Meteoroit: Revizyonlar arasındaki fark

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Değişiklik özeti yok
Etiket: Elle geri alma
Anaforizm (mesaj | katkılar)
Beyaz liste
2.148 değişiklik
Devam edilecek
1. satır: 1. satır:
{{Diğer anlamı2|Meteor}}
{{Diğer anlamı2|Meteor}}
[[Dosya:Namibie_Hoba_Meteorite_05.JPG|küçükresim|Namibya'daki 60 tonluk, 27 m (89 ft) uzunluğundaki Hoba göktaşı, bilinen en büyük bozulmamış göktaşıdır.<ref>{{Cite book|title=Meteorites and their parent planets|date=1999|location=Cambridge|publisher=Cambridge University Press|edition=2nd|isbn=978-0521583039|oclc=39210190|last=McSween|first=Harry|author-link=Harry McSween}}</ref>]]
[[Dosya:Meteor burst.jpg|küçükresim|200px|Gök taşı]]
[[Dosya:Meteor burst.jpg|küçükresim|200px|Gök taşı]]'''Meteor''', '''meteorit,''' '''göktaşı, meteoroit''' veya halk arasında '''kayan yıldız'''-'''düşen yıldız''', '''yıldız kayması,''' küçük boyutlu bir [[kuyruklu yıldız]] ya da [[asteroit]] veya diğer cisimler kaynaklı çarpışmalar nedeniyle [[Uzay|uzayda]] savrulan cisimlerin, Dünya'nın üst [[Dünya atmosferi|atmosferindeki]] hava molekülleriyle çarpışarak akkor haline geldikten sonra<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.imo.net/resources/glossary/|başlık=Glossary {{!}} IMO|erişimtarihi=2023-05-10}}</ref><ref name=":3">{{Web kaynağı|url=https://www.merriam-webster.com/dictionary/meteor|başlık=Definition of METEOR|erişimtarihi=2023-05-10|dil=en|çalışma=www.merriam-webster.com}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=snL8CAAAQBAJ&q=meteor+adiabatic+heating&pg=PA5|başlık=Physics of Meteoric Phenomena|tarih=2012-12-06|dil=en|yayıncı=Springer Science & Business Media|ad=V. A.|soyadı=Bronshten|isbn=978-94-009-7222-3}}</ref> hızlı hareketiyle ve bazen de ardından parlayan bir materyal saçan bir ışık çizgisi oluşturarak Dünya atmosferinden [[Atmosfere giriş|görünür]] bir şekilde geçen enkaz parçalarıdır. Orijinal nesne atmosfere girdiğinde, sürtünme, basınç ve atmosferik gazlarla kimyasal etkileşimler gibi çeşitli faktörler cismin ısınmasına ve enerji yaymasına neden olur. Daha sonra bu cisim bir meteor haline gelir ve kayan yıldız olarak da bilinen bir ateş topu oluşturur; gökbilimciler en parlak örnekleri "[[Bolit|bolitler]]" olarak adlandırır. Daha büyük bir cismin yüzeyine çarptığında bir meteorit haline gelir. Meteoritlerin boyutları büyük farklılıklar gösterir. Jeologlar için bolit, bir çarpma krateri oluşturacak kadar büyük bir meteordur.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.usgs.gov/centers/whcmsc|başlık=Woods Hole Coastal and Marine Science Center {{!}} U.S. Geological Survey|erişimtarihi=2023-05-10|çalışma=www.usgs.gov}}</ref>
'''Meteor''' ya da '''akan yıldız''', bir gezegenin veya doğal uydunun yüzeyine ulaşmak için atmosferden geçiş yapan nispeten küçük ve katı bir enkaz kalıntısıdır. Bu kalıntı; [[kuyruklu yıldız]], [[asteroit]] veya [[meteoroid]]<!-- en:Meteoroid --> kaynaklı olabilir. Bu cisimler atmosfere girdiği andan itibaren sürtünme, basınç ve diğer kimyasal etkileşimlerin de sonucu olarak ısınmaya ve sonrasında bu ısıyı yaymaya başlar. Böylece meteor veya ateştopu denilen parlak bir iz oluştururlar (kayan yıldız olarak da adlandırılır). Astronomlar en parlak olanlara [[bolit]] derler. Gök taşlarının atmosferi aşıp da bıraktığı etkiler kendi aralarında çok çeşitlidir. Jeologlara göre, bolitler [[çarpma krateri|krater]] oluşturabilecek büyüklükte meteoritlerdir. Dünya [[atmosfer]]ine ortalama olarak yılda birkaç bin gök taşı girer. Ancak bunların beş yüz kadarı buharlaşmadan, yere gök taşı olarak düşer.


Atmosferden geçerken ve Dünya'ya çarparken gözlemlendikten sonra kurtarılan göktaşları meteor düşmesi olarak adlandırılır. Diğerleri ise meteorit buluntusu olarak bilinir.
Gök taşları, Dünya atmosferine saniyede 11–72&nbsp;km arasında değişen bir hızla girerler. Sürtünmeden meydana gelen ısıdan dolayı büyük bir kısmı eriyerek toz parçacıkları halinde yeryüzüne inebilir. Büyük gök taşları atmosferde gözlenebilir. Düzenli olarak her sene gerçekleşen meteor yağmurları bulunmaktadır. Bu yağmurlardan en çok bilineni ise [[Perseid meteor yağmurları|Perseid]] yağmurudur.

Meteoritler geleneksel olarak taşlı meteoritler, çoğunlukla silikat minerallerinden oluşan kayaçlar; büyük ölçüde ferronikelden oluşan demir meteoritler ve büyük miktarlarda hem metalik hem de kayaç malzeme içeren taşlı-demir meteoritler olmak üzere üç geniş kategoriye ayrılmıştır. Modern sınıflandırma şemaları meteoritleri yapılarına, kimyasal ve izotopik bileşimlerine ve mineralojilerine göre gruplara ayırır. Çapı ~1 mm'den küçük "göktaşları" mikrometeorit olarak sınıflandırılır, ancak mikrometeoritler tipik olarak atmosferde tamamen erimeleri ve Dünya'ya söndürülmüş damlacıklar olarak düşmeleri bakımından meteoritlerden farklıdır. Dünya dışı meteoritler Ay'da ve Mars'ta bulunmuştur.<ref>{{cite journal|title=A new type of chondritic meteorite found in lunar soil|issue=2|pages=193–199|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=1976|volume=31|doi=10.1016/0012-821X(76)90211-9|last=McSween|first=Harry Y. Jr.|author-link=Harry McSween|bibcode=1976E&PSL..31..193M}}</ref><ref>{{cite journal|title=The Hadley Rille enstatite chondrite and its agglutinate-like rim: Impact melting during accretion to the Moon|issue=1|pages=135–141|journal=Meteoritics & Planetary Science|year=1997|volume=32|doi=10.1111/j.1945-5100.1997.tb01248.x|last=Rubin|first=Alan E.|bibcode=1997M&PS...32..135R|doi-access=free}}</ref><ref>{{cite news|url=http://marsrovers.jpl.nasa.gov/newsroom/pressreleases/20050119a.html|title=Opportunity Rover Finds an Iron Meteorite on Mars|access-date=12 December 2006|date=19 January 2005|publisher=JPL}}</ref>

Meteor kelimesinin kökü Yunanca ''meteōros''<nowiki/>'tan gelir ve "havada yüksek" anlamına gelmektedir.<ref name=":3" />

Bir meteor Dünya'dan birkaç bin km uzakta gibi görünse de,<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.worldcat.org/title/1127541058|başlık=Night sky with the naked eye : how to find planets, constellations, satellites and other night sky wonders without a telescope {{!}} WorldCat.org|erişimtarihi=2023-05-10|dil=en|çalışma=www.worldcat.org}}</ref> meteor oluşumu tipik olarak [[mezosfer]] katmanında, 76 ila 100 km (250.000 ila 330.000 ft) yükseklikte meydana gelmektedir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://web.archive.org/web/20160305073442/http://www.haystack.mit.edu/~pje/meteors/|başlık=Meteor Observations During Leonid Showers: Preliminary Results|erişimtarihi=2023-05-10|tarih=2016-03-05|çalışma=web.archive.org}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.amsmeteors.org/meteor-showers/meteor-faq/|başlık=Meteor FAQs|erişimtarihi=2023-05-10|dil=en-US|çalışma=American Meteor Society}}</ref>

== Meteorlar ==
[[Dosya:Cosmic_Fireball_Falling_Over_ALMA.jpg|küçükresim|Meteor seen from the site of the [[Atacama Large Millimeter Array]] (ALMA)<ref>{{cite news|url=http://www.eso.org/public/images/potw1414a/|title=Cosmic Fireball Falling Over ALMA|access-date=10 April 2014|newspaper=ESO Picture of the Week}}</ref>]]
[[Dosya:SmallAsteroidImpacts-Frequency-Bolide-20141114.jpg|küçükresim|World map of large meteoric events ''(also see [[Meteor#Fireball|Fireball]] below)''&nbsp;<ref>{{cite news|url=http://www.universetoday.com/116355/we-are-not-alone-government-sensors-shed-new-light-on-asteroid-hazards/|title=We are not Alone: Government Sensors Shed New Light on Asteroid Hazards|access-date=12 April 2015|date=17 November 2014|newspaper=Universe Today|first=Tim|last=Reyes}}</ref>]]
Dünya atmosferinde her gün milyonlarca meteor meydana gelmektedir. Bunların çoğu yaklaşık bir kum tanesi büyüklüğündedir, yani genellikle milimetre boyutunda veya daha küçüktürler. Meteorların boyutları, cismin kütle ve yoğunluğundan hesaplanabilmektedir ki bu da üst atmosferde gözlemlenen cismin yörüngesinden tahmin edilebilir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/aaa3e0|başlık=Luminous Efficiency Estimates of Meteors. II. Application to Canadian Automated Meteor Observatory Meteor Events|tarih=2018-01-24|sayı=2|sayfalar=88|çalışma=The Astronomical Journal|cilt=155|ad=Dilini|soyadı=Subasinghe|issn=1538-3881|doi=10.3847/1538-3881/aaa3e0|ad2=Margaret|soyadı2=Campbell-Brown}}</ref> Dünya'nın bir kuyruklu yıldızın bıraktığı enkaz akıntısının içinden geçmesiyle ortaya çıkan sağanaklar halinde ([[meteor yağmuru]]) veya belirli bir uzay enkazı akıntısıyla ilişkili olmayan "rastgele"-"düzensiz" halde meteorlar oluşabilir. Büyük ölçüde halk tarafından ve çoğunlukla tesadüfen, göktaşlarının yörüngelerinin hesaplanmasına yetecek kadar detaylı bir şekilde bir dizi spesifik meteor gözlemlenebilmiştir. Meteorların atmosferik hızları Dünya'nın Güneş etrafındaki yaklaşık 30 km/s (67,000 mph)'lik hareketinden,<ref>{{Web kaynağı|url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/earthfact.html|başlık=Earth Fact Sheet|erişimtarihi=2023-05-10|çalışma=nssdc.gsfc.nasa.gov}}</ref> göktaşı yörünge hızlarından ve Dünya'nın yerçekimi kuvvetinden kaynaklanmaktadır.

Meteorlar Dünya'dan yaklaşık 75 ila 120 km (250.000 ila 390.000 ft) yükseklikte görünür hale gelirler. Genellikle 50 ila 95 km (160.000 ila 310.000 ft) yükseklikte parçalanırlar.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.cambridge.org/core/books/meteor-showers-and-their-parent-comets/753979E999DA5953DCC5E7AF5570389A|başlık=Meteor Showers and their Parent Comets|tarih=2006|yer=Cambridge|yayıncı=Cambridge University Press|ad=Peter|soyadı=Jenniskens|isbn=978-0-521-85349-1|doi=10.1017/cbo9781316257104}}</ref> Meteorların Dünya ile gün ışığında (veya gün ışığına yakın) çarpışma olasılığı kabaca yüzde ellidir. Ancak çoğu meteor, karanlığın daha sönük cisimlerin fark edilmesini sağladığı geceleri gözlemlenir. Boyut ölçeği 10 cm'den (3,9 inç) birkaç metreye kadar olan cisimler için meteor görünürlüğü, meteoroidi ısıtan atmosferik koç basıncından (sürtünmeden değil) kaynaklanır, böylece parlar ve gazlardan ve erimiş meteoroid parçacıklarından oluşan parlak bir iz oluşturur. Gazlar buharlaşmış meteoroid maddesini ve meteoroid atmosferden geçerken ısınan atmosferik gazları içerir. Çoğu meteor yaklaşık bir saniye boyunca parlar.

=== Tarih ===
Meteorlar çok eski zamanlardan beri bilinmelerine rağmen, on dokuzuncu yüzyılın başlarına kadar astronomik bir fenomen oldukları bilinmiyordu. Bundan önce, Batı'da şimşek gibi bir hava olayı olarak görülüyorlardı ve gökten düşen taşlarla ilgili garip hikayelerle bağlantılı değillerdi. 1807 yılında [[Yale Üniversitesi]] kimya profesörü [[Benjamin Silliman]], Connecticut, Weston'a düşen bir meteoru incelemiştir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.amsmeteors.org/about/ams-history/the-early-years-of-meteor-observations-in-the-usa/|başlık=The Early Years of Meteor Observations in the USA|erişimtarihi=2023-05-10|dil=en-US|çalışma=American Meteor Society}}</ref> Silliman meteorun kozmik bir kökeni olduğuna inanmıştır, ancak meteorlar Kasım 1833'teki muhteşem meteor fırtınasına kadar astronomların pek ilgisini çekmemiştir.<ref name=":4">{{Web kaynağı|url=https://web.archive.org/web/20090122195546/http://meteorshowersonline.com/showers/leonidhis.html|başlık=C&MS: Leonid History|erişimtarihi=2023-05-10|tarih=2009-01-22|çalışma=web.archive.org}}</ref> Bu olayda Amerika Birleşik Devletleri'nin doğusundaki insanlar gökyüzünde tek bir noktadan yayılan binlerce meteor görmüştür. Dikkatli gözlemciler, şimdi nokta olarak adlandırılan ışımanın yıldızlarla birlikte hareket ettiğini ve Aslan takımyıldızında kaldığını fark ettiler.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=HjcPAAAAYAAJ&pg=PA407|başlık=The American Journal of Science and Arts|tarih=1834|dil=en|yayıncı=S. Converse}}</ref>

Astronom [[Denison Olmsted]] bu fırtına üzerinde kapsamlı bir çalışma yapmış ve fırtınanın kozmik bir kökeni olduğu sonucuna varmıştır. [[Heinrich Wilhelm Matthias Olbers]], tarihi kayıtları inceledikten sonra fırtınanın 1867'de geri döneceğini öngörmüş ve bu da diğer astronomların dikkatini bu fenomene çekmiştir. [[Hubert A. Newton|Hubert A. Newton'un]] daha kapsamlı tarihsel çalışması, 1866'da doğru olduğu kanıtlanan daha rafine bir tahmine yol açmıştır.<ref name=":4" /> [[Giovanni Schiaparelli|Giovanni Schiaparelli'nin]] Leonidleri (şimdiki adıyla) [[55P/Tempel–Tuttle|Tempel-Tuttle]] kuyruklu yıldızıyla ilişkilendirmedeki başarısıyla, göktaşlarının kozmik kökeni artık kesin olarak belirlenmiştir. Yine de atmosferik bir fenomen olarak kalmaya devam ettiler ve Yunanca "atmosferik" anlamına gelen "meteor" adını korudular.<ref>{{Web kaynağı|url=https://web.archive.org/web/20160304030333/http://astroprofspage.com/archives/318|başlık=Welcome astroprofspage.com - BlueHost.com|erişimtarihi=2023-05-10|tarih=2016-03-04|çalışma=web.archive.org}}</ref>

=== Ateş topu ===
Ateş topu, deniz seviyesinden yaklaşık 100 km yükseklikte görünür hale gelen, normalden daha parlak bir meteordur. [[Uluslararası Astronomi Birliği]] (IAU) bir ateş topunu "gezegenlerin herhangi birinden daha parlak bir meteor" olarak tanımlar ([[Kadir (astronomi)|görünür parlaklık]] -4 veya daha büyük).<ref>{{Web kaynağı|url=https://web.archive.org/web/20111001080446/http://www.meteorobs.org/maillist/msg13871.html|başlık=Re: Fireball Reporting (was Re: (meteorobs) Pre-Moon Observations)|erişimtarihi=2023-05-10|tarih=2011-10-01|çalışma=web.archive.org}}</ref> [[Uluslararası Meteor Örgütü]] (meteorları inceleyen amatör bir kuruluş) daha katı bir tanıma sahiptir. Ateş topunu, zirve noktasında görüldüğünde -3 veya daha parlak bir parlaklığa sahip olacak bir meteor olarak tanımlar. Bu tanım, bir gözlemci ile ufka yakın bir meteor arasındaki daha büyük mesafeyi düzeltir. Örneğin, ufuktan 5 derece yukarıda -1 parlaklığında bir meteor ateş topu olarak sınıflandırılacaktır çünkü gözlemci meteorun tam altında olsaydı, meteor -6 parlaklığında görünür.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.imo.net/fireball-over-adriatic-sea-on-august-18/|başlık=Fireball over Adriatic Sea on August 18 {{!}} IMO|erişimtarihi=2023-05-10}}</ref>

Görünür parlaklığı -14 veya daha parlak olan ateş toplarına [[bolit]] denir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=Dw0A7T0fy6AC&pg=PA156|başlık=Mitigation of Hazardous Comets and Asteroids|tarih=2004-09-06|dil=en|yayıncı=Cambridge University Press|ad=M. J. S.|soyadı=Belton|isbn=978-0-521-82764-5}}</ref> IAU'nun "bolit" için resmi bir tanımı yoktur ve genellikle bu terimi "ateş topu" ile eş anlamlı olarak kabul eder. Gökbilimciler "''bolit''" sözcüğünü genellikle olağanüstü parlak bir ateş topunu, özellikle de meteor patlaması şeklinde patlayan bir ateş topunu tanımlamak için kullanırlar.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/acref/9780191851193.001.0001/acref-9780191851193|başlık=A Dictionary of Astronomy|tarih=2018-02-15|dil=en-US|yayıncı=Oxford University Press|isbn=978-0-19-185119-3|editor-first=Ian|editor-last=Ridpath|doi=10.1093/acref/9780191851193.001.0001/acref-9780191851193}}</ref> Bunlara bazen patlayan ateş topları da denir. Ayrıca duyulabilir sesler çıkaran bir ateş topu anlamında da kullanılabilir. Yirminci yüzyılın sonlarında bolit, bileşimine bakılmaksızın (asteroid veya kuyruklu yıldız) Dünya'ya çarpan ve patlayan herhangi bir nesne anlamına da gelmeye başlamıştır.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=jR84AAAAIAAJ&pg=PA251|başlık=A History of the Earth|tarih=1993-11-18|dil=en|yayıncı=CUP Archive|ad=John J. W.|soyadı=Rogers|isbn=978-0-521-39782-7}}</ref> Bolit kelimesi Yunanca βολίς (bolis)<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.myetymology.com/english/bolide.html|başlık=Loading...|erişimtarihi=2023-05-10|çalışma=www.myetymology.com}}</ref> kelimesinden gelmektedir ve füze veya parlama anlamına da gelebilir. Bir bolit'in büyüklüğü -17 veya daha parlaksa süper bolit olarak bilinir.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=Dw0A7T0fy6AC&pg=PA156|başlık=Mitigation of Hazardous Comets and Asteroids|tarih=2004-09-06|dil=en|yayıncı=Cambridge University Press|ad=M. J. S.|soyadı=Belton|isbn=978-0-521-82764-5}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2008cecc.book.....A|başlık=Catastrophic Events Caused by Cosmic Objects|tarih=2008-01-01|ad=V. V.|soyadı=Adushkin|ad2=I. V.|soyadı2=Nemchinov}}</ref> Ateş toplarının nispeten küçük bir yüzdesi Dünya atmosferine çarpar ve sonra tekrar dışarı çıkar: bunlar Dünya'yı saran ateş topları olarak adlandırılır. Böyle bir olay 1972 yılında Kuzey Amerika üzerinde güpegündüz meydana gelmiştir. Nadir görülen bir başka olgu da meteorun Dünya yüzeyine neredeyse paralel hareket eden birkaç ateş topuna ayrıldığı meteor alayıdır.

Amerikan Meteor Derneği'nde her yıl giderek artan sayıda ateş topu kaydedilmektedir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.amsmeteors.org/fireballs/fireball-report/|başlık=Fireball Logs|erişimtarihi=2023-05-10|dil=en-US|çalışma=American Meteor Society}}</ref> Muhtemelen yılda 500.000'den fazla ateş topu vardır,<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.amsmeteors.org/fireballs/faqf/|başlık=Fireball FAQs|erişimtarihi=2023-05-10|dil=en-US|çalışma=American Meteor Society}}</ref> ancak çoğu okyanus üzerinde ve yarısı gündüz meydana geldiği için çoğu fark edilmemektedir. Bir Avrupa Ateş Topu Ağı ve bir NASA Tüm Gökyüzü Ateş Topu Ağı birçok ateş topunu tespit etmekte ve izlemektedir.

== Meteoroidler ==
{{Karıştırma|Meteorit}}
[[Dosya:Meteoroid_meteor_meteorite.gif|bağlantı=https://en.wikipedia.org/wiki/File:Meteoroid_meteor_meteorite.gif|küçükresim|Atmosfere giren, görünür bir meteora neden olan ve bir meteorit olarak Dünya yüzeyine çarpan bir meteor gösterilmiştir.]]
'''Meteoroit''' {{IPAc-en|ˈ|m|iː|t|i|ə|r|ɔɪ|d}}<ref>{{cite encyclopedia|url=https://dictionary.cambridge.org/dictionary/english/meteoroid|title=meteoroid|encyclopedia=[[Cambridge English Dictionary]]}}</ref> uzayda küçük boyuttaki kayaç veya metalik yapıdaki cisimlerdir.

Meteoritler küçük taneciklerden bir metre genişliğe kadar olan ve genellikle asteroitlerden daha küçük boyuttaki cisimler olarak tanımlanmaktadır.<ref name=":0">{{Akademik dergi kaynağı|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2010M&PS...45..114R|başlık=Meteorite and meteoroid: New comprehensive definitions|tarih=2010-01-01|sayfalar=114–122|çalışma=Meteoritics and Planetary Science|cilt=45|ad=Alan E.|soyadı=Rubin|issn=1086-9379|doi=10.1111/j.1945-5100.2009.01009.x|ad2=Jeffrey N.|soyadı2=Grossman}}</ref> Bundan daha küçük olan nesneler ise mikrometeoritler ve [[kozmik toz]] olarak sınıflandırılmaktadır.<ref name=":0" /><ref>{{Web kaynağı|url=https://www.universetoday.com/36398/what-is-the-difference-between-asteroids-and-meteorites/|başlık=What Is The Difference Between Asteroids and Meteorites?|erişimtarihi=2023-05-10|tarih=2015-06-02|dil=en-US|çalışma=Universe Today|ad=Nancy|soyadı=Atkinson}}</ref><ref>https://www.thefreedictionary.com/meteoroid</ref> Birçoğu asteroitlerin veya kuyruklu yıldızların parçaları olup, bazıları da Ay veya Mars gibi cisimlerden çarpma etkisiyle fırlamış parçacıklardır. <ref>{{Web kaynağı|url=https://web.archive.org/web/20151007141358/https://education.nationalgeographic.co.uk/encyclopedia/meteoroid/|başlık=meteoroid - National Geographic Education|erişimtarihi=2023-05-10|tarih=2015-10-07|çalışma=web.archive.org}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=https://web.archive.org/web/20031226135836/http://www.solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Meteors&Display=OverviewLong|başlık=SSE: Planets: Meteoroids: Overview|erişimtarihi=2023-05-10|tarih=2003-12-26|çalışma=web.archive.org}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/asteroids/overview/fastfacts.html|başlık=Asteroid Fast Facts|erişimtarihi=2023-05-10|tarih=2015-03-24|dil=en|çalışma=NASA|ad=NASA Content|soyadı=Administrator}}</ref>

Bir göktaşı, kuyruklu yıldız veya asteroit [[Atmosfere giriş|Dünya atmosferine]] tipik olarak {{convert|20|km/s|km/h mph|-3|abbr=on}} aşan bir hızla girdiğinde, o nesnenin [[Aerodinamik ısınma|aerodinamik ısınması]], hem parıldayan nesneden hem de göktaşının ardında bıraktığı parıldayan parçacıkların izinden bir ışık huzmesi üretir. Bu fenomene meteor veya "kayan yıldız" denir. Meteorlar genellikle deniz seviyesinden yaklaşık 100 km yükseklikteyken görünür hale gelir. Birkaç saniye veya dakika arayla ve gökyüzündeki aynı sabit noktadan geliyormuş gibi görünen birçok meteor dizisine [[meteor yağmuru]] denir. Bir meteorit, bir meteor olarak atmosferden geçişi sırasında yüzey malzemesinin [[Ablasyon|aşınmasından]] arta kalan ve yere çarpan bir meteor kalıntısıdır.

Her gün tahminen 25 milyon göktaşı, mikrometeoroit ve diğer uzay molozları Dünya atmosferine girmektedir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.smithsonianmag.com/smithsonian-institution/oldest-material-smithsonian-institution-came-outer-space-180971017/|başlık=The Oldest Material in the Smithsonian Institution Came From Outer Space|erişimtarihi=2023-05-10|dil=en|çalışma=Smithsonian Magazine|ad=Smithsonian|soyadı=Magazine|ad2=Franz|soyadı2=Lidz}}</ref> Bu atmosfere tahmini olarak her yıl 15.000 ton malzemenin girmesi anlamına gelmektedir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.abc.net.au/science/articles/2011/12/22/3396756.htm|başlık=Survey finds not all meteors the same|erişimtarihi=2023-05-10|tarih=2011-12-22|dil=en-AU|çalışma=www.abc.net.au|ad=22 December 2011 Stuart GaryABC|soyadı=Thursday}}</ref>
[[Dosya:Meteoroid_track_through_aerogel_from_EURECA_mission.jpg|küçükresim|[[Aerojel|Aerojele]] gömülmüş 10&nbsp;[[Mikrometre|µm]] çapında ve izi 1,5&nbsp;mm uzunluğundaki bir göktaşı.]]
[[Dosya:323213main_Petersmeteorites_946-710.jpg|küçükresim|{{Mpl|2008 TC|3}} [[Meteoroid#Meteorite|göktaşının]] parçaları 28 Şubat 2009'da [[Sudan]], [[Nübye Çölü|Nubian Çölü'nde]] bulundu.]]
1961'de [[Uluslararası Astronomi Birliği]] (IAU), meteoroidi "''gezegenler arası uzayda hareket eden, bir asteroitten çok daha küçük ve bir atomdan çok daha büyük olan katı bir nesne''" olarak tanımladı.<ref name=":1">{{Web kaynağı|url=https://www.imo.net/resources/glossary/|başlık=Glossary {{!}} IMO|erişimtarihi=2023-05-10}}</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1961JRASC..55..265M|başlık=Meteor News|tarih=1961-12-01|sayfalar=265|çalışma=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada|cilt=55|ad=Peter M.|soyadı=Millman|issn=0035-872X}}</ref> 1995'te, [[Astronomy & Geophysics|Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society]]'de yazan Beech and Steel, bir meteoroidin 100 µm ile 10 m (33 ft) arasında olacağı yeni bir tanım önerdi.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/1995QJRAS..36..281B|başlık=On the Definition of the Term Meteoroid|tarih=1995-09-01|sayfalar=281|çalışma=Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society|cilt=36|ad=M.|soyadı=Beech|issn=0035-8738|ad2=D.|soyadı2=Steel}}</ref> 2010 yılında, 10 m'nin altındaki asteroitlerin keşfedilmesinin ardından, Rubin ve Grossman, ayrımı korumak için önceki meteoroid tanımının 10 µm ile bir metre (3 ft 3 inç) arasındaki nesnelere yönelik bir revizyonunu önerdiler.<ref name=":0" /> Rubin ve Grossman'a göre, bir asteroitin minimum boyutu, Dünya'ya bağlı teleskoplardan keşfedilebileceklerle verilir, bu nedenle meteoroid ve asteroit arasındaki ayrım belirsizdir. Keşfedilen en küçük asteroitlerden bazıları (H [[Mutlak parlaklık|mutlak parlaklığa]] göre), ''H'' = 33,57 ile {{Mpl|2022 WJ|1}}({{JPL|2022+WJ1}}) ve ''H ='' 33,2 ile {{Mpl|2008 TS|26}}({{JPL|2008+TS26}}) olup, her ikisinin de tahmini boyutu bir metre civarındadır. <ref>{{Web kaynağı|url=https://web.archive.org/web/20091112105500/http://neo.jpl.nasa.gov/news/news166.html|başlık=Small Asteroid 2009 VA Whizzes By The Earth|erişimtarihi=2023-05-10|tarih=2009-11-12|çalışma=web.archive.org}}</ref> Nisan 2017'de IAU, tanımının resmi bir revizyonunu kabul ederek boyutu 30 µm ile bir metre çap arasında sınırladı, ancak meteora neden olan herhangi bir nesne için bu boyutlardan sapmaya izin verdi.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.imo.net/definitions-of-terms-in-meteor-astronomy-iau/|başlık=Definitions of terms in meteor astronomy (IAU) {{!}} IMO|erişimtarihi=2023-05-10}}</ref>

Meteoroidlerden daha küçük nesneler, mikrometeoroidler ve [[Gezegenler arası toz bulutu|gezegenler arası toz]] olarak sınıflandırılır. [[Küçük Gezegen Merkezi]], "meteoroid" terimini kullanmamaktadır.

=== Bileşenleri ===
Hemen hemen tüm meteoroidler dünya dışı nikel ve demir içerir. Üç ana sınıflandırmaya sahiptirler: demir, taş ve taş-demir. Bazı taş meteoroidler [[kondrül]] olarak bilinen tane benzeri kapanımlar içerir ve [[Kondirit|kondrit]] olarak adlandırılır. Bu özelliklere sahip olmayan taşlı meteoroidlere ise "[[akondrit]]" adı verilir ve tipik olarak dünya dışı magmatik faaliyetlerden oluşurlar; bunlar çok az dünya dışı demir içerirler veya hiç içermezler.<ref>{{Web kaynağı|url=https://geology.com/meteorites/meteorite-types-and-classification.shtml|başlık=Types of Meteorites: Iron, Stone, Stony-Iron, Lunar, Martian|erişimtarihi=2023-05-10|çalışma=geology.com}}</ref> Meteoroidlerin bileşimi, Dünya atmosferinden geçerken yörüngelerinden ve ortaya çıkan meteorun ışık spektrumundan çıkarılabilir. Radyo sinyalleri üzerindeki etkileri de bilgi verir, özellikle de başka türlü gözlemlenmesi çok zor olan gündüz meteorları için yararlıdır. Bu yörünge ölçümlerinden, meteoroidlerin birçok farklı yörüngeye sahip olduğu, bazılarının genellikle bir ana kuyruklu yıldızla ilişkili akışlar halinde kümelendiği (bkz. [[Meteor yağmuru|meteor yağmurları]]), diğerlerinin ise görünüşte düzensiz olduğu bulunmuştur. Meteoroid akışlarından gelen enkaz sonunda başka yörüngelere dağılabilir. Işık spektrumları, yörünge ve ışık eğrisi ölçümleriyle birlikte, yoğunluğu buzun dörtte biri kadar olan kırılgan kartopu benzeri nesnelerden<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2000LPI....31.1183P|başlık=Physical Dynamics of the Upsilon Pegasid Fireball - European Network 190882A|tarih=2000-03-01|sayfalar=1183|ad=H. R.|soyadı=Povenmire}}</ref> nikel-demir bakımından zengin yoğun kayalara kadar çeşitli bileşim ve yoğunlukları ortaya çıkarmıştır. Meteoritlerin incelenmesi, geçici olmayan meteoroidlerin bileşimi hakkında da fikir vermektedir.

=== Güneş Sisteminde ===
Çoğu meteoroid, gezegenlerin yerçekimsel etkilerinden etkilenen [[Asteroit kuşağı|asteroit kuşağından]] gelir, ancak bazıları meteor yağmurlarına yol açan kuyruklu yıldızlardan gelen parçacıklardır. Bazı meteoroidler ise Mars ya da Ay gibi cisimlerden gelen ve bir çarpma sonucu uzaya fırlayan parçalardır.

Meteoroidler Güneş'in etrafında çeşitli yörüngelerde ve çeşitli hızlarda hareket ederler. En hızlıları, Dünya'nın yörüngesi civarındaki uzayda yaklaşık {{cvt|42|km/s|mph|}} hızla hareket eder. Bu Güneş'ten [[Kurtulma hızı|kurtulma hızıdır]], Dünya'nın hızının iki katının kareköküne eşittir ve yıldızlararası uzaydan gelmedikleri sürece Dünya çevresindeki nesnelerin üst hız sınırıdır. Dünya yaklaşık {{cvt|29.6|km/s|mph|}} hızla hareket eder, bu nedenle meteoroidler atmosferle kafa kafaya karşılaştığında (bu yalnızca meteorlar, [[Ters yön yörünge|retrograd]] Halley Kuyruklu Yıldızı ile ilişkili olan [[Eta Aquariids]] gibi retrograd bir yörüngede olduğunda meydana gelir) birleşik hız yaklaşık 71 km/s'ye (160.000 mph) ulaşabilir. Dünya'nın yörüngesinde hareket eden meteoroidler ortalama {{cvt|20|km/s|mph|}} hızındadır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://ntrs.nasa.gov/citations/19900003319|başlık=Report on orbital debris|tarih=1989-02-01|dil=en}}</ref>

17 Ocak 2013'te, TSİ 05:21'de, Oort bulutundan bir metre büyüklüğünde bir kuyruklu yıldız [[Kaliforniya]] ve [[Nevada]] üzerinden Dünya atmosferine girdi. <ref name=":2">{{Web kaynağı|url=https://web.archive.org/web/20130128052127/http://www.seti.org/seti-institute/news/earth-collides-with-comet|başlık=Earth Collides Head-On with Small Comet {{!}} SETI Institute|erişimtarihi=2023-05-10|tarih=2013-01-28|çalışma=web.archive.org}}</ref> Cisim, enberisi 0,98 ± 0,03 AU olan retrograd bir yörüngeye sahipti. [[Virgo (takımyıldız)|Başak]] takımyıldızı yönünden (o sırada güneyde ufkun yaklaşık 50° üzerindeydi) yaklaştı ve {{cvt|72|±|6|km/s|mph}}<ref name=":2" /> hızla Dünya atmosferiyle kafa kafaya çarpışarak birkaç saniye içinde yerden {{cvt|100|km|ft|-4}}'den fazla yükseklikte buharlaştı.

=== Dünya atmosferi ile çarpışma ===
Meteoroidler geceleri Dünya atmosferiyle kesiştiklerinde, meteor olarak görünür hale gelmeleri muhtemeldir. Eğer meteorlar atmosfere girdikten sonra hayatta kalır ve Dünya yüzeyine ulaşırlarsa [[meteorit]] olarak adlandırılırlar. Meteoritler, giriş ısısı ve çarpma kuvveti ile yapı ve kimya bakımından dönüşüme uğrarlar. {{mpl|2008 TC|3}} adlı 4 metrelik (13 ft) bir asteroit, 6 Ekim 2008'de Dünya ile çarpışma rotasında uzayda gözlemlenmiş ve ertesi gün Dünya'nın atmosferine girerek kuzey Sudan'ın uzak bir bölgesine düşmüştür. İlk defa bir meteoroid uzayda gözlemlenmiş ve Dünya'ya çarpmadan önce takip edilmiştir.<ref name=":1" /> NASA, ABD hükümeti sensörleri tarafından toplanan verilerden 1994-2013 yılları arasında Dünya ve atmosferi ile en önemli asteroid çarpışmalarını gösteren bir harita hazırlamıştır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.amsmeteors.org/fireballs/fireball-report/|başlık=Fireball Logs|erişimtarihi=2023-05-10|dil=en-US|çalışma=American Meteor Society}}</ref>


Gözlendiği sırada atmosfere ve Dünya'ya çarpmayı teğet geçen gök taşlarına [[meteor kayması]]{{kb}} denir. Diğer hepsi meteorit bulguları olarak bilinir. Nisan 2016 itibarı ile, dünyada kayıtlara geçmiş 1140 kayma gerçekleşmiştir.<ref>{{Web kaynağı | başlık = Meteoritical Bulletin Database | url = https://www.lpi.usra.edu/meteor/metbull.php | yayıncı = The Meteoritical Society | erişimtarihi = 11 Nisan 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170301180324/https://www.lpi.usra.edu/meteor/metbull.php | arşivtarihi = 1 Mart 2017 | ölüurl = hayır }}</ref> 38,660'dan fazla iyi belgelenmiş meteorit bulgusu olmuştur.<ref>Meteoritical Bulletin Database. Lpi.usra.edu (1 January 2011).</ref>


Gök taşları geleneksel olarak 3 geniş kategoride incelenir: taşlı gök taşları kayalardan oluşur. Bunlar genelde [[silikat]]tan meydana gelir; demir gök taşları daha çok metalik [[demir-nikel alaşımı]]ndan meydana gelir; ve taşlı-demir gök taşları hem metal hem de kaya materyali içerir. Modern sınıflandırmalar, gök taşlarını yapılarına, kimyasal ve izotopik bileşenlerine ve içerdiği minerale göre çeşitli gruplara ayırmaktadır: 2&nbsp;mm'den küçük olan gök taşları mikrometeor olarak adlandırılır. Dünya dışı gök taşları atmosfer ile bağlı kalmadan diğer gök cisimlerine etki yapan nesnelerdir. [[Ay]]'da veya [[Mars]]'ta bulunurlar.<ref>McSween Jr., Harry Y. (1976). "A new type of chondritic meteorite found in lunar soil". Earth and Planetary Science Letters. 31 (2): 193–199. Bibcode:1976E&PSL..31..193M. doi:10.1016/0012-821X(76)90211-9.</ref><ref>Rubin, Alan E. (1997). "The Hadley Rille enstatite chondrite and its agglutinate-like rim: Impact melting during accretion to the Moon". Meteoritics & Planetary Science. 32 (1): 135–141. Bibcode:1997M&PS...32..135R. doi:10.1111/j.1945-5100.1997.tb01248.x.</ref>


== Galeri ==
== Galeri ==

Sayfanın 12.47, 10 Mayıs 2023 tarihindeki hâli

Başlığın diğer anlamları için Meteor (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Namibya'daki 60 tonluk, 27 m (89 ft) uzunluğundaki Hoba göktaşı, bilinen en büyük bozulmamış göktaşıdır.[1]
Gök taşı

Meteor, meteorit, göktaşı, meteoroit veya halk arasında kayan yıldız-düşen yıldız, yıldız kayması, küçük boyutlu bir kuyruklu yıldız ya da asteroit veya diğer cisimler kaynaklı çarpışmalar nedeniyle uzayda savrulan cisimlerin, Dünya'nın üst atmosferindeki hava molekülleriyle çarpışarak akkor haline geldikten sonra[2][3][4] hızlı hareketiyle ve bazen de ardından parlayan bir materyal saçan bir ışık çizgisi oluşturarak Dünya atmosferinden görünür bir şekilde geçen enkaz parçalarıdır. Orijinal nesne atmosfere girdiğinde, sürtünme, basınç ve atmosferik gazlarla kimyasal etkileşimler gibi çeşitli faktörler cismin ısınmasına ve enerji yaymasına neden olur. Daha sonra bu cisim bir meteor haline gelir ve kayan yıldız olarak da bilinen bir ateş topu oluşturur; gökbilimciler en parlak örnekleri "bolitler" olarak adlandırır. Daha büyük bir cismin yüzeyine çarptığında bir meteorit haline gelir. Meteoritlerin boyutları büyük farklılıklar gösterir. Jeologlar için bolit, bir çarpma krateri oluşturacak kadar büyük bir meteordur.[5]

Atmosferden geçerken ve Dünya'ya çarparken gözlemlendikten sonra kurtarılan göktaşları meteor düşmesi olarak adlandırılır. Diğerleri ise meteorit buluntusu olarak bilinir.

Meteoritler geleneksel olarak taşlı meteoritler, çoğunlukla silikat minerallerinden oluşan kayaçlar; büyük ölçüde ferronikelden oluşan demir meteoritler ve büyük miktarlarda hem metalik hem de kayaç malzeme içeren taşlı-demir meteoritler olmak üzere üç geniş kategoriye ayrılmıştır. Modern sınıflandırma şemaları meteoritleri yapılarına, kimyasal ve izotopik bileşimlerine ve mineralojilerine göre gruplara ayırır. Çapı ~1 mm'den küçük "göktaşları" mikrometeorit olarak sınıflandırılır, ancak mikrometeoritler tipik olarak atmosferde tamamen erimeleri ve Dünya'ya söndürülmüş damlacıklar olarak düşmeleri bakımından meteoritlerden farklıdır. Dünya dışı meteoritler Ay'da ve Mars'ta bulunmuştur.[6][7][8]

Meteor kelimesinin kökü Yunanca meteōros'tan gelir ve "havada yüksek" anlamına gelmektedir.[3]

Bir meteor Dünya'dan birkaç bin km uzakta gibi görünse de,[9] meteor oluşumu tipik olarak mezosfer katmanında, 76 ila 100 km (250.000 ila 330.000 ft) yükseklikte meydana gelmektedir.[10][11]

Meteorlar

Meteor seen from the site of the Atacama Large Millimeter Array (ALMA)[12]
World map of large meteoric events (also see Fireball below) [13]

Dünya atmosferinde her gün milyonlarca meteor meydana gelmektedir. Bunların çoğu yaklaşık bir kum tanesi büyüklüğündedir, yani genellikle milimetre boyutunda veya daha küçüktürler. Meteorların boyutları, cismin kütle ve yoğunluğundan hesaplanabilmektedir ki bu da üst atmosferde gözlemlenen cismin yörüngesinden tahmin edilebilir.[14] Dünya'nın bir kuyruklu yıldızın bıraktığı enkaz akıntısının içinden geçmesiyle ortaya çıkan sağanaklar halinde (meteor yağmuru) veya belirli bir uzay enkazı akıntısıyla ilişkili olmayan "rastgele"-"düzensiz" halde meteorlar oluşabilir. Büyük ölçüde halk tarafından ve çoğunlukla tesadüfen, göktaşlarının yörüngelerinin hesaplanmasına yetecek kadar detaylı bir şekilde bir dizi spesifik meteor gözlemlenebilmiştir. Meteorların atmosferik hızları Dünya'nın Güneş etrafındaki yaklaşık 30 km/s (67,000 mph)'lik hareketinden,[15] göktaşı yörünge hızlarından ve Dünya'nın yerçekimi kuvvetinden kaynaklanmaktadır.

Meteorlar Dünya'dan yaklaşık 75 ila 120 km (250.000 ila 390.000 ft) yükseklikte görünür hale gelirler. Genellikle 50 ila 95 km (160.000 ila 310.000 ft) yükseklikte parçalanırlar.[16] Meteorların Dünya ile gün ışığında (veya gün ışığına yakın) çarpışma olasılığı kabaca yüzde ellidir. Ancak çoğu meteor, karanlığın daha sönük cisimlerin fark edilmesini sağladığı geceleri gözlemlenir. Boyut ölçeği 10 cm'den (3,9 inç) birkaç metreye kadar olan cisimler için meteor görünürlüğü, meteoroidi ısıtan atmosferik koç basıncından (sürtünmeden değil) kaynaklanır, böylece parlar ve gazlardan ve erimiş meteoroid parçacıklarından oluşan parlak bir iz oluşturur. Gazlar buharlaşmış meteoroid maddesini ve meteoroid atmosferden geçerken ısınan atmosferik gazları içerir. Çoğu meteor yaklaşık bir saniye boyunca parlar.

Tarih

Meteorlar çok eski zamanlardan beri bilinmelerine rağmen, on dokuzuncu yüzyılın başlarına kadar astronomik bir fenomen oldukları bilinmiyordu. Bundan önce, Batı'da şimşek gibi bir hava olayı olarak görülüyorlardı ve gökten düşen taşlarla ilgili garip hikayelerle bağlantılı değillerdi. 1807 yılında Yale Üniversitesi kimya profesörü Benjamin Silliman, Connecticut, Weston'a düşen bir meteoru incelemiştir.[17] Silliman meteorun kozmik bir kökeni olduğuna inanmıştır, ancak meteorlar Kasım 1833'teki muhteşem meteor fırtınasına kadar astronomların pek ilgisini çekmemiştir.[18] Bu olayda Amerika Birleşik Devletleri'nin doğusundaki insanlar gökyüzünde tek bir noktadan yayılan binlerce meteor görmüştür. Dikkatli gözlemciler, şimdi nokta olarak adlandırılan ışımanın yıldızlarla birlikte hareket ettiğini ve Aslan takımyıldızında kaldığını fark ettiler.[19]

Astronom Denison Olmsted bu fırtına üzerinde kapsamlı bir çalışma yapmış ve fırtınanın kozmik bir kökeni olduğu sonucuna varmıştır. Heinrich Wilhelm Matthias Olbers, tarihi kayıtları inceledikten sonra fırtınanın 1867'de geri döneceğini öngörmüş ve bu da diğer astronomların dikkatini bu fenomene çekmiştir. Hubert A. Newton'un daha kapsamlı tarihsel çalışması, 1866'da doğru olduğu kanıtlanan daha rafine bir tahmine yol açmıştır.[18] Giovanni Schiaparelli'nin Leonidleri (şimdiki adıyla) Tempel-Tuttle kuyruklu yıldızıyla ilişkilendirmedeki başarısıyla, göktaşlarının kozmik kökeni artık kesin olarak belirlenmiştir. Yine de atmosferik bir fenomen olarak kalmaya devam ettiler ve Yunanca "atmosferik" anlamına gelen "meteor" adını korudular.[20]

Ateş topu

Ateş topu, deniz seviyesinden yaklaşık 100 km yükseklikte görünür hale gelen, normalden daha parlak bir meteordur. Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) bir ateş topunu "gezegenlerin herhangi birinden daha parlak bir meteor" olarak tanımlar (görünür parlaklık -4 veya daha büyük).[21] Uluslararası Meteor Örgütü (meteorları inceleyen amatör bir kuruluş) daha katı bir tanıma sahiptir. Ateş topunu, zirve noktasında görüldüğünde -3 veya daha parlak bir parlaklığa sahip olacak bir meteor olarak tanımlar. Bu tanım, bir gözlemci ile ufka yakın bir meteor arasındaki daha büyük mesafeyi düzeltir. Örneğin, ufuktan 5 derece yukarıda -1 parlaklığında bir meteor ateş topu olarak sınıflandırılacaktır çünkü gözlemci meteorun tam altında olsaydı, meteor -6 parlaklığında görünür.[22]

Görünür parlaklığı -14 veya daha parlak olan ateş toplarına bolit denir.[23] IAU'nun "bolit" için resmi bir tanımı yoktur ve genellikle bu terimi "ateş topu" ile eş anlamlı olarak kabul eder. Gökbilimciler "bolit" sözcüğünü genellikle olağanüstü parlak bir ateş topunu, özellikle de meteor patlaması şeklinde patlayan bir ateş topunu tanımlamak için kullanırlar.[24] Bunlara bazen patlayan ateş topları da denir. Ayrıca duyulabilir sesler çıkaran bir ateş topu anlamında da kullanılabilir. Yirminci yüzyılın sonlarında bolit, bileşimine bakılmaksızın (asteroid veya kuyruklu yıldız) Dünya'ya çarpan ve patlayan herhangi bir nesne anlamına da gelmeye başlamıştır.[25] Bolit kelimesi Yunanca βολίς (bolis)[26] kelimesinden gelmektedir ve füze veya parlama anlamına da gelebilir. Bir bolit'in büyüklüğü -17 veya daha parlaksa süper bolit olarak bilinir.[27][28] Ateş toplarının nispeten küçük bir yüzdesi Dünya atmosferine çarpar ve sonra tekrar dışarı çıkar: bunlar Dünya'yı saran ateş topları olarak adlandırılır. Böyle bir olay 1972 yılında Kuzey Amerika üzerinde güpegündüz meydana gelmiştir. Nadir görülen bir başka olgu da meteorun Dünya yüzeyine neredeyse paralel hareket eden birkaç ateş topuna ayrıldığı meteor alayıdır.

Amerikan Meteor Derneği'nde her yıl giderek artan sayıda ateş topu kaydedilmektedir.[29] Muhtemelen yılda 500.000'den fazla ateş topu vardır,[30] ancak çoğu okyanus üzerinde ve yarısı gündüz meydana geldiği için çoğu fark edilmemektedir. Bir Avrupa Ateş Topu Ağı ve bir NASA Tüm Gökyüzü Ateş Topu Ağı birçok ateş topunu tespit etmekte ve izlemektedir.

Meteoroidler

Meteorit ile karıştırılmamalıdır.
Atmosfere giren, görünür bir meteora neden olan ve bir meteorit olarak Dünya yüzeyine çarpan bir meteor gösterilmiştir.

Meteoroit /ˈmiːtiərɔɪd/[31] uzayda küçük boyuttaki kayaç veya metalik yapıdaki cisimlerdir.

Meteoritler küçük taneciklerden bir metre genişliğe kadar olan ve genellikle asteroitlerden daha küçük boyuttaki cisimler olarak tanımlanmaktadır.[32] Bundan daha küçük olan nesneler ise mikrometeoritler ve kozmik toz olarak sınıflandırılmaktadır.[32][33][34] Birçoğu asteroitlerin veya kuyruklu yıldızların parçaları olup, bazıları da Ay veya Mars gibi cisimlerden çarpma etkisiyle fırlamış parçacıklardır. [35][36][37]

Bir göktaşı, kuyruklu yıldız veya asteroit Dünya atmosferine tipik olarak 20 km/s (72.000 km/sa; 45.000 mph) aşan bir hızla girdiğinde, o nesnenin aerodinamik ısınması, hem parıldayan nesneden hem de göktaşının ardında bıraktığı parıldayan parçacıkların izinden bir ışık huzmesi üretir. Bu fenomene meteor veya "kayan yıldız" denir. Meteorlar genellikle deniz seviyesinden yaklaşık 100 km yükseklikteyken görünür hale gelir. Birkaç saniye veya dakika arayla ve gökyüzündeki aynı sabit noktadan geliyormuş gibi görünen birçok meteor dizisine meteor yağmuru denir. Bir meteorit, bir meteor olarak atmosferden geçişi sırasında yüzey malzemesinin aşınmasından arta kalan ve yere çarpan bir meteor kalıntısıdır.

Her gün tahminen 25 milyon göktaşı, mikrometeoroit ve diğer uzay molozları Dünya atmosferine girmektedir.[38] Bu atmosfere tahmini olarak her yıl 15.000 ton malzemenin girmesi anlamına gelmektedir.[39]

Aerojele gömülmüş 10 µm çapında ve izi 1,5 mm uzunluğundaki bir göktaşı.
2008 TC3 göktaşının parçaları 28 Şubat 2009'da Sudan, Nubian Çölü'nde bulundu.

1961'de Uluslararası Astronomi Birliği (IAU), meteoroidi "gezegenler arası uzayda hareket eden, bir asteroitten çok daha küçük ve bir atomdan çok daha büyük olan katı bir nesne" olarak tanımladı.[40][41] 1995'te, Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society'de yazan Beech and Steel, bir meteoroidin 100 µm ile 10 m (33 ft) arasında olacağı yeni bir tanım önerdi.[42] 2010 yılında, 10 m'nin altındaki asteroitlerin keşfedilmesinin ardından, Rubin ve Grossman, ayrımı korumak için önceki meteoroid tanımının 10 µm ile bir metre (3 ft 3 inç) arasındaki nesnelere yönelik bir revizyonunu önerdiler.[32] Rubin ve Grossman'a göre, bir asteroitin minimum boyutu, Dünya'ya bağlı teleskoplardan keşfedilebileceklerle verilir, bu nedenle meteoroid ve asteroit arasındaki ayrım belirsizdir. Keşfedilen en küçük asteroitlerden bazıları (H mutlak parlaklığa göre), H = 33,57 ile 2022 WJ1(JPL) ve H = 33,2 ile 2008 TS26(JPL) olup, her ikisinin de tahmini boyutu bir metre civarındadır. [43] Nisan 2017'de IAU, tanımının resmi bir revizyonunu kabul ederek boyutu 30 µm ile bir metre çap arasında sınırladı, ancak meteora neden olan herhangi bir nesne için bu boyutlardan sapmaya izin verdi.[44]

Meteoroidlerden daha küçük nesneler, mikrometeoroidler ve gezegenler arası toz olarak sınıflandırılır. Küçük Gezegen Merkezi, "meteoroid" terimini kullanmamaktadır.

Bileşenleri

Hemen hemen tüm meteoroidler dünya dışı nikel ve demir içerir. Üç ana sınıflandırmaya sahiptirler: demir, taş ve taş-demir. Bazı taş meteoroidler kondrül olarak bilinen tane benzeri kapanımlar içerir ve kondrit olarak adlandırılır. Bu özelliklere sahip olmayan taşlı meteoroidlere ise "akondrit" adı verilir ve tipik olarak dünya dışı magmatik faaliyetlerden oluşurlar; bunlar çok az dünya dışı demir içerirler veya hiç içermezler.[45] Meteoroidlerin bileşimi, Dünya atmosferinden geçerken yörüngelerinden ve ortaya çıkan meteorun ışık spektrumundan çıkarılabilir. Radyo sinyalleri üzerindeki etkileri de bilgi verir, özellikle de başka türlü gözlemlenmesi çok zor olan gündüz meteorları için yararlıdır. Bu yörünge ölçümlerinden, meteoroidlerin birçok farklı yörüngeye sahip olduğu, bazılarının genellikle bir ana kuyruklu yıldızla ilişkili akışlar halinde kümelendiği (bkz. meteor yağmurları), diğerlerinin ise görünüşte düzensiz olduğu bulunmuştur. Meteoroid akışlarından gelen enkaz sonunda başka yörüngelere dağılabilir. Işık spektrumları, yörünge ve ışık eğrisi ölçümleriyle birlikte, yoğunluğu buzun dörtte biri kadar olan kırılgan kartopu benzeri nesnelerden[46] nikel-demir bakımından zengin yoğun kayalara kadar çeşitli bileşim ve yoğunlukları ortaya çıkarmıştır. Meteoritlerin incelenmesi, geçici olmayan meteoroidlerin bileşimi hakkında da fikir vermektedir.

Güneş Sisteminde

Çoğu meteoroid, gezegenlerin yerçekimsel etkilerinden etkilenen asteroit kuşağından gelir, ancak bazıları meteor yağmurlarına yol açan kuyruklu yıldızlardan gelen parçacıklardır. Bazı meteoroidler ise Mars ya da Ay gibi cisimlerden gelen ve bir çarpma sonucu uzaya fırlayan parçalardır.

Meteoroidler Güneş'in etrafında çeşitli yörüngelerde ve çeşitli hızlarda hareket ederler. En hızlıları, Dünya'nın yörüngesi civarındaki uzayda yaklaşık 42 km/s (94.000 mph) hızla hareket eder. Bu Güneş'ten kurtulma hızıdır, Dünya'nın hızının iki katının kareköküne eşittir ve yıldızlararası uzaydan gelmedikleri sürece Dünya çevresindeki nesnelerin üst hız sınırıdır. Dünya yaklaşık 296 km/s (660.000 mph) hızla hareket eder, bu nedenle meteoroidler atmosferle kafa kafaya karşılaştığında (bu yalnızca meteorlar, retrograd Halley Kuyruklu Yıldızı ile ilişkili olan Eta Aquariids gibi retrograd bir yörüngede olduğunda meydana gelir) birleşik hız yaklaşık 71 km/s'ye (160.000 mph) ulaşabilir. Dünya'nın yörüngesinde hareket eden meteoroidler ortalama 20 km/s (45.000 mph) hızındadır.[47]

17 Ocak 2013'te, TSİ 05:21'de, Oort bulutundan bir metre büyüklüğünde bir kuyruklu yıldız Kaliforniya ve Nevada üzerinden Dünya atmosferine girdi. [48] Cisim, enberisi 0,98 ± 0,03 AU olan retrograd bir yörüngeye sahipti. Başak takımyıldızı yönünden (o sırada güneyde ufkun yaklaşık 50° üzerindeydi) yaklaştı ve 72 ± 6 km/s (161.000 ± 13.000 mph)[48] hızla Dünya atmosferiyle kafa kafaya çarpışarak birkaç saniye içinde yerden 100 km (330.000 ft)'den fazla yükseklikte buharlaştı.

Dünya atmosferi ile çarpışma

Meteoroidler geceleri Dünya atmosferiyle kesiştiklerinde, meteor olarak görünür hale gelmeleri muhtemeldir. Eğer meteorlar atmosfere girdikten sonra hayatta kalır ve Dünya yüzeyine ulaşırlarsa meteorit olarak adlandırılırlar. Meteoritler, giriş ısısı ve çarpma kuvveti ile yapı ve kimya bakımından dönüşüme uğrarlar. 2008 TC3 adlı 4 metrelik (13 ft) bir asteroit, 6 Ekim 2008'de Dünya ile çarpışma rotasında uzayda gözlemlenmiş ve ertesi gün Dünya'nın atmosferine girerek kuzey Sudan'ın uzak bir bölgesine düşmüştür. İlk defa bir meteoroid uzayda gözlemlenmiş ve Dünya'ya çarpmadan önce takip edilmiştir.[40] NASA, ABD hükümeti sensörleri tarafından toplanan verilerden 1994-2013 yılları arasında Dünya ve atmosferi ile en önemli asteroid çarpışmalarını gösteren bir harita hazırlamıştır.[49]


Galeri

  • Morasko adlı gök taşının açmış olduğu krater
    Morasko adlı gök taşının açmış olduğu krater
  • Arizona çöllerinin kuzeyindeki, Barringer meteor krateri
    Arizona çöllerinin kuzeyindeki, Barringer meteor krateri
  • Arizona'daki Barringer krateri, çarpma (İngilizce: impact) yoluyla meydana geldiği ispat edilen ilk kraterdir.[50]
    Arizona'daki Barringer krateri, çarpma (İngilizce: impact) yoluyla meydana geldiği ispat edilen ilk kraterdir.[50]
  • Dünya'da tek parça kalmış en büyük[51] meteorid olan Hoba
    Dünya'da tek parça kalmış en büyük[51] meteorid olan Hoba

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ McSween, Harry (1999). Meteorites and their parent planets (2nd bas.). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0521583039. OCLC 39210190. 
  2. ^ "Glossary | IMO". Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  3. ^ a b "Definition of METEOR". www.merriam-webster.com (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  4. ^ Bronshten, V. A. (2012-12-06). Physics of Meteoric Phenomena (İngilizce). Springer Science & Business Media. ISBN 978-94-009-7222-3. 
  5. ^ "Woods Hole Coastal and Marine Science Center | U.S. Geological Survey". www.usgs.gov. Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  6. ^ McSween, Harry Y. Jr. (1976). "A new type of chondritic meteorite found in lunar soil". Earth and Planetary Science Letters. 31 (2): 193–199. Bibcode:1976E&PSL..31..193M. doi:10.1016/0012-821X(76)90211-9. 
  7. ^ Rubin, Alan E. (1997). "The Hadley Rille enstatite chondrite and its agglutinate-like rim: Impact melting during accretion to the Moon". Meteoritics & Planetary Science. 32 (1): 135–141. Bibcode:1997M&PS...32..135R. doi:10.1111/j.1945-5100.1997.tb01248.x.  Geçersiz |doi-access=free (yardım)
  8. ^ "Opportunity Rover Finds an Iron Meteorite on Mars". JPL. 19 January 2005. Erişim tarihi: 12 December 2006. 
  9. ^ "Night sky with the naked eye : how to find planets, constellations, satellites and other night sky wonders without a telescope | WorldCat.org". www.worldcat.org (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  10. ^ "Meteor Observations During Leonid Showers: Preliminary Results". web.archive.org. 2016-03-05. Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  11. ^ "Meteor FAQs". American Meteor Society (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  12. ^ "Cosmic Fireball Falling Over ALMA". ESO Picture of the Week. Erişim tarihi: 10 April 2014. 
  13. ^ Reyes, Tim (17 November 2014). "We are not Alone: Government Sensors Shed New Light on Asteroid Hazards". Universe Today. Erişim tarihi: 12 April 2015. 
  14. ^ Subasinghe, Dilini; Campbell-Brown, Margaret (2018-01-24). "Luminous Efficiency Estimates of Meteors. II. Application to Canadian Automated Meteor Observatory Meteor Events". The Astronomical Journal. 155 (2): 88. doi:10.3847/1538-3881/aaa3e0. ISSN 1538-3881. 
  15. ^ "Earth Fact Sheet". nssdc.gsfc.nasa.gov. Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  16. ^ Jenniskens, Peter (2006). Meteor Showers and their Parent Comets. Cambridge: Cambridge University Press. doi:10.1017/cbo9781316257104. ISBN 978-0-521-85349-1. 
  17. ^ "The Early Years of Meteor Observations in the USA". American Meteor Society (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  18. ^ a b "C&MS: Leonid History". web.archive.org. 2009-01-22. Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  19. ^ The American Journal of Science and Arts (İngilizce). S. Converse. 1834. 
  20. ^ "Welcome astroprofspage.com - BlueHost.com". web.archive.org. 2016-03-04. Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  21. ^ "Re: Fireball Reporting (was Re: (meteorobs) Pre-Moon Observations)". web.archive.org. 2011-10-01. Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  22. ^ "Fireball over Adriatic Sea on August 18 | IMO". Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  23. ^ Belton, M. J. S. (2004-09-06). Mitigation of Hazardous Comets and Asteroids (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-82764-5. 
  24. ^ Ridpath, Ian, (Ed.) (2018-02-15). A Dictionary of Astronomy (İngilizce). Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780191851193.001.0001/acref-9780191851193. ISBN 978-0-19-185119-3. 
  25. ^ Rogers, John J. W. (1993-11-18). A History of the Earth (İngilizce). CUP Archive. ISBN 978-0-521-39782-7. 
  26. ^ "Loading..." www.myetymology.com. Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  27. ^ Belton, M. J. S. (2004-09-06). Mitigation of Hazardous Comets and Asteroids (İngilizce). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-82764-5. 
  28. ^ Adushkin, V. V.; Nemchinov, I. V. (2008-01-01). Catastrophic Events Caused by Cosmic Objects. 
  29. ^ "Fireball Logs". American Meteor Society (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  30. ^ "Fireball FAQs". American Meteor Society (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  31. ^ "meteoroid". Cambridge English Dictionary. 
  32. ^ a b c Rubin, Alan E.; Grossman, Jeffrey N. (2010-01-01). "Meteorite and meteoroid: New comprehensive definitions". Meteoritics and Planetary Science. 45: 114–122. doi:10.1111/j.1945-5100.2009.01009.x. ISSN 1086-9379. 
  33. ^ Atkinson, Nancy (2015-06-02). "What Is The Difference Between Asteroids and Meteorites?". Universe Today (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  34. ^ https://www.thefreedictionary.com/meteoroid
  35. ^ "meteoroid - National Geographic Education". web.archive.org. 2015-10-07. Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  36. ^ "SSE: Planets: Meteoroids: Overview". web.archive.org. 2003-12-26. Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  37. ^ Administrator, NASA Content (2015-03-24). "Asteroid Fast Facts". NASA (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  38. ^ Magazine, Smithsonian; Lidz, Franz. "The Oldest Material in the Smithsonian Institution Came From Outer Space". Smithsonian Magazine (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  39. ^ Thursday, 22 December 2011 Stuart GaryABC (2011-12-22). "Survey finds not all meteors the same". www.abc.net.au (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  40. ^ a b "Glossary | IMO". Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  41. ^ Millman, Peter M. (1961-12-01). "Meteor News". Journal of the Royal Astronomical Society of Canada. 55: 265. ISSN 0035-872X. 
  42. ^ Beech, M.; Steel, D. (1995-09-01). "On the Definition of the Term Meteoroid". Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society. 36: 281. ISSN 0035-8738. 
  43. ^ "Small Asteroid 2009 VA Whizzes By The Earth". web.archive.org. 2009-11-12. Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  44. ^ "Definitions of terms in meteor astronomy (IAU) | IMO". Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  45. ^ "Types of Meteorites: Iron, Stone, Stony-Iron, Lunar, Martian". geology.com. Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  46. ^ Povenmire, H. R. (2000-03-01). "Physical Dynamics of the Upsilon Pegasid Fireball - European Network 190882A": 1183. 
  47. ^ "Report on orbital debris" (İngilizce). 1989-02-01. 
  48. ^ a b "Earth Collides Head-On with Small Comet | SETI Institute". web.archive.org. 2013-01-28. Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  49. ^ "Fireball Logs". American Meteor Society (İngilizce). Erişim tarihi: 2023-05-10. 
  50. ^ "Impact crater: Identifying impact craters" (HTML) (İngilizce). İngilizce Vikipedi. 2012-08-13. 11 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2012-08-23. 
  51. ^ McSween, Harry (1999). Meteorites and their parent planets. 2nd. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0521583039. OCLC 39210190. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Meteoroit&oldid=29703912" sayfasından alınmıştır