İçeriğe atla

Ermeni Mezalimi

Bağlantı ekle
Vikipedi, özgür ansiklopedi
00.53, 5 Ekim 2023 tarihinde Hedikupa Parepvigi (mesaj | katkılar) tarafından oluşturulmuş 30335403 numaralı sürüm (Dr. Coal (mesaj) tarafından yapılan 30335395 sayılı değişiklik geri alınıyor. Sebep: Ermeni isyanı ile Ermeni Mezalimi farklı kavramlardır.)
Ermeni Mezalimi
Birinci Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı
Hızırilyas nahiyesinde Ermeni çeteleri tarafından katledilen Türk kadın ve çocuklar
BölgeAnadolu ve Kafkasya
Tarih1914-1922
HedefEtnik temizlik
Saldırı türü
Katliam, yağma, tecavüz
Ölü518,105
KurbanBirden çok grup:
  • Müslüman Türk ve Kürt siviller
  • Türk Yahudisi siviller[1]
  • Devlet yanlısı Ermeni siviller[2]
İşleyenlerErmeni çeteleri
Örgüt(ler)Taşnak Partisi, Hınçak Partisi
SavunanlarOsmanlı ordusu, Hamidiye alayları
SebepErmeni milliyetçiliği, ayrılıkçılık, terörizm

Ermeni Mezalimi (Osmanlıca: ارمنى مظالمى[3]) 1914-1922 yılları arasında Ermeni çetelerince yapılan katliamlar. Genellikle tarihçiler tarafından iki alt döneme ayrılır: Birinci Dünya Savaşı'nın Kafkas Cephesi (1914-18) ve Kurtuluş Savaşı'nın Güney ve Doğu Cephesi (1919-21). Osmanlı arşivindeki belgeler, bu dönemde toplamda 518.105 Müslüman Türk ve Kürt'ün hunharca katledildiğini göstermektedir.[4][5]

Katliamlar, başta General Harbord'un raporları olmak üzere yabancı kaynaklarda da kaydedilmiştir.[6] Ermeniler tarafından yapılan katliamlara dair belgeleri Osmanlı,[7] İngiliz,[8] Fransız,[9] Alman[10] ve Rus[11] arşivlerinde bulmak mümkündür. Bunları, o dönemde yaşayan önemli figürlerin hatıratları, kurbanların yakınları ile yapılan sözlü tarih anlatıları[12] ve bölgede bulunan yüzlerce toplu mezar desteklemektedir.[13]

Iğdır'da maktuller anısına dikilmiş bir anıt müze bulunmaktadır.[14]

Arka plan

Ermenilerin Türk idaresine girişi

Tarihçiler arasındaki yaygın kanıya göre Ermeniler, Anadolu'ya MÖ 515 yılında yerleştiler.[15] MÖ 54 yılında Pers-Roma savaşlarının başlamasıyla birlikte Ermeniler, büyük imparatorluklarının mücadeleri arasında kaldı.[16] Ermenistan, MS 301 yılında Hristiyanlık'ı kabul ederek tarihte onu resmî din olarak benimseyen ilk devlet oldu.[17] Ermeni halkı, Bizans İmparatorluğu'nun yönetimi altında mezheplerinden ötürü mütemadiyen zulme maruz kalmışlardı. Selçuklu Türkleri, 11. yüzyılda bu coğrafyayı fethettiklerinde Ermenilere özerklik vererek onların hoşgörü ve adalet içinde hayatlarını sürdürmelerini sağladılar.[18]

1514 Çaldıran Savaşı ile Ermenistan denilen bölge Osmanlı topraklarına katıldı. Ermeniler, Osmanlı idaresi altında millet sistemi içinde sınıflandırılmışlardı. Bu, onlara kültürel ve siyasi ayrıcalıklar verilmesi anlamına geliyordu. Ermeniler cizye ödemeleri karşılığında askerlikten muaf tutulurlardı. Osmanlı İmparatorluğu, himayesindeki Ermenilerin haklarını gözetir ve problemlerini mahkemelerde çözerdi. Hatta III. Murat gibi bazı sultanlar başka hükümdarlar tarafından din değiştirmeye zorlanan Ermenileri koruyup kollamıştır.[19]

Ermeni meselesinin doğuşu

Fransız İhtilali'ni takip eden 19. yüzyıl, milliyetçilik ve liberalizm hareketlerinin Avrupa'yı sardığı bir dönemdi. 1829'da Yunanistan 1878'de Romanya, Sırbistan, Bulgaristan ve Karadağ Osmanlı İmparatorluğu'ndan bağımsızlığını kazanmıştı. Ermeni Meselesi, böyle çalkantılı bir siyasi tabloda, Ayastefanos Antlaşması'nın sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Buna göre Osmanlı'nın Doğu Anadolu'daki Ermeni vilayetlerinde reform yapılması öngürülüyordu.[20][21] Ancak Rus devletinin gerçek kaygısı Ermenilerin refahı değildi. Çarlık Rusyası, Panslavizm politikası üzerinden kendi emperyalist çıkarlarını güdüyor, Yakın Doğu'daki egemenliğini güçlendirmek istiyordu. Nitekim Rusların bölgede çok güçlenmesinden korkan İngiltere'nin başını çektiği Batılı devletler, Berlin Antlaşması'nda Ermenilerle ilgili maddeyi kendi çıkarlarına göre revize ederek, Ermeni meselesini uluslararası bir sorun haline getirdi.[21]

Misyoner faaliyetleri

19. yüzyılda Amerikalı misyonerler Osmanlı Müslümanları arasında Hristiyanlık'ı yaymak için uğraştılar ancak başarılı olamayınca Ermeniler ile din, eğitim ve tıp alanında iş birliği yaptılar. Bu Amerikalı misyonerler, o dönemde, Batı'nın Osmanlı hakkındaki düşünceleri için başucu kaynağı oldular. Türkler tarafından reddedilip Ermeniler tarafından bağırlarına basılan misyonerler, Türkleri zalim Ermenileri mazlum olarak gösteren haberler yaydılar. Bu Avrupa'da Türk karşıtı kamuoyu oluşmasına yol açtı.[22] Batılı devletler dini siyasete alet ederek Türkler ve Ermeniler arasındaki husumeti körüklediler. Bir İslam düşmanı olan İngiliz başbakanı William Gladstone, İngiliz dış politikasını değiştirerek, Türkleri yok etmek için Ruslarla bir oldu.[23] Bu ortamda ortaya çıkan Ermeni komiteleri bağımsız bir Ermenistan kurmak için her türlü kanlı eyleme baş vurmuştur.[24]

Katliamlar

Partimiz ölen masum Ermeniler için yas tutmakla birlikte Ermeni milliyetçilerin ve onların emperyalist müttefiklerinin fikirlerini kabul etmemiz mümkün değildir. Biz, katil, şövenist Ermeni çeteleri istedi diye binlerce masum mağdurun ve esaret altındaki en az bir o kadar zavallı Türk'ün infazcısı olamayız.

Anastas Mikoyan, Ermeni bolşevik, 1919[25]

Katliamların kökeni, 1890'larda Hınçak ve Taşnak komitelerinin Osmanlı sınırları içindeki faaliyetlerinde dayanmaktadır. Ermeni ihtilalciler, 1876 Bulgar İsyanı'ndan etkilenerek bağımsız bir Ermenistan kurmak istediler. Planları, terör saldırıları gerçekleştirip Müslümanları kışkırtmak, onların Ermenilere katliam yapmasını sağlamaktı. Bunun üzerine Avrupalı devletlerin olaya müdahale edip Ermenistan'ı özgür kılmasını umuyorlardı.[26] Bu amaçları doğrultusunda 1894'te Sason İsyanı'nı başlattılar ve 1896'da Osmanlı Bankası'nı bastılar. 1905'de Sultan II. Abdülhamit'e karşı başarısız bir suikast saldırısı düzenlediler.[27]

1905 yazında 300 kişilik bir Taşnak çetesinin Muş'ta gerçekleştirdiği saldırılar sonucu 5.000 kişi hayatını kaybetti.[28] 1909 Adana Olayları sırasında Ermeni misyoner Muşeg, aleni bir şekilde, artık Ermenilerin silahlandığını ve tek bir Ermeni'nin zarar görmesi halinde misilleme olarak on Türk'ü mahvedeceklerini söylüyordu. Nisan ayına gelindiğinde Ermeni çeteleri, Müslümanlara karşı saldırılara başladı. Silahlı bir Ermeni kafilesi, Cebel-i Bereket'teki Müslümanları katletmek için Erzin'e doğru yola çıktı. İsyan, mutasarrıf Asaf Bey'in müdahalesi üzerine bastırıldı. Harekat sırasında suçu olmayan Ermeni siviller de hayatını kaybetti.[29][30]

Birinci Dünya Savaşı'nda Ermeni komiteleri katliamlara tekrar başladı. Mart 1915'te Kars ve Ardahan'da Ermeni çetelerince 30.000 Müslüman'ın tüfek dipçikleriyle dövülerek öldürüldükleri, evlerinin yakılıp kadın ve çocukların zor koşullar altında sürgün edildikleri belgelenmiştir.[31] Nisan 1915'te Çarlık Rusyası'ndan silah desteği alan Ermeni çeteleri Van vilayetinde ayaklanarak Müslümanları kırımdan geçirdi.[32] Alman Büyükelçi Wangenheim, Van İsyanı sırasında hisardaki 300 Türk askerin öldürüldüğünü ve 80.000 Müslüman'ın göçe zorlandığını belirtir.[33] 27 Mayıs 1915'te Tehcir kararı alınana kadar toplam Müslüman ölü sayısı 100.000'i bulmuş, 1918 yılında gelindiğinde 363.000'i geçmişti.[34]

1917 yılında Çarlık Rusyası savaştan çekilince Doğu Anadolu, Ermeni milislerin kontrolünde kaldı. Bu tarihten sonra Ermeniler, Tehcir'in "intikamını almak" bahanesiyle katliamlara devam etti. Milli Mücadele'nin lideri Mustafa Kemal Atatürk, Ermeni çetelerince Maraş Müslümanlarına yapılan zulmü "tarihte emsali görülmemiş [bir] vahşet" olarak tanımlar.[35] Şevket Süreyya Aydemir, Erzurum'un kurtulduğu gün 3.000 Türk'ü yığınlar halinde gördüğünü ve binaların bodrum katlarının cesetlerle dolu olduğunu belirtir.[36] Amerika Birleşik Devletlerince Yakın Doğu'daki durumu incelemek için görevlendirilen General Harbord, 1918'de kurulan Ermeni Cumhuriyeti hükumetinin Müslümanları imha etmek için emir verdiğini ve bu emrin belgesini bizzat gördüğünü ifade eder.[6] İngiliz Dış İşleri Bakanı Lord Curzon 1920'de Ermeniler tarafından yapılan katliamları "barbarca, kana susamış saldırılar" olarak niteler.[37] 1919'dan 1921'e kadar gerçekleşen katliamlarda toplam ölü sayısı 154.964'tür.[38]

İstatistikler

Ermeniler tarafından katledilenlerin sayısı
Yıllar Ölü sayısı
1914-1918 363,141[4]
1919-1922 154.964[5]
Toplam 518.105
Vilayetlere göre Doğu Anadolu'da Müslüman kaybı (1912-1922)[39]
Vilayet Nüfus kaybı Nüfus yüzdesi
Van 194.167 %62
Bitlis 169.248 %42
Erzurum 248.695 %31
Diyarbakır 158.043 %26
Elazığ 89.310 %16
Sivas 186.413 %15
Halep 50.838 %9
Adana 42.511 %7
Trabzon 49.907 %4
Transkafkasya bölgesinde Türk ve Müslüman nüfus kaybı[39]
Yıl Türkler Müslümanlar
1914 nüfusu 2.171.000 2.743.000
1921 nüfusu 1.844.000 2.330.000
Fark 327.000 413.000

Galeri

  • Kazım Karabekir'in Aşkale nahiyesinde 600 Türk'ün Ermeniler tarafından katledildiğini belgelediği rapor
    Kazım Karabekir'in Aşkale nahiyesinde 600 Türk'ün Ermeniler tarafından katledildiğini belgelediği rapor
  • Türklerin içine tıkılarak diri diri yakıldığı bir köşk, Erzurum
    Türklerin içine tıkılarak diri diri yakıldığı bir köşk, Erzurum
  • Birinci Dünya Savaşı sırasında Erzurumlu, yaralı Müslüman muhacirler
    Birinci Dünya Savaşı sırasında Erzurumlu, yaralı Müslüman muhacirler
  • Erzincan'da katledilen çocuk, kadın ve erkek Türk sivilleri
    Erzincan'da katledilen çocuk, kadın ve erkek Türk sivilleri
  • 1918'de Doğu Anadolu'da katledilen Türk erkekler
    1918'de Doğu Anadolu'da katledilen Türk erkekler
  • Bayburt'ta Ermeni çetelerince katledilen Türkler
    Bayburt'ta Ermeni çetelerince katledilen Türkler
  • Doğu Anadolu'daki bir kasabada Türklere yapılan zulmü soruşturan bir ekip
    Doğu Anadolu'daki bir kasabada Türklere yapılan zulmü soruşturan bir ekip
  • Ermeniler Tarafından Katledilen Şehit Türkler Anıt ve Müzesi, Iğdır
    Ermeniler Tarafından Katledilen Şehit Türkler Anıt ve Müzesi, Iğdır

Ayırıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ Sarınay 2001a, s. 2.
  2. ^ Atam 2019, passim.
  3. ^ OEHUD 1919, s. 1.
  4. ^ a b Sarınay 2001a, s. 377.
  5. ^ a b Sarınay 2001b, s. 1054.
  6. ^ a b Harbord 1920, s. 35.
  7. ^ Binark 1995, passim.
  8. ^ Demirel 2002.
  9. ^ Gauin 2020.
  10. ^ Akçam 2006, Böl. 8: "Other evidence of these post-1917 massacres can be culled from the German archives.".
  11. ^ Doğan 2008, s. 322.
  12. ^ TTK 2022, passim.
  13. ^ Süslü 1993.
  14. ^ Süslü 2012.
  15. ^ Gürün 1985, s. 10.
  16. ^ Gürün 1985, s. 13.
  17. ^ Gürün 1985, s. 14.
  18. ^ Durdu 2023, ss. 29-30.
  19. ^ Gürün 1985, ss. 35-37.
  20. ^ Finkel 2005, s. 487.
  21. ^ a b Çelik 2015.
  22. ^ Gürün 1985, s. 30.
  23. ^ Gürün 1985, s. 31.
  24. ^ Beydilli 2011.
  25. ^ Mehdiyev 2020, ss. 19-20.
  26. ^ Gürün 1985, s. 163.
  27. ^ Gürün 1985, ss. 191-206.
  28. ^ Lewy 2005, s. 33.
  29. ^ Cemal 1922, ss. 378-387.
  30. ^ Çiçek 2012.
  31. ^ Sarınay 2001a, s. 1.
  32. ^ Baer 2021, Böl. 21: "[T]he CUP regime faced Russian political and material support for the Armenians of Anatolia, Armenian revolutionaries slaughtering Muslim soldiers and civilians in eastern Anatolia, and an Armenian uprising in Van that led to the Russian army occupying the region and appointing an Armenian governor.".
  33. ^ Halaçoğlu 2007.
  34. ^ Sarınay 2001a, ss. 375-376.
  35. ^ Atatürk 1927, s. 293.
  36. ^ Aydemir 1972, s. 464.
  37. ^ Akçam 2006, Böl. 8: "The British foreign minister, Lord Curzon, mentioned in a speech in the House of Lords on 11 March 1920 that the massacres carried out by the Armenians were 'barbaric, bloodthirsty assaults.'".
  38. ^ Sarınay 2001b.
  39. ^ a b McCarthy 1995.

Kitap

  • —, Ahmed Cemal (2001) [1922]. Hatıralar. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 
  • Akçam, Taner (2006). A Shameful Act [Utanç Verici Bir Eylem] (İngilizce). Henry Holt and Company. 
  • Atatürk, Mustafa Kemal (2015) [1927]. Nutuk. Kaynak Yayınları. 
  • Aydemir, Şevket Süreyya (1986) [1972]. Makedonya'dan Ortaasya'ya Enver Paşa. III. Remzi Kitapevi. 
  • Baer, David Marc (2021). The Ottomans: Khans, Caesars and Caliphs [Osmanlılar: Hanlar, Kayzerler ve Halifeler] (İngilizce). Basic Books. 
  • Gürün, Kamuran (2007) [1985]. The Armenian File [Ermeni Dosyası] (İngilizce). Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 
  • Finkel, Caroline (2005). Osman's Dream: The History of the Ottoman Empire [Osman'ın Rüyası: Osmanlı İmparatorluğu'nun Tarihi]. Basic Books. 

Halaçoğlu, Yusuf (2007). Ermeni Tehciri. Babıali Kültür Yayınları. 

  • Harbord, James G. (1920). Conditions in the Near East. Report of the American military mission to Armenia [Yakın Doğu'da Vaziyet: Amerikan askerî heyetinin Ermenistan raporu] (İngilizce). Washington Government Printing Office. 
  • Lewy, Guenter (2005). The Armenian Massacres in Ottoman Turkey: A Disputed Genocide [Osmanlı İmparatorluğu'nda Ermeni Katliamları: Tartışmalı Bir Soykırım] (İngilizce). The University of Utah Press. 
  • McCarthy, Justin (1995). Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821-1922 [Ölüm ve Sürgün: Osmanlı Müslümanlarının Etnik Temizliği] (İngilizce). Darwin Press. 
  • Mehdiyev, Gaffar Çakmaklı (2020). Anastas Mikoyan: Confessions of an Armenian Bolshevik [Anastas Mikoyan: Bir Ermeni Bolşevik'in İtirafları] (İngilizce). Terazi Yayıncılık. 

Dergi yayınları

Arşiv belgeleri

  • Binark, İsmet, (Ed.) (1995). Arşiv Belgelerine Göre Anadolu'da ve Kafkaslar'da Ermeni Mezalimi. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. 
  • Demirel, Muammer (2002). Ermeniler hakkında İngiliz belgeleri. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 
  • ارمنى مظالمى [Ermeni Mezalimi] (Osmanlıca). Osmanlı Erkanı Harbiye Umumiye Dairesi. 1919. 21 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2023. 
  • Sarınay, Yusuf, (Ed.) (2001a). Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri: 1914-1918. I. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. 
  • Sarınay, Yusuf, (Ed.) (2001b). Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri: 1919-1922. II. Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü. 

Ansiklopedi

Tez

Sözlü tarih

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ermeni_Mezalimi&oldid=30335403" sayfasından alınmıştır