.K. Memoirs, Moscow, Ed. APN, 1971, p. 485
• Zolotarev, V.A. and al., Great Patriotic War 1941–1945 (collection of essays), Moscow, 1998.