Sarımsak: Revizyonlar arasındaki fark
| [kontrol edilmiş revizyon] | [kontrol edilmiş revizyon] |
3 kaynağı kurtardı ve 0 kaynağı ölü olarak işaretledi.) #IABot (v2.0.7 |
7 kaynak kurtarıldı ve 0 kaynak ölü olarak işaretlendi.) #IABot (v2.0.7 |
||
| 18. satır: | 18. satır: | ||
'''Sarımsak''' (''Allium sativum''), [[Alliaceae]] familyasına dahil olan, ''[[Allium]]'' cinsinden bir soğanlı bitki türü. 25–100 cm yüksekliğe kadar boy atar. Yapraklarında, saplarında ve [[toprak]] altındaki soğanında kokulu bir [[yağ]] bulunur. |
'''Sarımsak''' (''Allium sativum''), [[Alliaceae]] familyasına dahil olan, ''[[Allium]]'' cinsinden bir soğanlı bitki türü. 25–100 cm yüksekliğe kadar boy atar. Yapraklarında, saplarında ve [[toprak]] altındaki soğanında kokulu bir [[yağ]] bulunur. |
||
== Tanımı== |
== Tanımı== |
||
Sarımsak kendi soğanından yetişen çok yıllık çiçek açan bir bitkidir. 1 metreye kadar uzayabilen dik çiçekli uzun bir sapı vardır. Bıçak yaprağı düz, doğrusal, katı ve yaklaşık olarak 12.5 –25 mm eninde ve sivri uçludur. Kuzey Yarımkürede temmuzdan eylüle kadar pembeden mora çiçekler açabilir. Soğanı kokuludur ve sarımsak dişini çevreleyen en içteki kılıfı kuşatan daha dıştaki ince kılıf yaprakların dış katlarını içerir. Soğanı çoğunlukla şeklen asimetrik olan merkeze en yakın olanı hariç 10-20 dişi içerir.<ref> |
Sarımsak kendi soğanından yetişen çok yıllık çiçek açan bir bitkidir. 1 metreye kadar uzayabilen dik çiçekli uzun bir sapı vardır. Bıçak yaprağı düz, doğrusal, katı ve yaklaşık olarak 12.5 –25 mm eninde ve sivri uçludur. Kuzey Yarımkürede temmuzdan eylüle kadar pembeden mora çiçekler açabilir. Soğanı kokuludur ve sarımsak dişini çevreleyen en içteki kılıfı kuşatan daha dıştaki ince kılıf yaprakların dış katlarını içerir. Soğanı çoğunlukla şeklen asimetrik olan merkeze en yakın olanı hariç 10-20 dişi içerir.<ref>{{Web kaynağı |url=https://en.m.wikipedia.org/wiki/Garlic#cite_note-drugs-6 |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=3 Mayıs 2020 |arşiv-url=https://web.archive.org/web/20200419015231/https://en.m.wikipedia.org/wiki/Garlic#cite_note-drugs-6 |arşiv-tarihi=19 Nisan 2020 |ölüurl=no }}</ref> |
||
Uygun zamanda ve derinlikte dikilirse Alaska kadar kuzeyde bile yetiştirilebilir. |
Uygun zamanda ve derinlikte dikilirse Alaska kadar kuzeyde bile yetiştirilebilir. |
||
<ref>{{Web kaynağı | url = https://uaf.edu/ces/garden/garlic/ | başlık = Growing Garlic in Alaska | erişimtarihi = 24 Eylül 2019 | website = Cooperative Extension Service | yayıncı = University of Alaska Fairbanks | soyadı1 = Rader | ad1 = Heidi | soyadı2 = McGuinness | ad2 = Julianne | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190924045427/https://uaf.edu/ces/garden/garlic/ | arşivtarihi = 24 Eylül 2019 | ölüurl = yes }}</ref> [[çift cinsiyetli]] çiçekler açar. Arılar, kelebekler, güveler ve diğer böcekler tarafından [[polen]]leri yayılır. |
<ref>{{Web kaynağı | url = https://uaf.edu/ces/garden/garlic/ | başlık = Growing Garlic in Alaska | erişimtarihi = 24 Eylül 2019 | website = Cooperative Extension Service | yayıncı = University of Alaska Fairbanks | soyadı1 = Rader | ad1 = Heidi | soyadı2 = McGuinness | ad2 = Julianne | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190924045427/https://uaf.edu/ces/garden/garlic/ | arşivtarihi = 24 Eylül 2019 | ölüurl = yes }}</ref> [[çift cinsiyetli]] çiçekler açar. Arılar, kelebekler, güveler ve diğer böcekler tarafından [[polen]]leri yayılır. |
||
| 29. satır: | 29. satır: | ||
==Yetiştirilmesi== |
==Yetiştirilmesi== |
||
Sarımsağı yetiştirmesi kolaydır ve ılıman iklimlerde tüm yıl boyunca yetiştirilebilir.<ref>https://en.m.wikipedia.org/wiki/Garlic#cite_note-rhs-</ref> Nerdeyse tüm sarımsaklar dişlerini toprağa dikerek yetiştirilirler.Soğuk iklimlerde, en iyi sonuç için toprak donmazdan yaklaşık 6 hafta önce dişler dikilirler. Amaç sadece köklenen ama toprağın üzerine hiç filizlenmeyen soğanlara sahip olmaktır.<ref>"October is garlic planting time", Michigan State University Extension, 2011, https://www.canr.msu.edu/news/october_is_garlic_planting_time Accessed Dec. 2019</ref> Baharın sonunda ya da yaz başında hasat alınır. |
Sarımsağı yetiştirmesi kolaydır ve ılıman iklimlerde tüm yıl boyunca yetiştirilebilir.<ref>{{Web kaynağı |url=https://en.m.wikipedia.org/wiki/Garlic#cite_note-rhs- |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=3 Mayıs 2020 |arşiv-url=https://web.archive.org/web/20200419015231/https://en.m.wikipedia.org/wiki/Garlic#cite_note-rhs- |arşiv-tarihi=19 Nisan 2020 |ölüurl=no }}</ref> Nerdeyse tüm sarımsaklar dişlerini toprağa dikerek yetiştirilirler.Soğuk iklimlerde, en iyi sonuç için toprak donmazdan yaklaşık 6 hafta önce dişler dikilirler. Amaç sadece köklenen ama toprağın üzerine hiç filizlenmeyen soğanlara sahip olmaktır.<ref>"October is garlic planting time", Michigan State University Extension, 2011, https://www.canr.msu.edu/news/october_is_garlic_planting_time {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200801033843/https://www.canr.msu.edu/news/october_is_garlic_planting_time |tarih=1 Ağustos 2020 }} Accessed Dec. 2019</ref> Baharın sonunda ya da yaz başında hasat alınır. |
||
Sarımsak bitkileri, soğanlarının olgunlaşması için yeterli yer bırakarak birbirine yakın yetiştirilebilirler ve yeterli derinlikteki kaplarda kolaylıkla yetiştirilirler. Sarımsak gevşek, kuru, iyi drenajlı topraklarda güneşli yerlerde iyi yetiştirilir. Dikim için sarımsak seçerken, dişlerin ayrılacağı soğanların büyüklerinden almak önemlidir. Dikim yatağında uygun aralıklarla büyük dişler de büyük sarımsak başları yetiştirecektir. Sarımsak bitkisi [[organik]] maddesi çok toprakta büyümeyi tercih eder ama çok çeşitli toprak şartlarında ve [[pH]] seviyelerinde büyüyebilir.<ref name="SFNA">{{Web kaynağı|url=http://www.sfc.ucdavis.edu/pubs/SFNews/archive/95071.htm|başlık=Small Farm News Archive|erişimtarihi=14 Nisan 2010|arşivtarihi=13 Mart 2007|arşivurl=https://web.archive.org/web/20070313210109/http://www.sfc.ucdavis.edu/pubs/SFNews/archive/95071.htm|tarih=Temmuz 1995|yayıncı=UC Davis Small Farm Center|soyadı=Voss|ad=Ronald E.|url-status=dead|ölüurl=yes}}</ref> |
Sarımsak bitkileri, soğanlarının olgunlaşması için yeterli yer bırakarak birbirine yakın yetiştirilebilirler ve yeterli derinlikteki kaplarda kolaylıkla yetiştirilirler. Sarımsak gevşek, kuru, iyi drenajlı topraklarda güneşli yerlerde iyi yetiştirilir. Dikim için sarımsak seçerken, dişlerin ayrılacağı soğanların büyüklerinden almak önemlidir. Dikim yatağında uygun aralıklarla büyük dişler de büyük sarımsak başları yetiştirecektir. Sarımsak bitkisi [[organik]] maddesi çok toprakta büyümeyi tercih eder ama çok çeşitli toprak şartlarında ve [[pH]] seviyelerinde büyüyebilir.<ref name="SFNA">{{Web kaynağı|url=http://www.sfc.ucdavis.edu/pubs/SFNews/archive/95071.htm|başlık=Small Farm News Archive|erişimtarihi=14 Nisan 2010|arşivtarihi=13 Mart 2007|arşivurl=https://web.archive.org/web/20070313210109/http://www.sfc.ucdavis.edu/pubs/SFNews/archive/95071.htm|tarih=Temmuz 1995|yayıncı=UC Davis Small Farm Center|soyadı=Voss|ad=Ronald E.|url-status=dead|ölüurl=yes}}</ref> |
||
| 95. satır: | 95. satır: | ||
| colspan="2" align="center" | ''Source: Balch p 97''<ref>Balch, Phyllis A. (2000). ''Prescription for Nutritional Healing'', 3rd ed. New York: Avery. p. 97.</ref> |
| colspan="2" align="center" | ''Source: Balch p 97''<ref>Balch, Phyllis A. (2000). ''Prescription for Nutritional Healing'', 3rd ed. New York: Avery. p. 97.</ref> |
||
|} |
|} |
||
Sarımsağın [[tansiyon]]'u düşürdüğü gösterilmiştir ancak yüksek tansiyon hastalarına faydası hakkında henüz yeterli kanıt yoktur.<ref>https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmedhealth/PMH0048277/</ref> |
Sarımsağın [[tansiyon]]'u düşürdüğü gösterilmiştir ancak yüksek tansiyon hastalarına faydası hakkında henüz yeterli kanıt yoktur.<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmedhealth/PMH0048277/ |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=11 Mayıs 2017 |arşiv-url=https://web.archive.org/web/20130613035353/http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmedhealth/PMH0048277/ |arşiv-tarihi=13 Haziran 2013 |ölüurl=no }}</ref> |
||
==Mutfakta kullanımı== |
==Mutfakta kullanımı== |
||
Sayfanın 14.21, 7 Ekim 2020 tarihindeki hâli
 | Bu maddedeki bilgilerin doğrulanabilmesi için ek kaynaklar gerekli. (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
| Sarımsak | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Biyolojik sınıflandırma | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
Allium sativum
Linnaeus |
Sarımsak (Allium sativum), Alliaceae familyasına dahil olan, Allium cinsinden bir soğanlı bitki türü. 25–100 cm yüksekliğe kadar boy atar. Yapraklarında, saplarında ve toprak altındaki soğanında kokulu bir yağ bulunur.
Tanımı
Sarımsak kendi soğanından yetişen çok yıllık çiçek açan bir bitkidir. 1 metreye kadar uzayabilen dik çiçekli uzun bir sapı vardır. Bıçak yaprağı düz, doğrusal, katı ve yaklaşık olarak 12.5 –25 mm eninde ve sivri uçludur. Kuzey Yarımkürede temmuzdan eylüle kadar pembeden mora çiçekler açabilir. Soğanı kokuludur ve sarımsak dişini çevreleyen en içteki kılıfı kuşatan daha dıştaki ince kılıf yaprakların dış katlarını içerir. Soğanı çoğunlukla şeklen asimetrik olan merkeze en yakın olanı hariç 10-20 dişi içerir.[1] Uygun zamanda ve derinlikte dikilirse Alaska kadar kuzeyde bile yetiştirilebilir. [2] çift cinsiyetli çiçekler açar. Arılar, kelebekler, güveler ve diğer böcekler tarafından polenleri yayılır.
Soğan, yabani soğan, zambak ve pırasa ile akraba olan sarımsak doğada yabani ortamda yetişmez. Tarih boyunca bir kültür bitkisi olduğu, olasılıkla güneybatı Asya'da doğada yetişen Allium longicuspis türünden türetilmiş olduğu düşünülmektedir.
Sıklıkla "sarmısak" olarak da anılan sarımsağın en iyi kaliteye sahip olanı, germanyum ve selenyum bakımından zengin topraklarda yetişir.
Türkiye'de sarımsak üretiminin en yoğun yapıldığı yer Kastamonu ilinin Taşköprü ilçesidir. Raf ömrü uzun tadı ve kokusu keskindir. Taşköprü sarımsağı başka yerlerde de yetiştirilmek istenmiş maalesef Taşköprü toprağında yetişen sarımsağın kokusu ve tadı alınamamıştır. Burada yetişen sarımsakların büyük kısmı ilaç fabrikalarına antibiyotik imalatı için verilmektedir. Raf ömrü çok uzun olan Taşköprü sarımsağı bir yıl süreyle soğuk hava depolarına ihtiyaç duyulmaksızın saklanabilmektedir.
Yetiştirilmesi
Sarımsağı yetiştirmesi kolaydır ve ılıman iklimlerde tüm yıl boyunca yetiştirilebilir.[3] Nerdeyse tüm sarımsaklar dişlerini toprağa dikerek yetiştirilirler.Soğuk iklimlerde, en iyi sonuç için toprak donmazdan yaklaşık 6 hafta önce dişler dikilirler. Amaç sadece köklenen ama toprağın üzerine hiç filizlenmeyen soğanlara sahip olmaktır.[4] Baharın sonunda ya da yaz başında hasat alınır.
Sarımsak bitkileri, soğanlarının olgunlaşması için yeterli yer bırakarak birbirine yakın yetiştirilebilirler ve yeterli derinlikteki kaplarda kolaylıkla yetiştirilirler. Sarımsak gevşek, kuru, iyi drenajlı topraklarda güneşli yerlerde iyi yetiştirilir. Dikim için sarımsak seçerken, dişlerin ayrılacağı soğanların büyüklerinden almak önemlidir. Dikim yatağında uygun aralıklarla büyük dişler de büyük sarımsak başları yetiştirecektir. Sarımsak bitkisi organik maddesi çok toprakta büyümeyi tercih eder ama çok çeşitli toprak şartlarında ve pH seviyelerinde büyüyebilir.[5]
Sarımsağın en önemlileri sertboyunlu sarımsak ve yumuşakboyunlu sarımsak olan farklı alt türleri vardır.[6] Sarımsak gün uzunluğuna hassas olabildiğinden yetiştirildiği [[enlem]] tip seçimini etkiler. Sertboyun sarımsak genellikle daha soğuk iklimlerde yetişip nispeten büyük başlar oluştururken, yumuşakboyun sarımsak genellikle ekvatora daha yakın yerlerde yetiştirilir ve küçük, sıkı tıka basa dolu başlar yapar.[6]
Sarımsak’ın tüm enerjisini kendi soğanının büyümesine toplamak için sarımsağın duyargaları koparılır. Duyargalar [[scapes]] çiğ yenilebilir ya da pişirilebilir.
İçerik
Sarımsak başında % 84.09 su, %13.38 organik madde, %1.53 inorganik madde içerir. İçeriğinde ayrıca, 33 çeşit kükürt bileşiği, 17 çeşit aminoasit (bunlara vücut tarafından doğrudan sentezlenmeyip, gıdalarla alınması gereken aminoasitlerin tümü dahildir), germanyum, çinko, A, B1 ve C vitaminleri bulunmaktadır.
Şifa özellikleri
Sarımsağın, çiğ halde veya yağının, mikroorganizmalar üzerine antibiyotik etkiye sahip olduğu, antiviral, antifungal, antiprotozoon, antiparazitik ve antibakteriyal özellikleri üzerinde durulmaktadır. Bunun yanı sıra antiseptik işlevi, grip, nezle, ses kısıklığı, astım rahatsızlıklarına, bademcik, romatizma ve eklem enfeksiyonlarına, öksürük ve bronşite iyi geldiği ön plana çıkarılmaktadır. Terletici etkisi nedeniyle ateş düşürülmesine yardımcı olur.[kaynak belirtilmeli]
Vücudun bağışıklık sistemini güçlendirici ve hücre koruyucu etkisini destekler bazı bilimsel bulgular mevcuttur. Bu etkinin HIV virüsü ve menenjit ile mücadeleye yansıtıldığı tecrübeler gerçekleştirilmiştir. Ayrıca kardiyovasküler sistemi güçlendirmesi, bunun da serum kolesterol seviyeleri ve trigliserit oranları üzerinde etkisi söz konusudur. Trombositlerin damar içinde pıhtılaşmasını engelleyici etkisiyle, damar tıkanıklıklarından kaynaklanan rahatsızlıklara karşı rol oynar. Sarımsak ayrıca tansiyonu ve kan şekerini de dengeleyicidir.[kaynak belirtilmeli]
Sarımsağın tansiyon'u düşürdüğü gösterilmiştir ancak yüksek tansiyon hastalarına faydası hakkında henüz yeterli kanıt yoktur.[8]
Mutfakta kullanımı
Sarımsak, sarımsaklı ekmek, sarımsaklı tostu , bruschetta, crostini ve canapé gibi klasik yiyecekler yapmak için genellikle tereyağlı veya yağlı farklı ekmek çeşitlerine de uygulanabilir. Farklı pişirme yöntemlerinde koku şiddeti ve aroması değişir. Çoğunlukla soğan, domates ya da zencefille eşleştirilir.
Yemek malzemesi
Sarımsak içindeki allisin bileşiğinden kaynaklanan özgün ve ağır bir kokuya sahiptir. Bu koku pişirme ile kısmen giderilebilir. Kokusu giderilmiş olan sarımsak yağı, tozu veya kapsülleri de piyasada mevcuttur.
Yan etkileri
Sarımsağın aşırı tüketiminin bazı yan etkileri olabilir. Sarımsağın yapısında yüksek oranda kükürt bileşikleri bulunması bir takım alerjik reaksiyonlara neden olabilir. Ayrıca, aşırı miktarlarda çiğ sarımsak tüketimi, sindirim sırasında bağırsak gazlarına ve bağırsak mukozasındaki normal floranın zarar görmesine de neden olabilir.[kaynak belirtilmeli]
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2020.
- ^ Rader, Heidi; McGuinness, Julianne. "Growing Garlic in Alaska". Cooperative Extension Service. University of Alaska Fairbanks. 24 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2019.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 19 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2020.
- ^ "October is garlic planting time", Michigan State University Extension, 2011, https://www.canr.msu.edu/news/october_is_garlic_planting_time 1 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Accessed Dec. 2019
- ^ Voss, Ronald E. (Temmuz 1995). "Small Farm News Archive". UC Davis Small Farm Center. 13 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2010.
- ^ a b "Garlic". London, UK: The Royal Horticultural Society. 2017. 9 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2017.
- ^ Balch, Phyllis A. (2000). Prescription for Nutritional Healing, 3rd ed. New York: Avery. p. 97.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 13 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mayıs 2017.