Koçgiri aşireti

Koçgiri aşireti, çoğunlukla Sivas ilinde yaşayan Alevi mezhebinden Kurmanci dilli bir aşirettir. Aralarında Zazaca konuşanlar da olmakla birlikte çok büyük bir bölümü Kurmanci konuşur. Koçgiri Aşireti, Dersim kökenlidir ve büyük çoğunluğu şu an Sivas’a bağlı olan İmranlı ilçesinde Yaşar. İmranlı bölgesi Cumhuriyetten önce Dersim sancağının kuzey-batısını oluştururdu. Cumhuriyetin ilk dönemlerine kadar Dersim vilayetine bağlı iken daha sonra çıkarılan bir yasa ile Sivas’a bağlanmıştır.

Sivas ilinin Zara, İmranlı, yöresinde yerleşik, Kayseri'nin Sarız, Erzincan'ın Refahiye ve Kemah Kürtçe-Kurmanci konuşurlar.

Koçgiri dendiği birçok kabile gelir. Koçgiri yöresine yüzyıllar Dersim, (çoğunlukla Hozat ve Ovacık çevresinden göç eden kabileler bu ad altında birleşerek bir konfederasyon oluşturmuşlardır. Bölgeye sonradan gelen kabileler ise bu Konfederasyona katılmamışlardır.

Koçgiri isyanı

Ana madde: Koçgiri İsyanı

Mart 1921'de, aşiret reisleri Alişer ve Haydar Beylerin desteğiyle Sivas'ta başlayan ve devam eden Koçgiri İsyanı, 11 Nisan 1921 tarihinde Ankara Hükûmeti tarafından uygulanan bastırma hareketi ile kısa sürede son bulmuştur. İsyan, Nurettin Paşa ve Topal Osman yönetimindeki Abazıkalı Giresun Gönüllü Alayları tarafından şiddetli bir şekilde bastırılmıştır. Operasyon sonrası meclisteki vekillerin tartışmalarına göre 180 ile 210 arası Koçgiri köyaleti ve mezrası insanlarıyla birlikte imha edilmiştir. İsyan neticesinde büyük tahribatlar alan Koçgiri köyleri, kalan köylerinin büyük bölümüyle 1937-1938 Dersim isyanına da destek olarak başta Alişer Bey ve Zarife Hanım olmak üzere birçok mensubunu Dersim’deki muharebelerde yitirmiştir.

Koçgiri aşiretinin kabileleri

• İban
• Mistan
• Laçikan
• Pervuzan
• Sefan/Sefikan
• Balikan/Balan
• Reşikan/Reşiyan
• Kalkanci
• Saran
• Cefikan
• Gerniyan
• Resulan

Aşiretin bölgede kimlik tanımlamaları

• Kurmanc: Alevi Kürtler
• Tirk/Rûmî: Sünni Türkler
• Tirkê Rê: "Yoldan çıkmış" anlamında, Alevi kimliğini kaybeden kişiler için kullanılır.
• Kurr: Sünni Kürtler
• Dimilî: Zazacaya benzer fakat aynı olmayan bir dili konuşan insanlar için kullanılır. Dımiliki de denilen dil, Dersim bölgesinde kullanılan Kırmanci diliyle aynıdır.
• File/Yermenî: Ermeniler
• Hurus: Ruslar
• Tirkê Macir: 1293 H (1877-78) Kars ve Erzurum göçmenleri Türkler

Dil

Koçgiri aşireti ve çevresindeki diğer Kurmanç kökenli Alevi aşiretler, Güney Tunceli'den gelmelerinden dolayı Tunceli, Elazığ, Bingöl çevresindeki Kurmanciyi kullanırlar. Kelime dağarcığı ve fonetiği hemen hemen Tunceli, Maraş, Malatya, Bingöl Kurmancisi ile aynıdır. Koçgirililer standart Kurmanciye göre daha sade ama sert bir ağız kullanırlar. Arabik fonetik Koçgiri Kürtçesine etki edememiştir. Koçgiri yöresinde J sesi çoğu zaman Z ve C seslerine dönüşür ve tüm köylerde aynıdır. Ez jî (Ben de) sözcüğü ve takısı bu bölgede ez cî ve ez zî olarak telaffuz edilir çoğu zaman. Koçgiri Kürtçesi ile Standart Kurmanci arasındaki birtakım farklara göz atalım:

• Tu çerrî? (Çitanî) - Tu çawayî? (Nasılsın?)
• Rind - Baş/Rind (İyi)
• Qicik - Piçûk (Ufak)
• Phaç Kirin - Maç Kirin (Öpmek)
• Pil - Mil (Omuz)
• Phan - Pahn (ezmek-yoğurmak
• Fam Kirin - Fehm Kirin (Anlamak)
• Pir - Pir/Zehf (Çok)
• Geyiştîn - Gehiştin (Varmak)
• Giyandin - Gihandin (Vardırmak)
• Giya - Giha (Ot)
• Min bidaNA - Min bida (Verseydim)
• Min bigirtaNA - Min bigirta (Alsaydım)
• Min nan bişandaNA - Min nan bişanda (Ekmek gönderseydim)
• Em nanê sêlê dipêjinÊ - Em nanê sêlê dipêjinE (Sac ekmeği pişirmekteyiz)
• Rêya te rûnî BÎ - Rêya te ronî BE (Yolun aydınlık olsun)
• Rabirtin - Raborîn (Geçmek)
• Bû - Dawet (Düğün)
• Xweng - Xwişk (Bacı)
• Kilê/Dayê - Dayê/Yadê (Anneciğim)
• Pising - Pisik (Kedi)
• Kûtî - Kuçik (Köpek)
• Ez terime - Ez diçime (Gitmekteyim)
• Rabîsan - Ramûsan (Öpücük)
• Rabisîn - Ramûsîn (Öpmek)
• Den Kirin - Xeber dan (Konuşmak)
• Sûr - Sor (Kırmızı)
• Hêşin - Kesk (Yeşil)
• Çûrtan - Çortan (Çökelekten yapılan bir yiyecek)
• Pendir - Penir (Peynir)
• Nan êdî me - Nan ên me (Ekmeklerimiz)
• Seba te/Bo te/Sebetê te - Ji bo te (Senin için)

J-Z-C seslerinin Koçgiri'de sürekli birbirleriyle yer değiştirmesi ve standart Kurmancî

• Ez zî - Ez jî (Ben de)
• Zi te ra dibêm - Ji te ra dibêjim (Sana diyorum)
• Em zi Dersimê hatine - Em ji Dersimê hatine (Biz Dersim'den gelmişiz)
• Zina Xidoy nexwaşe - Jina Xidoy nexweşe (Hıdır'ın karısı hastadır)
• Merîyêdî me hatin - Mirovên me hatin (İnsanlarımız geldiler)

Koçgiri'de özneler ve standart Kurmanci

• Ez - Ez (Ben)
• Tu - Tu (Sen)
• Ew/Âw - Ew (O)
• Em - Em (Biz)
• Wûn - Hûn (Siz)
• Ew - Ew (Onlar)
• Ev/Va - Ev/Va (Bu)

Koçgiri'de üçüncü tekil şahıs ve standart Kurmanci

• Xwedê rêya te rûnî bikeRÎ - Xwedê rêya te ronî bike (Allah yolunu aydın etsin)
• Ez dibêm ew tabay çê nakeRÎ - Ez dibêjim ew tutişt çê nake (Diyorum bir şey yapmıyor)
• Bibê nan bideRÎ te - Bêje nan bide te (Söyle ekmek versin sana)
• Xwedê bela nedeRÎ we - Xwedê bela nede we (Allah bela vermeye size)
• Ew girêdideRÎ - Ew girêdide (Bağlıyor)
• Ew mira den nakeRÎ - Ew xeber nade min (O benimle konuşmuyor)

Bölgedeki aşiretler ve dilleri

240'ın üzerinde köy Kurmanci konuşur ve Alevidirler; 25 kadar köy ve mezra ise Zazaca konuşur ve onlar da Alevidirler.

• Koçgiri (İzol/Kurmanci)
• Zeriki (Xiran/Kurmanci)
• Resul (Kurmanci)
• Kurmeşan (Kurmanci)
• Milan (Kurmanci)
• Şadi (Kurmanci)
• Axucen (Kurmanci)
• Parçikan (Kurmanci)
• Reşiyan (Kurmanci)
• Canbeg (Kurmanci)
• Kelhor (Kurmanci)
• Riçik (Kurmanci)
• Babamansur (Kurmanci)
• Sinemilan (Kurmanci)
• Atmanikan (Kurmanci)
• Gini (Zazaca)
• Çareki (Zazaca-Kurmanci)
• Dimili (Kurmanci-Zazaca)

Yer adları ve kutsal değerler

• Çiyayê Sûr (Kızıldağ)
• Çiyayê Kose (Köse Dağ)
• Çiyayê Çengelî (Çengelli Dağı)
• Çileyê Cefo (Zerikîlerin Dersimden gelen dedeleri Caferin sürekli kullandığı Erzincan yolu)
• Kaniye spî (Beyaz Çesme)
• Haydar Baba
• Ava tal (Acı su)
• Nahala sûr (Kızılırmak)
• Şarki Şivan (Ziyaret ve Ocak)
• Kızlar Sinisi (Kutsal kabul edilen dağlar sırası)
• Cogi Baba
• Babamansur
• Melekê ser sibê ezîz, Melekê herd û ezman (Sabah güneşe el açıp edilen dua)
• Düzgin Baba
• Munzur Irmağı (Dualarda adı geçen ve Dersimden akan kutsal kabul edilen su Ava te ava Mûnzir bî (Suyun Munzur suyu olsun) diye dualarda geçer)
• Seyit Pervane
• Kerim Yaylası
• Kızıldağ Ziyareti
• Dipsiz göl
• Kızıldağ Yaylaları
• Xızırê ser kelek û gemîyan (Hızır nebi)

Yemekler

• Babiko
• Zêrfet
• Nanê sêlê
• Nanê tenik
• Nanê Pofuk
• Nanê tendûr
• Nanê avê
• Goştê Qewirandî
• Goştê Serarkirî
• Çûrtan
• Bijerîk
• Kilora Niyazîkî
• Germiya dewdû imaman
• Germiya dew
• Herle
• Qirik/Xaşıl
• Üzümlü börek tatlısı
• Qawut tatlısı
• Torax
• Klora sîr
• Biçik
• Mardimelax
• Papara
• Germiya birî
• Ekmek aşı
• Sîrê Sêlê/Sirin

Özel günleri

• Hızır (Royê Xızır)
• Muharrem (Rojiya Muxarem)
• Nevruz (Heftmal-Hawtmal)
• Gağant (Kalê Gağanê)
• Heftmala mezin
• Heftmala qicik
• Kalgaxan
• Çarşema reş
• Sersal

Türküler ve deyişler

• Zöre
• De doxan doxan
• Gundê Balaxor
• Arix
• Mîro
• Yêmin Yeko
• Misto
• Şîrîna min
• Bazdin Bazdin
• Nizam çima
• Çûme Maciranê
• De mere bavo
• Giran here
• Em kûllî însanine
• Helgere were Şayê Merdan
• Ew meydana Qerbelayê
• Loma ji Alî ra Şayê Merdan dibên
• Qoçgirî
• Dilbera min dane
• Mirîşka min

Halk oyunları

Bölgede 20'nin üzerinde halk oyunu çeşidi vardır. Bunlardan bazıları:

• Temir Ağa
• Dik (Karaçor)
• Koçgiri düz/Hewaduz
• Dik/Hewatik
• Delilo
• Sarhoş
• Yeritme
• Dizkırma
• Ağır halay
• Karşılama
• Değnek oyunu

Ayrıca bakınız

• Dersim aşiretleri
• Koçgiri'de dil: Günlük yaşam dili Koçgiri Kürtçesi Kürtçe grubunda değerlendirilen lehçe ve ağızlar içinde, çok açık ve vurgulu sesleri ile farklı ve zengin bir ses yapısına sahiptir.

Kaynakça

• Ebubekir Hazim Tepeyran, Hatıralar, PeraTurism ve Ticaret A.Ş., 1998
• Seyfi Cengiz
• JUK Raporu
• Mamo Baran
• Ali Kemal(Deylemden Dersime)
• Gündoğan Ulutaş
• Dersim Alevi Kürt Mitolojisi(Gürdal Aksoy)
• Aşiretler raporu
• XIX. Yüzyılının ikinci yarısında Dersim Sancağı(Yılmaz Çelik)
• Doğuda aşiretler, Kürtler, Aleviler(Burhan Kocadağ)