Halka sistemi: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
İmmoBot (mesaj | katkılar)
Botlar
901.067 değişiklik
k dz.
Anaforizm (mesaj | katkılar)
Beyaz liste
2.262 değişiklik
devam edilecek
34. satır: 34. satır:
{{Ana|Neptün'ün halkaları}}
{{Ana|Neptün'ün halkaları}}
Neptün'ün etrafındaki sistem, en yoğun haliyle Satürn'ün halkalarının düşük yoğunluklu bölgeleriyle karşılaştırılabilecek beş ana halkadan oluşur. Bununla birlikte, soluk ve tozludurlar, yapı olarak Jüpiter'inkilere çok daha benzerler.<ref name=":2">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.246.4936.1422|başlık=Voyager 2 at Neptune: Imaging Science Results|tarih=15 Aralık 1989|sayı=4936|dil=en|sayfalar=1422–1449|çalışma=Science|cilt=246|ad=B. A.|soyadı=Smith|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.246.4936.1422|ad2=L. A.|ad3=D.|ad4=c.|ad5=A. T.|ad6=R. F.|ad7=K.|ad8=J. M.|ad9=A.|ad10=G. A.|ad11=R. H.|soyadı2=Soderblom|soyadı3=Banfield|soyadı4=Barnet|soyadı5=Basilevsky|soyadı6=Beebe|soyadı7=Bollinger|soyadı8=Boyce|soyadı9=Brahic|soyadı10=Briggs|soyadı11=Brown}}</ref> Halkaları oluşturan çok koyu renkli malzeme muhtemelen Uranüs'ün halkalarında olduğu gibi [[radyasyon]]la işlenmiş organik maddelerdir.<ref name=":2" /> Halkaların yüzde 20 ila 70'i tozdur ve bu nispeten yüksek bir orandır. Halkaların ipuçları, 1989 yılında Voyager 2 tarafından kesin olarak keşfedilmelerinden önce onlarca yıl boyunca görülmüştür.
Neptün'ün etrafındaki sistem, en yoğun haliyle Satürn'ün halkalarının düşük yoğunluklu bölgeleriyle karşılaştırılabilecek beş ana halkadan oluşur. Bununla birlikte, soluk ve tozludurlar, yapı olarak Jüpiter'inkilere çok daha benzerler.<ref name=":2">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.246.4936.1422|başlık=Voyager 2 at Neptune: Imaging Science Results|tarih=15 Aralık 1989|sayı=4936|dil=en|sayfalar=1422–1449|çalışma=Science|cilt=246|ad=B. A.|soyadı=Smith|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.246.4936.1422|ad2=L. A.|ad3=D.|ad4=c.|ad5=A. T.|ad6=R. F.|ad7=K.|ad8=J. M.|ad9=A.|ad10=G. A.|ad11=R. H.|soyadı2=Soderblom|soyadı3=Banfield|soyadı4=Barnet|soyadı5=Basilevsky|soyadı6=Beebe|soyadı7=Bollinger|soyadı8=Boyce|soyadı9=Brahic|soyadı10=Briggs|soyadı11=Brown}}</ref> Halkaları oluşturan çok koyu renkli malzeme muhtemelen Uranüs'ün halkalarında olduğu gibi [[radyasyon]]la işlenmiş organik maddelerdir.<ref name=":2" /> Halkaların yüzde 20 ila 70'i tozdur ve bu nispeten yüksek bir orandır. Halkaların ipuçları, 1989 yılında Voyager 2 tarafından kesin olarak keşfedilmelerinden önce onlarca yıl boyunca görülmüştür.

== Küçük gezegenler ve doğal uydularda halka sistemi ==
Mart 2008'deki raporlar, Satürn'ün uydusu [[Rhea (uydu)|Rhea]]'nın kendine ait zayıf bir halka sistemine sahip olabileceğini öne sürmüştür; bu olasılık onu bir halka sistemine sahip olduğu bilinen tek [[Doğal uydu|uydu]] yapmaktadır.<ref name="NASArhea">{{cite web|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/cassini/media/rhea20080306.html|title=NASA - Saturn's Moon Rhea Also May Have Rings|access-date=2010-09-16|archive-date=2012-10-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20121022041030/http://www.nasa.gov/mission_pages/cassini/media/rhea20080306.html|url-status=live}} NASA&nbsp;– Saturn's Moon Rhea Also May Have Rings</ref><ref name="Jones_2008">{{cite journal|title=The Dust Halo of Saturn's Largest Icy Moon, Rhea|date=2008-03-07|display-authors=etal|issue=5868|pages=1380–1384|journal=Science|volume=319|first=G. H.|last=Jones|pmid=18323452|doi=10.1126/science.1151524|bibcode=2008Sci...319.1380J|s2cid=206509814}}</ref><ref name="LakdawallaE">{{cite web|url=http://planetary.org/news/2008/0306_A_Ringed_Moon_of_Saturn_Cassini.html|title=A Ringed Moon of Saturn? ''Cassini'' Discovers Possible Rings at Rhea|access-date=2008-03-09|archive-date=2008-06-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20080626005236/http://planetary.org/news/2008/0306_A_Ringed_Moon_of_Saturn_Cassini.html|date=2008-03-06|work=The Planetary Society web site|publisher=[[Planetary Society]]|first=E.|last=Lakdawalla|url-status=live}}</ref> 2010 yılında yayınlanan daha sonraki bir araştırma, Rhea'nın [[Cassini-Huygens|Cassini uzay aracı]] tarafından görüntülenmesi ile tahmin edilen halka özelliklerinin tutarsız olduğunu ortaya koymuştur; bu durum, halka hipotezine yol açan manyetik etkilerden başka bir mekanizmanın sorumlu olduğunu düşündürmektedir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://agupubs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1029/2010GL043663|başlık=Cassini imaging search rules out rings around Rhea|tarih=2010|sayı=14|dil=en|çalışma=Geophysical Research Letters|cilt=37|ad=Matthew S.|soyadı=Tiscareno|issn=0094-8276|doi=10.1029/2010GL043663|ad2=Joseph A.|ad3=Jeffrey N.|ad4=Matthew M.|soyadı2=Burns|soyadı3=Cuzzi|soyadı4=Hedman}}</ref>

[[New Horizons]]'ın gönderilmesinden önce, bazı gökbilimciler [[Plüton]] ve [[Charon (uydu)|Charon]]'un, [[Plüton Sistemi|Plüton'un küçük dış uydularının]] çarpışmalar sonucu fırlattığı tozlardan oluşan dairesel bir halka sistemine sahip olabileceğini varsaymışlardır. Bir toz halkası New Horizons uzay aracı için önemli bir risk oluşturacaktır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://doi.org/10.1086/511770|başlık=First Constraints on Rings in the Pluto System|tarih=2007-03-05|sayı=4|sayfalar=1485–1489|çalışma=The Astronomical Journal|cilt=133|ad=A. J.|soyadı=Steffl|issn=0004-6256|doi=10.1086/511770|ad2=S. A.|soyadı2=Stern}}</ref> Ancak New Horizons Plüton etrafında herhangi bir toz halkası tespit edemeyince bu olasılık ortadan kalkmıştır.

=== Chariklo ===
{{main|Chariklo'nun halkaları}}
Bir [[Centaur (küçük gezegen)|centaur]] olan [[10199 Chariklo]], halkaları olduğu keşfedilen ilk [[Küçük gezegen|küçük gezegendir]]. Bir [[Çarpma olayları|çarpışma]] nedeniyle [[Yörünge|yörüngesinde]] bir [[Enkaz diski|enkaz zinciri]] oluşmuş olabileceği düşünülen iki halkası olduğu tahmin edilmektedir. Halkalar, gökbilimcilerin 3 Haziran 2013'te Güney Amerika'daki yedi noktadan Chariklo'nun UCAC4 248-108672 yıldızının [[Tutulma|önünden geçişini]] gözlemlemeleriyle keşfedilmiştir. Gözlem sırasında, tutulmadan hemen önce ve sonra yıldızın [[Kadir (astronomi)|görünür parlaklığında]] iki kez düşüş görülmüştür. Bu olay birden fazla noktada gözlemlendiği için, parlaklıktaki düşüşün aslında halkalardan kaynaklı olabileceği sonucu ortak bir hipotez olarak öne çıkmaktadır. Gözlemler, muhtemelen [[Ay]]'ın [[Dünya]]'ya olan mesafesinden yaklaşık 1.000 kat daha yakın olan {{convert|19|km|mi|abbr=off|sp=us|adj=on}} genişliğinde bir halka sistemini ortaya çıkarmıştır. Ayrıca gökbilimciler halka kalıntıları arasında yörüngede dönen bir uydu olabileceğinden de şüphelenmektedirler. Eğer bu halkalar gökbilimcilerin şüphelendiği gibi bir çarpışmadan arta kalanlarsa, bu durumda uyduların (Ay gibi) daha küçük materyal parçalarının çarpışması sonucu oluştuğu fikri desteklenmiş olmaktadır. Chariklo'nun halkaları resmi olarak adlandırılmamıştır, ancak kaşifler onlara [[Brezilya]]'nın kuzey ve güney uçlarına yakın iki nehre atfen Oiapoque ve Chuí lakaplarını takmışlardır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.universetoday.com/110720/surprise-asteroid-hosts-a-two-ring-circus-above-its-surface/|başlık=Surprise! Asteroid Hosts A Two-Ring Circus Above Its Surface|erişimtarihi=2024-04-30|tarih=2014-03-26|dil=en-US|çalışma=Universe Today|ad=Elizabeth|soyadı=Howell}}</ref>

=== Chiron ===
{{main|Chiron'un halkaları}}
İkinci bir centaur olan [[2060 Chiron]]'un sürekli evrim geçiren bir halka diski bulunmaktadır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.planetary.org/articles/01271038-a-second-ringed-centaur|başlık=A second ringed centaur? Centaurs with rings could be common|erişimtarihi=2024-04-30|dil=en|çalışma=The Planetary Society}}</ref><ref name=":3">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.aanda.org/articles/aa/abs/2015/04/aa24461-14/aa24461-14.html|başlık=Possible ring material around centaur (2060) Chiron|tarih=2015-04-01|dil=en|sayfalar=A18|çalışma=Astronomy & Astrophysics|cilt=576|ad=J. L.|soyadı=Ortiz|issn=0004-6361|doi=10.1051/0004-6361/201424461|ad2=R.|ad3=N.|ad4=A.|ad5=P.|ad6=N.|ad7=E.|ad8=J.|ad9=A. Campo|ad10=A.|soyadı2=Duffard|soyadı3=Pinilla-Alonso|soyadı4=Alvarez-Candal|soyadı5=Santos-Sanz|soyadı6=Morales|soyadı7=Fernández-Valenzuela|soyadı8=Licandro|soyadı9=Bagatin|soyadı10=Thirouin}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://doi.org/10.3847/PSJ/ad0632|başlık=Material around the Centaur (2060) Chiron from the 2018 November 28 UT Stellar Occultation|tarih=2023-11-01|sayı=11|sayfalar=221|çalışma=The Planetary Science Journal|cilt=4|ad=Amanda A.|soyadı=Sickafoose|issn=2632-3338|doi=10.3847/psj/ad0632|ad2=Stephen E.|ad3=Amanda S.|ad4=Michael J.|ad5=Carlos A.|ad6=Bastian|ad7=Mark C.|ad8=Karsten|soyadı2=Levine|soyadı3=Bosh|soyadı4=Person|soyadı5=Zuluaga|soyadı6=Knieling|soyadı7=Lewis|soyadı8=Schindler}}</ref> Başlangıçta Chiron'un [[kuyruklu yıldız]] benzeri aktivitesiyle ilişkili püskürtmelerden kaynaklandığı şeklinde yorumlanan yıldız tutulum verilerine dayanarak, halkaların {{val|324|10|u=km}} yarıçapında olduğu öne sürülmüş, ancak geçirdikleri dönüşüm nedeniyle yarıçapları bir miktar değişmiştir. Farklı görüş açılarında değişen görünümleri, Chiron'un parlaklığındaki zaman içindeki uzun vadeli değişimi açıklayabilir.<ref name=":3" /> Chiron'un halkalarının dönemsel patlamalar sırasında yörüngeden fırlayan malzeme tarafından korunduğundan şüphelenilmektedir, çünkü 2018'de tespit edilen üçüncü bir kısmi halka 2022'de tam bir halka haline gelmiştir ve ikisi arasında 2021'de bir patlama yaşanmıştır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.aanda.org/articles/aa/abs/2023/08/aa47025-23/aa47025-23.html|başlık=Changing material around (2060) Chiron revealed by an occultation on December 15, 2022|tarih=2023-08-01|dil=en|sayfalar=L12|çalışma=Astronomy & Astrophysics|cilt=676|ad=J. L.|soyadı=Ortiz|issn=0004-6361|doi=10.1051/0004-6361/202347025|ad2=C. L.|ad3=B.|ad4=F.|ad5=A.|ad6=A. M.|ad7=A. A.|ad8=S.|ad9=N.|ad10=M.|ad11=R.|soyadı2=Pereira|soyadı3=Sicardy|soyadı4=Braga-Ribas|soyadı5=Takey|soyadı6=Fouad|soyadı7=Shaker|soyadı8=Kaspi|soyadı9=Brosch|soyadı10=Kretlow|soyadı11=Leiva}}</ref>

=== Haumea ===
{{main|Haumea'nın halkaları}}
Bir [[cüce gezegen]] ve [[Rezonant Neptün ötesi cisim|rezonans Kuiper kuşağı cismi]] olan [[Haumea]]'nın etrafındaki halka, 21 Ocak 2017'de gözlemlenen bir yıldız tutulumu ile ortaya çıkarılmıştır. Bu keşif, onu bir halka sistemine sahip olduğu tespit edilen ilk [[Neptün ötesi cisim|Neptün ötesi nesne]] yapmaktadır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.nature.com/articles/550197a|başlık=Ring detected around a dwarf planet|tarih=2017|sayı=7675|dil=en|sayfalar=197–198|çalışma=Nature|cilt=550|ad=Amanda A.|soyadı=Sickafoose|issn=1476-4687|doi=10.1038/550197a}}</ref><ref name=":4">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.nature.com/articles/nature24051|başlık=The size, shape, density and ring of the dwarf planet Haumea from a stellar occultation|tarih=Ekim 2017|sayı=7675|dil=en|sayfalar=219–223|çalışma=Nature|cilt=550|ad=J. L.|soyadı=Ortiz|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature24051|ad2=P.|ad3=B.|ad4=G.|ad5=D.|ad6=N.|ad7=R.|ad8=F.|ad9=U.|ad10=C.|ad11=V.|soyadı2=Santos-Sanz|soyadı3=Sicardy|soyadı4=Benedetti-Rossi|soyadı5=Bérard|soyadı6=Morales|soyadı7=Duffard|soyadı8=Braga-Ribas|soyadı9=Hopp|soyadı10=Ries|soyadı11=Nascimbeni}}</ref> Halkanın yarıçapı yaklaşık 2.287 km, genişliği ≈70 km ve opaklığı 0,5'tir.<ref name=":4" /> Halka düzlemi Haumea'nın ekvatoru ve daha büyük olan dış uydusu [[Hiʻiaka (uydu)|Hi'iaka]]'nın ([[Yarı büyük ve yarı küçük eksen|yarı büyük ekseni]] ≈25.657 km'dir) yörüngesiyle çakışmaktadır.<ref name=":4" /> Halka, {{val|2.285|8|u=km}}'lik bir yarıçapta bulunan Haumea'nın dönüşü ile [[Yörüngesel rezonans|3:1 rezonansa]] yakındır.<ref name=":4" /> Haumea'nın küresel formda olması durumunda yaklaşık 4.400 km'lik bir yarıçapta bulunması gereken Haumea'nın [[Roche limiti|Roche limitinin]] oldukça içindedir (küresel olmaması sınırı daha da uzaklaştırmaktadır).<ref name=":4" />

=== Quaoar ===
{{main|Quaoar'ın halkaları}}
2023 yılında gökbilimciler cüce gezegen ve Kuiper kuşağı nesnesi [[50000 Quaoar|Quaoar]]'ın etrafında geniş ölçüde ayrık biçimde bir halkanın keşfedildiğini duyurdular.<ref>{{Haber kaynağı|url=https://www.theguardian.com/science/2023/feb/08/ring-discovered-around-dwarf-planet-quaoar-confounds-theories|başlık=Ring discovered around dwarf planet Quaoar confounds theories|erişimtarihi=2024-04-30|tarih=2023-02-08|dil=en-GB|çalışma=The Guardian|ad=Hannah|soyadı=Devlin|ad2=Hannah Devlin Science|soyadı2=correspondent|issn=0261-3077}}</ref><ref name=":5">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.nature.com/articles/s41586-022-05629-6|başlık=A dense ring of the trans-Neptunian object Quaoar outside its Roche limit|tarih=2023|sayı=7947|dil=en|sayfalar=239–243|çalışma=Nature|cilt=614|ad=B. E.|soyadı=Morgado|issn=1476-4687|doi=10.1038/s41586-022-05629-6|ad2=B.|ad3=F.|ad4=J. L.|ad5=H.|ad6=F.|ad7=J.|ad8=C. L.|ad9=P.|ad10=R.|ad11=T.|soyadı2=Sicardy|soyadı3=Braga-Ribas|soyadı4=Ortiz|soyadı5=Salo|soyadı6=Vachier|soyadı7=Desmars|soyadı8=Pereira|soyadı9=Santos-Sanz|soyadı10=Sfair|soyadı11=de Santana}}</ref> Tutulum verilerinin daha ileri analizi, ikinci bir iç, daha soluk halkanın bulunduğunu ortaya çıkardı.<ref name=":6">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://www.aanda.org/articles/aa/abs/2023/05/aa46365-23/aa46365-23.html|başlık=The two rings of (50000) Quaoar|tarih=2023-05-01|dil=en|sayfalar=L4|çalışma=Astronomy & Astrophysics|cilt=673|ad=C. L.|soyadı=Pereira|issn=0004-6361|doi=10.1051/0004-6361/202346365|ad2=B.|ad3=B. E.|ad4=F.|ad5=E.|ad6=D.|ad7=B. J.|ad8=R. C.|ad9=G.|ad10=M.|ad11=J. L.|soyadı2=Sicardy|soyadı3=Morgado|soyadı4=Braga-Ribas|soyadı5=Fernández-Valenzuela|soyadı6=Souami|soyadı7=Holler|soyadı8=Boufleur|soyadı9=Margoti|soyadı10=Assafin|soyadı11=Ortiz}}</ref>

Her iki halka da alışılmadık özellikler göstermektedir. Dış halka, Quaoar'ın yarıçapının yaklaşık 7,5 katı ve Roche sınırının iki katından daha fazla olan 4.057±6 km'lik bir mesafede yörüngede dönmektedir. İç halka, Quaoar'ın yarıçapının yaklaşık 4,6 katı ve Roche sınırının da ötesinde, 2.520±20 km'lik bir mesafede yörüngede dönmektedir.<ref name=":6" /> Dış halkanın homojen olmadığı, ince, yoğun bir bölümün yanı sıra daha geniş, daha dağınık bir bölüm içerdiği görülmektedir.<ref name=":5" />


== Görsel karşılaştırma ==
== Görsel karşılaştırma ==
40. satır: 63. satır:
[[File:FDS_26852.19_Rings_of_Uranus.png|bağlantı=https://en.wikipedia.org/wiki/File:FDS_26852.19_Rings_of_Uranus.png|sol|küçükresim|250x250pik|Uranüs'ün halkalarının Voyager 2 tarafından çekilen görüntüsü]]
[[File:FDS_26852.19_Rings_of_Uranus.png|bağlantı=https://en.wikipedia.org/wiki/File:FDS_26852.19_Rings_of_Uranus.png|sol|küçükresim|250x250pik|Uranüs'ün halkalarının Voyager 2 tarafından çekilen görüntüsü]]
[[File:PIA02202_Neptune's_full_rings.jpg|bağlantı=https://en.wikipedia.org/wiki/File:PIA02202_Neptune's_full_rings.jpg|küçükresim|320x320pik|Neptün'ün halkalarını gösteren Voyager 2 tarafından çekilen iki resim]]
[[File:PIA02202_Neptune's_full_rings.jpg|bağlantı=https://en.wikipedia.org/wiki/File:PIA02202_Neptune's_full_rings.jpg|küçükresim|320x320pik|Neptün'ün halkalarını gösteren Voyager 2 tarafından çekilen iki resim]]









{{Temiz}}
{{Temiz}}


Sayfanın 10.03, 30 Nisan 2024 tarihindeki hâli

Uydular Prometheus (sağda) ve Pandora (solda), sırasıyla Satürn'ün F halkasının hemen içinde ve dışında yörüngededir, ancak yalnızca Prometheus'un çoban ayı olarak işlev gördüğü düşünülmektedir.

Halka sistemi, bir astronomik cismin yörüngesinde toz veya uyducuk gibi katı malzemelerden meydana gelmiş bir disk veya halka şeklinde olan, Satürn'de olduğu gibi dev gezegenlerin çevresindeki uydu sistemlerinde sıklıkla görülen bir bileşendir. Bir gezegen çevresindeki halka sistemi gezegensel haka sistemi olarak da bilinir.[1]

Güneş sisteminde en çok bilinen ve en popüler gezegensel halka sistemi Satürn'e aittir ancak diğer dev gezegenler olan Jüpiter, Uranüs ve Neptün'ün de halka sistemi vardır. Küçük gezegenlerin çevresinde de halka sistemleri bulunduğu tutulmalar vasıtasıyla keşfedilmiştir. Ayrıca Güneş'in etrafında Merkür, Venüs ve Dünya'nın uzaklıklarında, bu gezegenlerle ortalama hareket rezonansında toz halkaları vardır.[1][2][3] Kanıtlar, halka sistemlerinin uydular, kahverengi cüceler ve diğer yıldızlar da dahil olmak üzere diğer astronomik nesne türlerinin etrafında da bulunabileceğini göstermektedir.

Oluşumu

Daha geniş gezegensel halkaların oluşumuna ilişkin ortaya atılan üç teori bulunmaktadır. Bunlardan ilki, gezegenin Roche limiti içinde kalan ve bu nedenle uyduları oluşturmak için birleşemeyen ön gezegen diskinden kaynaklanan materyalden oluştuğu, bir diğeri büyük bir çarpışmayla parçalanmış bir uydunun enkazından oluştuğu ve son olarak da gezegenin Roche limitinden geçerken gelgit baskısıyla parçalanan bir uydunun enkazından meydana geldiği iddiasıdır.[4]

Daha sönük gezegen halkaları gezegen çevresinde dönmekte olan uydulara çarpan meteorların bir sonucu olarak oluşmuş olabilir örneğin Satürn'ün E halkası kriyovolkanik malzemenin püskürmesi sonucu meydana gelmiştir.[5][6]

Dev bir gezegenle yakın bir karşılaşmada (Roche limitinin 0,4 ila 0,8 katı içinde) gelgitlerle bozulduklarında centaurların etrafında da halka sistemleri oluşabilir. Dev bir gezegene 3–6 km/s'lik bir başlangıç göreli hızıyla ve 8 saatlik bir başlangıç dönme periyoduyla yaklaşan farklılaşmış bir cisim için centaur kütlesinin %0,1-%10'u kadar bir halka kütlesi olacağı tahmin edilmektedir. Farklılaşmış bir cismin halka oluşturması daha az olasıdır. Bu durumda halkalar çoğunlukla ya da tamamen ana gövdenin buzlu mantosundan gelen malzemeden oluşacaktır. Oluştuktan sonra halka yanal olarak yayılacak ve centaurun Roche sınırının ötesine yayılan kısmından bir uydu oluşumuna yol açacaktır. Uydular doğrudan parçalanmış buzlu mantodan da oluşabilir. Bu oluşum mekanizması centaurların kabaca %10'unun dev gezegenlerle halka oluşturma potansiyeli olan karşılaşmalar yaşayacağını öngörmektedir.[7]

Gezegenlerin halka sistemleri

Satürn'ün yörüngesindeki halka sisemi çoğunlukla buz ve toz parçalarından oluşur. Satürn'ün üzerinde görülebilen küçük karanlık nokta, Satürn'ün uydusu Enceladus'un gölgesidir.

Gezegensel halka parçalarının bileşimi silikatlardan buz tozlarına kadar çeşitlenmektedir. Daha büyük kayalar ve parçalar da aynı zamanda görülebilir. Satürn'ün halkaları içerisinde tespit edilmiş sadece birkaç yüz metreden daha büyük sadece sekiz uyducuğun gelgit kuvvetine maruz kaldığı 2007 yılında keşfedilmiştir. Halka parçasının en büyük boyutlu olanı kendisini oluşturan materyalin özgül dayanımı, yoğunluğu ve irtifasının gelgit kuvveti değerleri vasıtasıyla tespit edilmiştir. Gelgit kuvveti halkanın yarıçapının ortalama iç yoğunluğa oranlanması veya gezegenin kütlesinin halkanın yarıçapına bölünmesiyle elde edilir. Ayrıca halkanın yörünge periyodunun karesi ile ters orantılıdır.

Kimi gezegensel halkalar, halkalar arasındaki boşluklarda veya halkacıkların iç veya dış sınırlarında yörüngede bulunan küçük uydular veya çoban uydulardan da etkilenebilmektedir. Çoban uydularının kütleçekimi halkanın keskin bir şekilde tanımlanmış sınırlarını korur; Çoban uydunun yörüngesine yaklaşan materyal ya halkanın gövdesine doğru geri saptırılır, ya sistemden dışarı atılır ya da uydunun üzerine yığılır.

Mars'ın uydusu Phobos'un yaklaşık 50 milyon yıl içinde parçalanarak bir halka sistemine döneceği tahmin edilmektedir. Cismin alçak yörüngesi ve bir Mars gününden daha kısa süren yörünge periyodu gelgitsel ivme tarafından bozulmaktadır.[8][9]

Jüpiter

Ana madde: Jüpiter'in halkaları

Jüpiter'in halka sistemi, Voyager 1 sondası tarafından 1979'da ilk kez gözlemlendiğinde keşfedilmiş üçüncü sistem olmuştur.[10] 1990'larda Galileo yörünge aracı tarafından daha kapsamlı bir şekilde gözlemlenmiştir.[11] Dört ana parçası "hale" olarak bilinen soluk kalın bir torus; ince, nispeten parlak bir ana halka; ve iki geniş, soluk "gossamer halkası"ndan oluşur.[12] Sistem çoğunlukla tozdan ibarettir.[10][13]

Satürn

Ana madde: Satürn'ün halkaları

Satürn'ün halkaları Güneş Sistemi'ndeki herhangi bir gezegenin sahip olduğu en geniş halka sistemidir ve bu nedenle varlıkları uzunca bir süredir bilinmektedir. Galileo Galilei onları ilk kez 1610 yılında gözlemlemiş, ancak Christiaan Huygens tarafından 1655 yılında gözlemlenene kadar Satürn'ün etrafındaki bir halka olarak doğru bir şekilde tanımlanamamışlardır.[14] Halkalar birçok kişinin düşündüğü gibi bir dizi küçük halkacık değil, daha çok yoğunluğu değişen bir disk şeklindedir.[15] Çoğunlukla su buzu ve eser miktarda kayadan oluşurlar ve parçacıkların boyutları mikrometreden metrelere kadar değişir.[16]

Uranüs

Ana madde: Uranüs'ün halkaları

Uranüs'ün halka sistemi, karmaşıklığı Satürn'ün geniş sistemi ile Jüpiter ve Neptün'ün etrafında bulunan daha basit sistemler arasında bir seviyededir. Halkalar, 1977 yılında James L. Elliot, Edward W. Dunham ve Jessica Mink tarafından keşfedilmiştir.[17] O zamandan 2005 yılına kadar geçen sürede Voyager 2 ve Hubble Uzay Teleskobu tarafından yapılan gözlemler,[18][19] çoğu opak ve sadece birkaç kilometre genişliğinde olan toplam 13 farklı halkanın tanımlanmasını sağlamıştır. Karanlıktırlar ve muhtemelen su buzu ve bazı radyasyonla işlenmiş organik maddelerden oluşmaktadırlar. Tozun görece azlığı, Uranüs'ün genişletilmiş ekzosfer-koronasından kaynaklanan aerodinamik sürüklenme kaynaklıdır.

Neptün

Ana madde: Neptün'ün halkaları

Neptün'ün etrafındaki sistem, en yoğun haliyle Satürn'ün halkalarının düşük yoğunluklu bölgeleriyle karşılaştırılabilecek beş ana halkadan oluşur. Bununla birlikte, soluk ve tozludurlar, yapı olarak Jüpiter'inkilere çok daha benzerler.[20] Halkaları oluşturan çok koyu renkli malzeme muhtemelen Uranüs'ün halkalarında olduğu gibi radyasyonla işlenmiş organik maddelerdir.[20] Halkaların yüzde 20 ila 70'i tozdur ve bu nispeten yüksek bir orandır. Halkaların ipuçları, 1989 yılında Voyager 2 tarafından kesin olarak keşfedilmelerinden önce onlarca yıl boyunca görülmüştür.

Küçük gezegenler ve doğal uydularda halka sistemi

Mart 2008'deki raporlar, Satürn'ün uydusu Rhea'nın kendine ait zayıf bir halka sistemine sahip olabileceğini öne sürmüştür; bu olasılık onu bir halka sistemine sahip olduğu bilinen tek uydu yapmaktadır.[21][22][23] 2010 yılında yayınlanan daha sonraki bir araştırma, Rhea'nın Cassini uzay aracı tarafından görüntülenmesi ile tahmin edilen halka özelliklerinin tutarsız olduğunu ortaya koymuştur; bu durum, halka hipotezine yol açan manyetik etkilerden başka bir mekanizmanın sorumlu olduğunu düşündürmektedir.[24]

New Horizons'ın gönderilmesinden önce, bazı gökbilimciler Plüton ve Charon'un, Plüton'un küçük dış uydularının çarpışmalar sonucu fırlattığı tozlardan oluşan dairesel bir halka sistemine sahip olabileceğini varsaymışlardır. Bir toz halkası New Horizons uzay aracı için önemli bir risk oluşturacaktır.[25] Ancak New Horizons Plüton etrafında herhangi bir toz halkası tespit edemeyince bu olasılık ortadan kalkmıştır.

Chariklo

Ana madde: Chariklo'nun halkaları

Bir centaur olan 10199 Chariklo, halkaları olduğu keşfedilen ilk küçük gezegendir. Bir çarpışma nedeniyle yörüngesinde bir enkaz zinciri oluşmuş olabileceği düşünülen iki halkası olduğu tahmin edilmektedir. Halkalar, gökbilimcilerin 3 Haziran 2013'te Güney Amerika'daki yedi noktadan Chariklo'nun UCAC4 248-108672 yıldızının önünden geçişini gözlemlemeleriyle keşfedilmiştir. Gözlem sırasında, tutulmadan hemen önce ve sonra yıldızın görünür parlaklığında iki kez düşüş görülmüştür. Bu olay birden fazla noktada gözlemlendiği için, parlaklıktaki düşüşün aslında halkalardan kaynaklı olabileceği sonucu ortak bir hipotez olarak öne çıkmaktadır. Gözlemler, muhtemelen Ay'ın Dünya'ya olan mesafesinden yaklaşık 1.000 kat daha yakın olan 19-kilometre (12-mil) genişliğinde bir halka sistemini ortaya çıkarmıştır. Ayrıca gökbilimciler halka kalıntıları arasında yörüngede dönen bir uydu olabileceğinden de şüphelenmektedirler. Eğer bu halkalar gökbilimcilerin şüphelendiği gibi bir çarpışmadan arta kalanlarsa, bu durumda uyduların (Ay gibi) daha küçük materyal parçalarının çarpışması sonucu oluştuğu fikri desteklenmiş olmaktadır. Chariklo'nun halkaları resmi olarak adlandırılmamıştır, ancak kaşifler onlara Brezilya'nın kuzey ve güney uçlarına yakın iki nehre atfen Oiapoque ve Chuí lakaplarını takmışlardır.[26]

Chiron

Ana madde: Chiron'un halkaları

İkinci bir centaur olan 2060 Chiron'un sürekli evrim geçiren bir halka diski bulunmaktadır.[27][28][29] Başlangıçta Chiron'un kuyruklu yıldız benzeri aktivitesiyle ilişkili püskürtmelerden kaynaklandığı şeklinde yorumlanan yıldız tutulum verilerine dayanarak, halkaların 324±10 km yarıçapında olduğu öne sürülmüş, ancak geçirdikleri dönüşüm nedeniyle yarıçapları bir miktar değişmiştir. Farklı görüş açılarında değişen görünümleri, Chiron'un parlaklığındaki zaman içindeki uzun vadeli değişimi açıklayabilir.[28] Chiron'un halkalarının dönemsel patlamalar sırasında yörüngeden fırlayan malzeme tarafından korunduğundan şüphelenilmektedir, çünkü 2018'de tespit edilen üçüncü bir kısmi halka 2022'de tam bir halka haline gelmiştir ve ikisi arasında 2021'de bir patlama yaşanmıştır.[30]

Haumea

Ana madde: Haumea'nın halkaları

Bir cüce gezegen ve rezonans Kuiper kuşağı cismi olan Haumea'nın etrafındaki halka, 21 Ocak 2017'de gözlemlenen bir yıldız tutulumu ile ortaya çıkarılmıştır. Bu keşif, onu bir halka sistemine sahip olduğu tespit edilen ilk Neptün ötesi nesne yapmaktadır.[31][32] Halkanın yarıçapı yaklaşık 2.287 km, genişliği ≈70 km ve opaklığı 0,5'tir.[32] Halka düzlemi Haumea'nın ekvatoru ve daha büyük olan dış uydusu Hi'iaka'nın (yarı büyük ekseni ≈25.657 km'dir) yörüngesiyle çakışmaktadır.[32] Halka, 2,285±8 km'lik bir yarıçapta bulunan Haumea'nın dönüşü ile 3:1 rezonansa yakındır.[32] Haumea'nın küresel formda olması durumunda yaklaşık 4.400 km'lik bir yarıçapta bulunması gereken Haumea'nın Roche limitinin oldukça içindedir (küresel olmaması sınırı daha da uzaklaştırmaktadır).[32]

Quaoar

Ana madde: Quaoar'ın halkaları

2023 yılında gökbilimciler cüce gezegen ve Kuiper kuşağı nesnesi Quaoar'ın etrafında geniş ölçüde ayrık biçimde bir halkanın keşfedildiğini duyurdular.[33][34] Tutulum verilerinin daha ileri analizi, ikinci bir iç, daha soluk halkanın bulunduğunu ortaya çıkardı.[35]

Her iki halka da alışılmadık özellikler göstermektedir. Dış halka, Quaoar'ın yarıçapının yaklaşık 7,5 katı ve Roche sınırının iki katından daha fazla olan 4.057±6 km'lik bir mesafede yörüngede dönmektedir. İç halka, Quaoar'ın yarıçapının yaklaşık 4,6 katı ve Roche sınırının da ötesinde, 2.520±20 km'lik bir mesafede yörüngede dönmektedir.[35] Dış halkanın homojen olmadığı, ince, yoğun bir bölümün yanı sıra daha geniş, daha dağınık bir bölüm içerdiği görülmektedir.[34]

Görsel karşılaştırma

Jüpiter'in ana halkasının Galileo tarafınadan çekilmiş görüntüsü.
Satürn'ün halkalarının Cassini tarafından çekilen görüntülerle oluşturulmuş bir mozaiki
Uranüs'ün halkalarının Voyager 2 tarafından çekilen görüntüsü
Neptün'ün halkalarını gösteren Voyager 2 tarafından çekilen iki resim





Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ a b "What scientists found after sifting through dust in the solar system". EurekAlert! (İngilizce). Erişim tarihi: 29 Nisan 2024. 
  2. ^ Pokorný, Petr; Kuchner, Marc (10 Mart 2019). "Co-orbital Asteroids as the Source of Venus's Zodiacal Dust Ring". The Astrophysical Journal Letters. 873 (2): L16. doi:10.3847/2041-8213/ab0827. ISSN 2041-8205. 
  3. ^ Crane, Leah. "Weird dust ring orbits the sun alongside Mercury and we don't know why". New Scientist (İngilizce). Erişim tarihi: 29 Nisan 2024. 
  4. ^ "Saturn's Rings May Be Old Timers". NASA (Basın Bülteni 2007-149). Aralık 12, 2007. 15 Nisan 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2008. 
  5. ^ Spahn, Frank; Schmidt, Jürgen; Albers, Nicole; Hörning, Marcel; Makuch, Martin; Seiß, Martin; Kempf, Sascha; Srama, Ralf; Dikarev, Valeri; Helfert, Stefan; Moragas-Klostermeyer, Georg (10 Mart 2006). "Cassini Dust Measurements at Enceladus and Implications for the Origin of the E Ring". Science (İngilizce). 311 (5766): 1416–1418. doi:10.1126/science.1121375. ISSN 0036-8075. 
  6. ^ Porco, C. C.; Helfenstein, P.; Thomas, P. C.; Ingersoll, A. P.; Wisdom, J.; West, R.; Neukum, G.; Denk, T.; Wagner, R.; Roatsch, T.; Kieffer, S. (10 Mart 2006). "Cassini Observes the Active South Pole of Enceladus". Science (İngilizce). 311 (5766): 1393–1401. doi:10.1126/science.1123013. ISSN 0036-8075. 
  7. ^ Hyodo, Ryuki; Charnoz, Sébastien; Genda, Hidenori; Ohtsuki, Keiji (29 Ağustos 2016). "FORMATION OF CENTAURS' RINGS THROUGH THEIR PARTIAL TIDAL DISRUPTION DURING PLANETARY ENCOUNTERS". The Astrophysical Journal Letters. 828 (1): L8. doi:10.3847/2041-8205/828/1/l8. ISSN 2041-8205. 
  8. ^ Holsapple, K (Aralık 2001). "Equilibrium Configurations of Solid Cohesionless Bodies". Icarus. 154 (2): 432–448. doi:10.1006/icar.2001.6683. ISSN 0019-1035. 
  9. ^ Gürtler, Joachim; Dorschner, Johann (1993). Das Sonnensystem: 28 Tabellen. Wissenschaftliche Schriften zur Astronomie. Leipzig Berlin Heidelberg: Barth. ISBN 978-3-335-00281-9. 
  10. ^ a b Smith, Bradford A.; Soderblom, Laurence A.; Johnson, Torrence V.; Ingersoll, Andrew P.; Collins, Stewart A.; Shoemaker, Eugene M.; Hunt, G. E.; Masursky, Harold; Carr, Michael H.; Davies, Merton E.; Cook, Allan F., II (1 Haziran 1979). "The Jupiter System Through the Eyes of Voyager 1". Science. 204: 951–957. doi:10.1126/science.204.4396.951. ISSN 0036-8075. 
  11. ^ Ockert-Bell, Maureen E.; Burns, Joseph A.; Daubar, Ingrid J.; Thomas, Peter C.; Veverka, Joseph; Belton, M.J.S.; Klaasen, Kenneth P. (Nisan 1999). "The Structure of Jupiter's Ring System as Revealed by the Galileo Imaging Experiment". Icarus. 138 (2): 188–213. doi:10.1006/icar.1998.6072. ISSN 0019-1035. 
  12. ^ Esposito, Larry W (12 Kasım 2002). "Planetary rings". Reports on Progress in Physics. 65 (12): 1741–1783. doi:10.1088/0034-4885/65/12/201. ISSN 0034-4885. 
  13. ^ Showalter, Mark R.; Burns, Joseph A.; Cuzzi, Jeffrey N.; Pollack, James B. (1987). "Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties". Icarus. 69 (3): 458–498. doi:10.1016/0019-1035(87)90018-2. ISSN 0019-1035. 
  14. ^ "Historical Background of Saturn's Rings". solarviews.com. Erişim tarihi: 30 Nisan 2024. 
  15. ^ Oswalt, Terry D.; McLean, Ian S.; Bond, Howard E.; French, Linda M.; Kalas, Paul; Barstow, Martin A.; Gilmore, Gerry; Keel, W. C., (Ed.) (2013). Planets, stars and stellar systems. Springer reference. Dordrecht ; New York: Springer. ISBN 978-90-481-8852-9. OCLC 759585173. 
  16. ^ Porco, Carolyn. "Questions about Saturn's rings". CICLOPS web site. 3 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ekim 2012. 
  17. ^ Elliot, J. L.; Dunham, E.; Mink, D. (Nisan 1977). "The rings of Uranus". Nature (İngilizce). 267 (5609): 328–330. doi:10.1038/267328a0. ISSN 1476-4687. 
  18. ^ Elliot, J. L.; Dunham, E.; Mink, D. (Mayıs 1977). "The rings of Uranus". Nature (İngilizce). 267 (5609): 328–330. doi:10.1038/267328a0. ISSN 1476-4687. 
  19. ^ Showalter, Mark R.; Lissauer, Jack J. (17 Şubat 2006). "The Second Ring-Moon System of Uranus: Discovery and Dynamics". Science (İngilizce). 311 (5763): 973–977. doi:10.1126/science.1122882. ISSN 0036-8075. 
  20. ^ a b Smith, B. A.; Soderblom, L. A.; Banfield, D.; Barnet, c.; Basilevsky, A. T.; Beebe, R. F.; Bollinger, K.; Boyce, J. M.; Brahic, A.; Briggs, G. A.; Brown, R. H. (15 Aralık 1989). "Voyager 2 at Neptune: Imaging Science Results". Science (İngilizce). 246 (4936): 1422–1449. doi:10.1126/science.246.4936.1422. ISSN 0036-8075. 
  21. ^ "NASA - Saturn's Moon Rhea Also May Have Rings". 2012-10-22 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2010-09-16.  NASA – Saturn's Moon Rhea Also May Have Rings
  22. ^ Jones, G. H.; ve diğerleri. (2008-03-07). "The Dust Halo of Saturn's Largest Icy Moon, Rhea". Science. 319 (5868): 1380–1384. Bibcode:2008Sci...319.1380J. doi:10.1126/science.1151524. PMID 18323452. 
  23. ^ Lakdawalla, E. (2008-03-06). "A Ringed Moon of Saturn? Cassini Discovers Possible Rings at Rhea". The Planetary Society web site. Planetary Society. 2008-06-26 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2008-03-09. 
  24. ^ Tiscareno, Matthew S.; Burns, Joseph A.; Cuzzi, Jeffrey N.; Hedman, Matthew M. (2010). "Cassini imaging search rules out rings around Rhea". Geophysical Research Letters (İngilizce). 37 (14). doi:10.1029/2010GL043663. ISSN 0094-8276. 
  25. ^ Steffl, A. J.; Stern, S. A. (2007-03-05). "First Constraints on Rings in the Pluto System". The Astronomical Journal. 133 (4): 1485–1489. doi:10.1086/511770. ISSN 0004-6256. 
  26. ^ Howell, Elizabeth (2014-03-26). "Surprise! Asteroid Hosts A Two-Ring Circus Above Its Surface". Universe Today (İngilizce). Erişim tarihi: 2024-04-30. 
  27. ^ "A second ringed centaur? Centaurs with rings could be common". The Planetary Society (İngilizce). Erişim tarihi: 2024-04-30. 
  28. ^ a b Ortiz, J. L.; Duffard, R.; Pinilla-Alonso, N.; Alvarez-Candal, A.; Santos-Sanz, P.; Morales, N.; Fernández-Valenzuela, E.; Licandro, J.; Bagatin, A. Campo; Thirouin, A. (2015-04-01). "Possible ring material around centaur (2060) Chiron". Astronomy & Astrophysics (İngilizce). 576: A18. doi:10.1051/0004-6361/201424461. ISSN 0004-6361. 
  29. ^ Sickafoose, Amanda A.; Levine, Stephen E.; Bosh, Amanda S.; Person, Michael J.; Zuluaga, Carlos A.; Knieling, Bastian; Lewis, Mark C.; Schindler, Karsten (2023-11-01). "Material around the Centaur (2060) Chiron from the 2018 November 28 UT Stellar Occultation". The Planetary Science Journal. 4 (11): 221. doi:10.3847/psj/ad0632. ISSN 2632-3338. 
  30. ^ Ortiz, J. L.; Pereira, C. L.; Sicardy, B.; Braga-Ribas, F.; Takey, A.; Fouad, A. M.; Shaker, A. A.; Kaspi, S.; Brosch, N.; Kretlow, M.; Leiva, R. (2023-08-01). "Changing material around (2060) Chiron revealed by an occultation on December 15, 2022". Astronomy & Astrophysics (İngilizce). 676: L12. doi:10.1051/0004-6361/202347025. ISSN 0004-6361. 
  31. ^ Sickafoose, Amanda A. (2017). "Ring detected around a dwarf planet". Nature (İngilizce). 550 (7675): 197–198. doi:10.1038/550197a. ISSN 1476-4687. 
  32. ^ a b c d e Ortiz, J. L.; Santos-Sanz, P.; Sicardy, B.; Benedetti-Rossi, G.; Bérard, D.; Morales, N.; Duffard, R.; Braga-Ribas, F.; Hopp, U.; Ries, C.; Nascimbeni, V. (Ekim 2017). "The size, shape, density and ring of the dwarf planet Haumea from a stellar occultation". Nature (İngilizce). 550 (7675): 219–223. doi:10.1038/nature24051. ISSN 1476-4687. 
  33. ^ Devlin, Hannah; correspondent, Hannah Devlin Science (2023-02-08). "Ring discovered around dwarf planet Quaoar confounds theories". The Guardian (İngilizce). ISSN 0261-3077. Erişim tarihi: 2024-04-30. 
  34. ^ a b Morgado, B. E.; Sicardy, B.; Braga-Ribas, F.; Ortiz, J. L.; Salo, H.; Vachier, F.; Desmars, J.; Pereira, C. L.; Santos-Sanz, P.; Sfair, R.; de Santana, T. (2023). "A dense ring of the trans-Neptunian object Quaoar outside its Roche limit". Nature (İngilizce). 614 (7947): 239–243. doi:10.1038/s41586-022-05629-6. ISSN 1476-4687. 
  35. ^ a b Pereira, C. L.; Sicardy, B.; Morgado, B. E.; Braga-Ribas, F.; Fernández-Valenzuela, E.; Souami, D.; Holler, B. J.; Boufleur, R. C.; Margoti, G.; Assafin, M.; Ortiz, J. L. (2023-05-01). "The two rings of (50000) Quaoar". Astronomy & Astrophysics (İngilizce). 673: L4. doi:10.1051/0004-6361/202346365. ISSN 0004-6361. 

Dış bağlantılar

"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Halka_sistemi&oldid=32634117" sayfasından alınmıştır