Tarih öncesi Ermenistan
| Ermenistan tarihi |
|---|
 |
Tarih öncesi Ermenistan, Ermeni Yaylası'nda insan varlığının başlangıcından, yani yaklaşık 1 milyon yıl öncesine tekabül eden Alt Paleolitik Devri'nden Demir Çağı'na kadar olan tarihi kapsar. MÖ 9. yüzyılda Urartular'ın ortaya çıkmasıyla ve MÖ 6. yüzyılda yıkılmasıyla tarih öncesi Ermenistan dönemi bitmiştir ve Antik Ermenistan dönemi başlamıştır.
Eski Taş Çağı[değiştir | kaynağı değiştir]
Alt Paleolitik Devri'nden beri Ermeni Yaylası'nda insanlar yaşamaktadır. Buralardaki ilk insanların izleri, 1 milyon yıldan daha uzun bir süre öncesine tarihlenmektedir.[1] Şu ana kadar bulunmuş olan aşölyen aletler ve obsidyen mostraları bunu destekler niteliktedir. Hovk 1 mağarası ve Trialetiyen yerleşimleri, Orta Paleolitik ve Üst Paleolitik Devri'nden kalma yerleşimlere örnek olarak verilebilir.[2]
Yapılan en yeni ve önemli kazı, Hrazdan Nehri'ndeki vadide yer alan Nor Geghi 1 Taş Devri sahasında yapılan kazıdır.[3] Burada bulunan binlerce 325.000 yıllık eşyalar, insanların teknolojik yeniliklerinin tek bir noktadan başlayıp yayılarak gelişmesinin aksine, eski dünyada yeniliklerin aralıklarla gerçekleştiğini gösteriyor.[4]
Cilalı Taş Devri[değiştir | kaynağı değiştir]
Iğdır Ovası'nda yer alan Aknaşen ve Arataşen'in Cilalı Taş Devri'nden kalma olduğuna inanılır.[5] Armavir'de yer alan Taronik'in güneybatısında bulunan Metsamor sitesi Neolitik Çağ'da başlamış olan yerleşimlerin bu dönemde başladığının kanıtlarını göstermektedir.[kaynak belirtilmeli]
Şulaveri-Şomu kültürü o bölgede bilinen en eski tarih öncesi kültürdür ve bölgede yapılan radyokarbon tarihlemeye göre kültür MÖ 6000 - 4000 yıllarına tarihlenmektedir. Bölgede Şulaveri-Şomu kültüründen sonra onun yerine MÖ 3400 - 2000 yıllarına tarihlenen Karaz kültürü devam etti.
Tunç çağı[değiştir | kaynağı değiştir]
Bölgedeki ilk Tunç Çağı kültürü, MÖ 4000 - 2200 yıllarına tarihlenen Karaz kültürüdür. Bu kültürün en eski bulgusu Iğdır Ovası'nda bulunur. MÖ 3000'de Gürcistan'a kadar yayılmıştır (ancak Kolhis'e kadar ulaşamamıştır), batıya ve güneydoğuya doğru ilerleyerek Urmiye havzasına ve Van Gölü'nün güneyindeki alanlara kadar yayıldı.
MÖ 2200'den MÖ 1600'e kadar Trialeti-Vanadzor kültürü, Ermenistan, güney Gürcistan ve kuzeydoğu Türkiye'de gelişti.[6][7] Bu kültürün bir Hint-Avrupa kültürü olduğu düşünülmektedir.[8][9][10] Bu süre boyunca bunun gibi kültürler Alagöz Dağı ve Sevan Gölü çevresinde yaygınlaştı.[11][12][13]
20. yüzyıl başlarında bilim adamları, "Ermenistan" adının ilk defa Naram-Sin tarafından fethedilen topraklarda (Diyarbakır), o dönemde yazılan ve Armani'yi (ya da Armanum) ve Ebla'yı konu alan bir yazıtta geçtiğini öne sürdü. Ancak Armani'nin konumu günümüzde belirsizdir. Bazı araştırmacılar Armani'nin günümüzde Samsatolarak bilinen bölgede yer aldığını[14] ve üzerinde Hint-Avrupa dillerinden birini konuşan bir halkın yaşadığını öne sürdü.[15] Günümüzde Süryaniler (genellikle Aramice'nin bir lehçesini konuşurlar, Akadca değil), Ermenilerden Armani adıyla söz etmektedir.[16] Mısır kralı III. Thutmose, hükümdarlığının 33. yılında (MÖ 1446) "Ermenen" denen bir halktan bahsetti.[17] Ermenistan'ın Kitâb-ı Mukaddes'de Minni olarak bahsedilen Manna ile bir bağlantısı olduğu düşünülüyor. Ancak yine de, tüm bu tasdiklerin neye işaret ettiği hala belirlenemez ve Ermenistan adı bilinene göre ilk defa Behistun Yazıtı'nda geçmiştir.
Ermenistan'ın endonimi olan "Hayastan" kelimesinin geçtiği ilk kayıtlar ise MÖ 1500-1200 yıllarına ait olan Hitit kayıtlarıdır. Burada Hayasa-Azzi denen ve Ermeni Yaylalarında yer alan bir krallıktan söz edilir. Hayastan kelimesinin buradan türediği düşünülmektedir. Ayrıca MÖ 1200 ve 800 yılları arasında Ermenistan'ın birçok bölümü çeşitli kabilelerin birleşmesiyle oluşmuş olan Nairi ülkesine dahil edildi.[18]
Demir Çağı[değiştir | kaynağı değiştir]
 | Bu alt başlığın geliştirilmesi gerekiyor. |
Kaynakça[değiştir | kaynağı değiştir]
- ^ Dolukhanov, Pavel; Aslanian, Stepan; Kolpakov, Evgeny; Belyaeva, Elena (2004). "Prehistoric Sites in Northern Armenia". Antiquity. 78 (301). 29 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2022.
- ^ Pinhasi, R.; Gasparian, B.; Wilkinson, K.; Bailey, R.; Bar-Oz, G.; Bruch, A.; Chataigner, C. (2008). "Hovk 1 and the Middle and Upper Paleolithic of Armenia: a preliminary framework". Journal of Human Evolution. 55 (5): 803-816. doi:10.1016/j.jhevol.2008.04.005. PMID 18930308.
- ^ Adler, D. S.; Wilkinson, K. N.; Blockley, S.; Mark, D. F.; Pinhasi, R.; Schmidt-Magee, B. A.; Nahapetyan, S.; Mallol, C.; Berna, F. (26 Eylül 2014). "Early Levallois technology and the Lower to Middle Paleolithic transition in the Southern Caucasus". Science (İngilizce). 345 (6204): 1609-1613. Bibcode:2014Sci...345.1609A. doi:10.1126/science.1256484. ISSN 0036-8075. PMID 25258079.
- ^ "325,000 Year Old Stone Age Site In Armenia Leads To Human Technology Rethink". 6 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2022.
- ^ The earliest finds of cultivated plants in Armenia: evidencefrom charred remains and crop processing residues in pise´from the Neolithic settlements of Aratashen and Aknashen 8 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Roman Hovsepyan, George Wilcox, 2008
- ^ Joan Aruz, Sarah B. Graff, Yelena Rakic, Cultures in Contact: From Mesopotamia to the Mediterranean in the Second Millennium B.C. The Metropolitan Museum of art symposia. Metropolitan Museum of Art, 2013 1588394751 p12-24
- ^ Aynur Özifirat (2008), The Highland Plateau of Eastern Anatolia in the Second Millennium BCE: Middle/Late Bronze Ages 15 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. pp.103-106
- ^ John A. C. Greppin and I. M. Diakonoff, Some Effects of the Hurro-Urartian People and Their Languages upon the Earliest Armenians Journal of the American Oriental Society Vol. 111, No. 4 (Oct. - Dec., 1991), pp. 721 [1] 18 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Joan Aruz, Kim Benzel, Jean M. Evans, Beyond Babylon: Art, Trade, and Diplomacy in the Second Millennium B.C. Metropolitan Museum of Art (New York, N.Y.)[2] (2008) pp. 92
- ^ Kossian, Aram V. (1997), The Mushki Problem Reconsidered, 29 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2022 pp. 254
- ^ Daniel T. Potts A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East. Volume 94 of Blackwell Companions to the Ancient World. John Wiley & Sons, 2012 1405189886 p.681
- ^ Simonyan, Hakob Y. (2012). "New Discoveries at Verin Naver, Armenia". Backdirt. The Cotsen Institute of Archaeology at UCLA (The Puzzle of the Mayan Calendar): 110-113. 8 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ağustos 2019.
- ^ Martirosyan, Hrach (2014). "Origins and Historical Development of the Armenian Language" (PDF). Leiden University: 1-23. 4 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 5 Ağustos 2019.
- ^ Archi, Alfonso (2016). "Egypt or Iran in the Ebla Texts?". Orientalia. 85: 3. 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2019.
- ^ Kroonen, Guus; Gojko Barjamovic; Michaël Peyrot (9 Mayıs 2018). "Linguistic supplement to Damgaard et al. 2018: Early Indo-European languages, Anatolian, Tocharian and Indo-Iranian": 3. doi:10.5281/zenodo.1240524. 29 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2022.
- ^ Martiros Kavoukjian, "The Genesis of Armenian People", Montreal, 1982.
- ^ International Standard Bible Encyclopedia, 1915 [3] 21 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.; Eric H. Cline and David O'Connor (eds.) Thutmose III, University of Michigan, 2006; 978-0-472-11467-2.
- ^ "The Longest Rivers in Armenia". 21 Aralık 2020. 1 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
 Ermenistan konuları | ||
|---|---|---|
| Tarih |  | |
| Simgeler | ||
| Politika ve hükûmet | ||
| Ekonomi | ||
| Coğrafya | ||
| Demografi | ||
| Kültür | ||