Şemkir minaresi
 Minare'nin Frédéric Dubois de Montpere tarafından çizimi, 19. yüzyıl. | |
 | |
| Koordinatlar | 40°50′07″K 46°07′34″D / 40.83528°K 46.12611°D |
|---|---|
| Konum | Şemkir, Azerbaycan |
| Malzeme | Tuğla |
| Tamamlanma tarihi | 11. yüzyılın sonu |
Şemkir minaresi veya Şemkir kulesi,[1] "Şamhor sütunu" olarak da bilinir,[2] Şemkir (günümüzde Azerbaycan'da bir şehir) yakınlarında bulunan bir kule veya minaredir.[3][4] Kulenin 11. yüzyılın sonunda inşa edilen görünümü, 19. yüzyılın ilk yarısında Şemkir'in ortaçağ yerleşimini ziyaret eden N. Florovsky'nin[5] ayrıntılı yazılı açıklamasının yanı sıra Grigory Gagarin ve Dubois de Montpereux gibi sanatçıların resimlerinden bilinmektedir.[6]
Hakkında[değiştir | kaynağı değiştir]
Anıt birçok gezginin dikkatini çekmiş ve defalarca bahsedilmiş ve hatta tarif edilmiştir.[2] Anıtla ilgili en eski referans Ebü'l-Fidâ'da (14. yüzyılın başı) bulunur ve minarenin çok yüksek ve olağanüstü olduğu belirtilir. Mimarisinin stilistik özelliklerine atıfta bulunan Mikael Useynov ve Leonid Brittanytsky, minareyi 12. yüzyıldan 13. yüzyılın başına kadar tarihlendirmişlerdir.[2][7] G. Gamba, Kafkasya seyahatini anlatırken kuleyi Roma'daki Trajans Sütunu ile karşılaştırmış ve mollaların bu kuleyi Müslümanları namaza çağırmak için kullandıklarını belirtmiştir.[8] Eduard Eichwald minareyi 1826 yılında görmüş, ancak Boris Dorn 1861 yılında Şemkir yerleşim bölgesini ziyaret ettiğinde sadece kalıntılarını bulmuş ve yerle bir olduğunu rapor etmiştir. Minare, Dubois de Montpereux[6] ve Grigori Gagarin'in birbirini tamamlayan çizimleriyle bilinmektedir. Ancak bu çizimler minarenin geçmişteki çevresi hakkında fikir vermemektedir. Bu nedenle, 1650'lerde Şamkir'den geçen Arseny Sukhanov'un anlattıkları özellikle ilginçtir. "Boş şehirden geçtik, büyüktü, tuğladan ve topraktan bir taştan yapılmıştı, ama içinde bir tane daha vardı; her ikisinin de duvarları hasarlıydı, ama sadece tuğladan yapılmış yüksek minare sağlamdı; nehrin üzerinde tuğladan bir köprü vardı; beş nehre bölünmüş büyük bir nehir; nehir kıyısı boyunca; bu nehri geçtikten sonra, kıyıda geceyi bunun boş dolusuna karşı geçirdik" diye yazmıştır.[9]
Bu kuleden Amerikalı Protestan misyoner Eli Smith bahsetmişti:[10]
| “ | Sabahki sis dağıldıktan sonra bile doğu rüzgârı bütün gün zehirli buharlarla dolup taşmış gibiydi; Şemkir sütununa ulaşmadan önce yaklaşan ateşin belirtilerini hissettim. Bu antik eseri incelemek için bir an durduk. Tuğladan inşa edilmiş, tepesine spiral merdivenlerle çıkılıyor ve 180 feet yüksekliğinde olduğu söyleniyor. Tabanındaki bir taşın üzerinde Arap harfleriyle yazılmış bir yazıt bulunurken, bir diğeri de üst kısmı çevreliyor ve burada da içeriden açılan bir kapısı olan etrafı çevrili bir galeri var. Kökeni bilinmemektedir, ancak görünüşe göre bir caminin minaresi olarak inşa edilmiştir. Yerin diğer kalıntıları büyük bir kervansarayın temelleri ve birkaç küçük Müslüman mezarıdır.[11] | ” |
N. Florovsky'nin 1899'da Peterburg'da yayınladığı kitaptaki yazılı anlatım, minarenin yapısı ve boyutlarının daha eksiksiz bir tanımı için de değerlidir. Florovsky'ye göre Gence vilayetinin en değerli antik anıtıdır:
| “ | ... ovanın ortasında, Şamhor Çayı'nın sol sahilinde yükselen ve neredeyse 30 verst kadar uzaklardan görülebilen bir Şamhor kulesi bulunmaktadır. Kulenin temeli küp şeklindedir ve yedi arşın genişliğinde ve beş arşın yüksekliğindedir. Üzerinde, temelde beş, üstte dört arşın çapında dairesel bir sütun yükselir. Üst kısmı her iki tarafı da beş arşın olan, üstte dört arşın çapında dairesel bir sütunla desteklenir. Alt kısmı her iki tarafı da beş arşın olan dört köşeli bir karnizle çevrilmiştir ve bu karnizin altında...kufi tarzında yazılmış büyük bir kitabe bulunmaktadır. Bu karnizin üstünde, altı sajendir, üstte daha dar olan bir dairesel sütun bulunur. Bu sütunun çapı bir sajenden fazla değildir. Tüm Kulenin yüksekliği yirmi sekiz sajendir. Minarenin ortasında, neredeyse dağılmış gibi görünen 124 büyük taş blok bulunmaktadır, bu nedenle çıkmak oldukça zordur. Üst kısımda, karnizin altında da görülebilen merdivenler bulunur. Minare, kireçtaşı, kum ve ince taşla karıştırılmış tuğladan inşa edilmiştir; iş oldukça güzel ve sağlamdır; tuğla ile sıkıca birleşmiş gibi görünen bir harç kullanılmıştır. Zamanın bu güzel eseri pek çok yerden tahrip ettiği görülüyor ve hatta çeşmenin eğildiği açıkça hissediliyor.[2][5][7] | ” |
Mimari özellikleri[değiştir | kaynağı değiştir]
Minare tasarımı yaygındır. Taban, giriş açıklığı olan prizmatik bir hacimdir. Kama şeklindeki eğimler, üzerinde minarenin hafifçe incelen kulesinin yükseldiği sekiz yüzlü bir alana geçiş oluşturur. Müezzin için balkonun yorumlanması ilginçtir. Grigori Gagarin'in çizimi, altında bir yazıt şeridi bulunan destekleyici sarkıt kornişin büyük eklemlerini yakalar. Şerefenin üzerinde uzun bir orana sahip küçük bir lanset açıklığı bulunmaktadır.[7]
Minarenin tepesi, Karabağlar ve Nahçıvan'daki yaklaşık aynı tarihli minarelerin restorasyonu için başlangıç malzemesini temsil etmektedir.[2] Minare, uçtan uca hafif bir kemere sahip bir tür "fener" ile tamamlanmıştır. "Fener "in gelişmiş bir balkonla birleşimi bir müezzin için biraz sıra dışıdır ve bu nedenle nadirdir.[7] Böyle bir "fener" komşu ülkelerin minarelerinde yaygındır. Şirvan minarelerinde bulunmaz ve müezzin için dairesel dolambaçlı bir balkon tasarlanmıştır. Şekil aynı zamanda kulenin tepesine kadar olan tuğla örgüsünün desenindeki farklılığı da göstermektedir.[2] Buna ek olarak, kulenin üzerinde, yaklaşık olarak üst üçte birlik kısmının yüksekliğinde, yarık benzeri açıklıklarla kesilmiş geniş bir dekoratif şerit göze çarpmaktadır.[2]
Kufi kule yazıtı[değiştir | kaynağı değiştir]
1970 yılında Azerbaycan SSC'nin Şamkir bölgesinde bir gaz boru hattı döşenirken, Şamkir kasabasının yerinde bir Kufi yazıtı bulundu. Bu yazıt, yapısının amacını ve inşa tarihini aydınlatmaktadır.[12] Günümüzde Azerbaycan Tarih Müzesi'nde bulunan bu taş levha üzerindeki Arapça yazıt, kulesinin Şeyh al-Saleh ibn Afshin tarafından 493 H. (1099/1100) yılında yaptırıldığını söylüyor.
Bu yazıtta şunlar yazmaktadır: "Bismillah, Yüce Allah'ın yardımıyla, Şeyh el-Salih ibn Afşin'in talebi ve himayesi altında, dört yüz doksan üç yılında savunma yapıları serisindeki bu gözetleme kulesini inşa etmesi emredildi."
Azerbaycanlı tarihçi Meshadihanum Neymat, yazıtın metnini inceledi ve Şamkir minaresinin şehrin savunması için belirlenen yapılarından biri olduğu sonucuna vardı. Bu, bir gözetleme kulesi olarak hizmet ettiği anlamına gelir. Neymat, yazıtın aynı zamanda anıtın tarihî inşasını araştıranlar tarafından varsayıldığı gibi 12-13. yüzyıllarda değil, 11. yüzyılın sonlarında inşa edildiğini gösterdiğini belirtti.
Ayrıca bakınız[değiştir | kaynağı değiştir]
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ "Şəmkir qulləsi" (Azerice). shamkir-archeo.com. 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2021.
- ^ a b c d e f g Бретаницкий, Леонид (1966). Зодчество Азербайджана XII-XV вв. и его место в архитектуре Переднего Востока. Moskova: Наука. ss. 90-92.
- ^ Valikhanli, Naila (2016). Azərbaycan VII-XII əsrlərdə: tarix, mənbələr, şərhlər / Azerbaijan in VII-XII centuries: history, sources, comments (PDF). Bakü: Azərbaycan millî Elmlər Akademiyası millî Azərbaycan Tarixi Muzeyi. s. 163. 7 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 7 Eylül 2023.
- ^ "Şəmkir qülləsinin kitabəsi" (Azerice). azhistorymuseum.az. 16 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2021.
- ^ a b Florovsky, N. (1836). Елисаветпольский край // Обозрение российских владений за Кавказом. Елисаветпольский округ. Sankt-Peterburg: Типография департамента внешней торговли. ss. 363-364.
- ^ a b Montperreux, Dubois de (1840). Voyage Autour Du Caucase, Chez Les Tcherkesses Et Les Abkhases, En Colchide, En Géorgie, En Arménie Et En Crimée. 4. Paris: Librairie De Gide. s. 147. 7 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2023.
- ^ a b c d Useynov, Mikayil (1963). История архитектуры Азербайджана / History of architecture of Azerbaijan. Bakü: Гос. издат. литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам. ss. 74-75. 7 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Eylül 2023.
- ^ Jean François, Gamba (1826). Voyages dans la Russie meridionale. II. Paris. ss. 245-246. 13 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Арсения Суханова, Проскинитарий (1889). Православно-палестинский сборник, 1889. VII. Sankt-Peterburg: Православно-палестинский сборник. s. 103.
- ^ Ritter, Carl (1843). Die Erdkunde Asien, Kleinasien, Arabien. Berlin. s. 765.
- ^ Eli Smith, H G O Dwight, Josiah Conder (1834). Missionary researches in Armenia: including a journey through Asia Minor, and into Georgia and Persia, with a visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Salmas. Londra: George Wightmann. s. 171.
- ^ Meshadihanum Nejmat (1991). Корпус эпиграфических памятников Азербайджана / Corpus of epigraphic monuments of Azerbaijan (PDF). Bakü. ISBN 5-8066-0322-9. 15 Kasım 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.