İslamiyet öncesi Türk edebiyatı

İslamiyet öncesi Türk edebiyatı ya da Destan dönemi Türk edebiyatı, Türklerin İslamiyet'i kabulünden önceki dönemlerdeki Türk edebiyatıdır. İlk Türkçe edebî eserler bu dönemde verilmiştir.

Sözlü Edebiyat

Sözlü Türk edebiyatı, Türklerin henüz yazıyı kullanmadıkları dönemdeki edebiyattır. Bu dönem edebiyatı sözlü olarak üretilmiş ve kulaktan kulağa yayılarak varlığını sürdürmüştür. Bu dönemde Türk edebiyatını Şamanizm, Manihaizm, Budizm gibi dinler etkilemiştir. Özellikleri:

1. "kopuz" adı verilen sazla dile getirilmiştir.
2. Ölçü olarak ulusal ölçümüz olan "hece ölçüsü" kullanılmıştır.
3. Nazım birimi "dörtlük" tür.
4. Dönemine göre arı bir dili vardır.
5. Dizelere genel olarak yarım uyak hakimdir.
6. Daha çok doğa, aşk ve ölüm konuları işlenmiştir.
7. Bu dönem ürünleri anonimdir.
8. Avcı ve göçebe toplumun dinsel törenlerinden doğmuştur.
9. Anlatım söze dayanmaktadır.
10. Şiir ağırlıklıdır.
11. Uyak düzeni aaab,cccb,dddb dir.

Dönemin Ürünleri

1. Koşuk:Sığır denilen sürek avlarında söylenen şiirlerdir Konusu daha çok doğa, aşk, savaş ve yiğitliktir. Bu tür daha sonra halk edebiyatında koşma adıyla anılmıştır.
2. Sav:Dönemin özlü sözleridir. Bugünkü atasözlerinin ilk biçimi niteliğindedir.
3. Sagu:"Yuğ" adı verilen ölüm törenlerinde ölen kişinin erdemlerini ve onun ölümünden duyulan hüznü,acı,üzüntüyü dile getiren şiirlerdir.
4. Destan:Toplumu derinden etkileyen olaylar sonucunda halk arasında kendiliğinden oluşan uzun nazım türüdür.

Sözlü dönem destanlarının özellikleri

1. Toplumun **** likler bulunmaktadır.
2. Önemli kişiler han, kral gibi seçkin kişilerden veya toplumun kabullendiği bir kahramandan ibarettir.
3. Söyleyiş milli dil tarzındadır.
4. Oldukça uzun yazılardır.
5. Milli nazım ölçüsü kullanılmıştır.
6. Konuları bakımından savaş, deprem, yangın, mizah, ünlü kişilerin yaşamları şeklinde gruplandırma yapmaktadır.

Türk destanları

Destanlar yazıya geçirilmedikleri için bugün bunların ancak konuları bilinmektedir. Bunlar da İran, Çin ve Arap kaynaklıdır.

Saka Devri Destanları

• Alp Er Tunga Destanı: Türk-İran savaşlarında Alp Er Tunga’nın yiğitliklerini ve bu savaşları anlatır.
• Şuu Destanı: İskender ile Türkler arasındaki savaşı ve Türk hakanı Şu’nun kahramanlıklarını anlatır.

Hun Devri Destanları

Oğuz Destanı:Hun hükümdarı Oğuz(Mete)'un Orta Asya'da Türk birliğini nasıl kurduğu anlatılır.Bu destanın Uygurca yazılmış bir kopyası Paris'tedir.

Göktürk Destanı

• Bozkurt Destanı: Göktürklerin dişi bir kurttan türeyişini anlatır.
• Ergenekon Destanı: Bir savaşta yenilen ve Ergenekon’a kaçan Türklerin orada bir demir dağı eritip intikamlarını almalarını anlatır.

Uygur Devri Destanı

• Türeyiş Destanı: Türklerin erkek bir bozkurttan meydana geldiğini anlatır.
• Göç Destanı: Uygur Türklerinin anayurtlarından göçünü anlatır.

Destan Türleri

Destanlar oluşumları bakımından iki grupta incelenebilir

Doğal Destanlar

Halk arasında ortaya çıkan anonim ürünlerdir. Bunlar genellikle daha sonra bir şair tarafından derlenip düzenlenmiştir. Bu türe örnek olarak şu destanları sıralayabiliriz.

• İlyada , Odysseia, Yunanlıların (Homeros)

• Kalevala, Finlilerin,

• Nibelungen, Almanların,

• Ramayana,Mahabarata, Hintlilerin

• El Cid, İspanyolların

• Chanson de Roland, Fransızların

• Gılgamış, Sümerlerin

• Şehname, İranlıların

• İgor, Rusların

• Şinto, Japonların

Türklerin Yapay Destanları

• Kuvay-ı Milliye Destanı : Nazım Hikmet

• Üç Şehitler Destanı : Fazıl Hüsnü Dağlarca

• Çanakkale Destanı: Mehmet Akif Ersoy

• Genç Osman Destanı: Kayıkçı Kul Mustafa

• Selçukname: Yazıcıoğlu Ali

Yazılı Edebiyat

Yazılı edebiyat, Türkler arasında yazının kullanıldığı devirlerde başlayan bir edebiyattır. Eldeki en eski ürünler 5. ve 6.yüzyıllarda yazıldığı tahmin edilen Yenisey Kırgızlarına ait balbal adı verilen mezar taşlarıdır. Ancak bu yazıtlar, adlar ve birkaç sözcükten oluşan Türkçe sözlerden ibarettir. Bu yazıtlardaki alfabe daha sonraki dönemlerde kullanılan Göktürk alfabesine göre ilkel bir nitelik taşır.

Yazılı edebiyata ait en önemli örnekler 8.yüzyılda dikilen ve günümüze dek ulaşan Göktürk Kitabeleri'dir. Bu yazıtlara bugün Moğolistan'da bulunan Göktürk Kitabeleri,Orhun Irmağı'nın eski yatağı üzerinde bulunduğu için Orhun Yazıtları (Anıtları/Kitabeleri) denmiştir. Göktürk Kitabeleri'de Yenisey Yazıtları gibi dikili taşlar üzerine Göktürk alfabesiyle yazılmıştır.

Yazıtlarda Doğu Göktürklerin tarihinden, komşularıyla olan ilişkilerinden savaşlarından ve yönetiminden söz etmektedir. Canlı bir söylev dili ve üslubu vardır. Bu yazıtlar,Türk dili tarihi açısından önemli belge niteliği taşır.

Yazılı Dönem Ürünleri

• Orhun kitabeleri
• Uygur kitabeleri

Orhun kitabeleri: Çinlilere karşı bağımsızlık savaşı yapan, Türk bütünlüğünü yeniden kurmak için içte ve dışta savaşan Köktürklerin hikâyesi bu yazıtlarda anlatılmaktadır. Bu abideler 38 harfli olan Köktürk alfabesiyle yazılmıştır. Bunlardan en önemli olanları 3 tanedir.

1.Tonyukuk Yazıtı:Dört bakana vezirlik etmiş olan Tonyukuk tarafından yazılmıştır. Daha çok Çinlilerle yapılan savaşlar anlatılmaktadır.

2.Kül Tigin Yazıtı:Göktürk hakanı Bilge Kağan'ın kardeşi Kül Tiğin'in ölümü üzerine Bilge Kağan tarafından dikilmiştir.

3.Bilge Kağan Yazıtı:Göktürk hakanı Bilge Kağan'ın ölümünden sonra yazdırılmış bir abidedir. Son iki yazar daha çok dönemin olaylarından, törelerden ve Bilge Kağan'ın ulusuna dilediği iyi dileklerden söz eder.

• "Türk adının geçtiği ilk yazılı belge ve Türk Edebiyatı'nın ilk yazılı örnekleri olan Köktürk abidelerinde yazılar Prof. Thomsen ve Radloff tarafından okunmuştur.

Uygur Dönemi Eserleri:Köktürk devletinin yıkılmasından sonra kurulan Uygur hanlıklarından kalma eserlerdir. Daha çok Buddha ve Mani dininin esaslarını anlatan metinlerdir. Bunlar turfan yöresinde yapılan kazılarda ortaya çıkarılmıştır. Uygurların kâğıda kitap basma tekniğini bildikleri anlaşılmaktadır. Dönemden kalma birçok hikâyenin yanında *"kökünç" denilen bir ilkel tiyatro eserleri de vardır. Uygurlar bu eserleri 14 harfli Uygur alfabesiyle yazmışlardır.

Dış bağlantılar

• Halkbilim ve Halk Edebiyatı Yazıları