Vadi

Vadi ya da koyak, akarsuyun içinde aktığı, kaynaktan ağıza doğru sürekli inişi bulunan ve birkaç kilometre ile binlerce kilometre arasında olabilen coğrafi alandır. Kısaca vadi, iki dağın arasında zamanla oluşan çukurluktur. Vadiler, akarsuların yaptığı aşınmayla yanlamasına, derinlemesine gelişir. Genellikle dağ ya da tepelerle çevrelenirler.

Sözlük anlamı:

İki dağ arasındaki çukurca arazi veya geçit.
Eskilemiş, mecaz alan, yol, tarz.

Akarsu vadileri

Akarsular fiziksel ve kimyasal olarak yataklarını aşındırarak vadilerini şekillendirirler. Akarsu aşındırması üç gruba ayrılır: derine aşındırma, yana aşındırma, geriye aşındırma.

Derine aşındırma akarsuyun yatağını derine doğru kazmasıdır. Bu aşındırma en çok deniz seviyesine kadar olur. Deniz seviyesi tüm akarsular için ulaşılabilecek en alt seviyedir ve Genel Kaide Seviyesi olarak ifade edilir. Yükseltisi farklı bir göle dökülen akarsular için kaide seviyesi farklıdır ve Geçici Kaide seviyesi olarak ifade edilir. Lut Gölüne dökülen Şeria Nehri için geçici kaide seviyesi -422 m, Van gölüne dökülen Bendimahi Çayı için 1646 m'dir.

Yana aşındırma akarsuyun vadi yamaçlarının yan kısımlarını aşındırmasıdır. Derine aşındırma ile birlikte ilerler ve vadinin şeklinin oluşumunda önemlidir. Akarsuyun yukarı çığırında derine aşındırma aktiftir ve Çentik vadiler oluşur, yamacın farklı dirençte kayalardan oluşması durumunda aşınma farklı olacağından Asimetrik Vadi tipi oluşur. Derine aşındırma bittiği durumlarda yana aşındırma güçlenerek ilerler.

Geriye aşındırma, akarsuyun vadisini doğduğu kaynağa doğru aşındırma faaliyetidir. Uzun zaman sonra akarsu doğduğu yükseklikleri deniz seviyesine kadar aşındırır. Kaynağı ile ağzı arasında yükselti farkı ve eğim iyice azalır. Geriye aşındırmanın ilerlediği durumlarda, komşu vadilerinin yamaçları aşındırılırsa, bu akarsu aşındırmayı yapan akarsuya katılır, bu olay Kapma olarak ifade edilir.

Akarsular gibi diğer dış kuvvetler de (buzullar, rüzgarlar, yer altı suları, dalga ve akıntılar) yeryüzünü aşındırarak yüksek kısımları aşındırıp, çukur alanlara doldurarak yeryüzünü engebesiz hale getirme hedefindedirler. Bu duruma gelmiş araziye Peneplen adı verilir. Bir akarsu ihtiyarlık döneminde havzasının derine doğru aşındırmasını bitirmiş, araziyi deniz seviyesine yaklaştırmış ve yatağının eğimini azaltmış ise bu duruma Denge Profili denir. denge profiline ulaşmış bir akarsu, eğimi iyice azalmış, yatağında derine aşındırma bittiği için yana aşındırma yapar, kıvrımlar (Menderes) yaparak akışını sürdürür.

Akarsu vadi türleri

Çentik Vadi: Akarsuyun kaynak kısımlarındaki yüksek dağlık alanlarda oluşur. Buralarda eğim oldukça fazladır. Akarsu derine doğru güçlü aşındırma yapar. V şekilli vadiler oluşur. Doğu Karadeniz'deki kısa boylu akarsuların vadileri bu şekildedir.
Linville Gorge, Kuzey Carolina, ABD'de oluşmuş Centik vadi
Boğaz vadi: Akarsuyun bir dağı diklemesine yarıp, kenarları oldukça dik vadiler oluşturmasıdır. Dağın iki yanındaki düzlükleri birleştirdiği için ulaşım açısından önemlidir. Geyve'den geçen Sakarya nehri Adapazarı ovasına gelmeden Samanlı dağlarını bir boğaz vadi ile geçer: Geyve boğazı. Bu alanda demiryolu, karayolu ve Sakarya nehri kıvrımlarla boğaz vadiyi yan yana geçerler.
Asimetrik Vadi: Vadinin yamaçlarını oluşturan kayaçlar arasında direnç farklılığı olması durumunda oluşan vadilerdir. Dirençsiz yamaç hızla aşınırken, dirençli taraf daha yavaş aşınır. Bir yamacın diğerine göre daha yatık olduğu Asimetrik bir görünüm alır.
Kanyon vadi: Akarsuların vadinin yan yamaçlarını aşındırmaya gerek kalmadığı, derine aşındırmanın kolay olduğu alanlarda gelişir. Kenarları oldukça dik ve yüksek olan kanyon vadiler aynı zamanda turistik alanlardır. Kalker (kireçtaşı), kumtaşı, volkanik alanlarda görülebilir. Göksu kanyonu kireçtaşı, Ihlara kanyonu volkanik arazide, Antilop Kanyonu kumtaşları içinde oluşmuştur.Türkiye'de en fazla Akdeniz Bölgesi'nde bulunur. Türkiye'deki örnekleri arasında Göksu Kanyonu dünyada ise Amerika Birleşik Devletleri'nde bulanan Büyük Kanyon bu vadi tipinin önemli örnekleridir.^[1]
Ihlara Kanyonu Volkanik tüflü arazide oluşmuştur.
Tabanlı Vadi: Akarsu yatağındaki eğim azaldığı alanlarda, akarsuyun taşıma kapasitesi azalır. Taşıdığı alüvyonları yatağında biriktirerek bir taban oluşturur. Akarsu oluşan bu Tabanlı vadi içinde kıvrımlar yaparak akar.
Kör (çıkmaz) vadi: Genellikle karstik alanlarda akarsu yeraltına sızar, yeraltı akarsuyu olarak akışına devam eder. Bu durumda vadisinin aşağı kesimleri bulunmaz, vadinin sonu bir kayalık bir duvarla biter. Çıkmaz sokaklara benzeyen bu vadilere Kör vadide denir.

Buzul vadileri^[2]

Tekne (U) vadi: Dağların yüksek kısımlarında oluşup, dağdan aşağı akmaya başlayan Vadi buzulları tarafından oluşturulur. Buzul vadinin tamamını doldurur ve yamaçlarının her tarafını aşındırır. Bu nedenle vadi Tekne, U harfi gibi bir görünüm alır.

Asılı vadi: Asıl vadi buzulunun kolları tarafından oluşturulur. Bir vadi buzuluna katılan yan kollar yataklarını buzul vadisinin deliğine kadar aşındıramazlar. Buzul sonrası dönemde buraya yerleşen akarsu yükseklerden dökülerek şelaleler oluşturur.

Tünel Vadisi :Tünel vadisi, şu anda Antarktika'yı kaplayan ve daha önce geçmiş buzul çağları boyunca tüm kıtaların bölümlerini kaplayan kıtasal buz tabakalarının kenarına yakın, orijinal olarak buzul buzunun altında kesilmiş büyük, uzun, U şeklindeki bir vadidir.

Bir tünel vadisi 100 km (62 mi), 4 km (2,5 mi) geniş ve 400 m (1,300 ft) derinliğe kadar (derinliği uzunluğu boyunca değişebilir) olabilir.

Tünel vadileri su ile buzul altı erozyonu sonucu oluşmuştur. Büyük miktarlarda eriyik su taşıyan buzul altı drenaj yolları olarak hizmet ettiler. Kesitleri, fiyort duvarlarına benzer dik kenarlı kanatlar sergiler ve düz tabanları tipik buzul altı buzul erozyonu.

Erime Suyu:

Kuzey Orta Avrupa'da, çeşitli buz çağları boyunca İskandinav buz tabakası, karanın yalanına karşı biraz yokuş yukarı ilerledi. Sonuç olarak, eriyen suları, Urstromtäler olarak bilinen devasa, düz vadiler oluşturarak Kuzey Denizi havzasına ulaşmak için buz kenarına paralel aktı . Buzul vadisinin diğer formlarından farklı olarak, bunlar buzul eriyen sulardan oluşuyordu.

Çukur şekilli :Çukur şeklindeki vadiler ayrıca yoğun soyulma bölgelerinde oluşur . Buna karşılık, buzul U şeklindeki vadilerde, daha az aşağı ve yanlara doğru erozyon vardır. Şiddetli eğim denudasyonu, hafif eğimli vadi kenarlarına neden olur ve bunların gerçek vadi tabanına geçişi belirsizdir. Çukur biçimli vadiler, esas olarak buzul çevresi bölgelerde ve değişken ıslaklığın olduğu tropikal bölgelerde görülür . Her iki iklime de yoğun bir denudasyon hakimdir.

Geçiş Formları & Omuzlar

Topoğrafyaya, kaya türlerine ve iklime bağlı olarak V, U ve düz vadiler arasında çeşitli geçiş formları oluşabilir. Altları geniş veya dar olabilir fakat aynı zamanda karakteristik özellik bakımından omuz – vadi türüdür. İstisnalar dışında bir dağ vadisi ne kadar yayılmışsa o kadar düşük omuzlara sahiptir. Bir istisna, omzun hemen hemen vadi yamacının tepe noktasına yakın olduğu kanyonlardır. Örneğin, Alpler ’de – İnn Nehri Vadisi- omuzlar bakımından oldukça düşüktür. (Tabandan 100 ila 200 metre kadar yukarıda.) Birçok köy burada yer almaktadır çünkü iklim oldukça ılıktır; kışın vadinin tamamı sis altında olduğunda bile köyler gün ışığı altındadır.

Rocky Dağları veya Alpler ’in bazı gerilmiş tektonik bölgelerinde (Örneğin, Salzburg) komşu vadiler birbirine paralel ve ayrıca asılıdırlar. Dereler derin kanyonlar veya şelaleler ile nehre akar.

Asılı Vadi

Buzul aşındırmasına uğrayan alanlarda, ana vadinin buzulla fazla aşınması sonucu, ana vadiye açılan tali vadilerin yüksekte kalması veya dikey fayların mevcut olduğu alanlarda yükselen blok üzerinde kalan vadilerdir. Buzulların yüzeyleri aslında aynı yükseklikte olduğundan, sığ vadi ana vadinin üzerinde 'asılı' gibi görünmektedir. Genellikle, şelaleler üst vadinin çıkışında veya yakınında oluşur. ("Buzul Terminolojisi Sözlüğü" Birleşik Devletler, Jeoloji Araştırmaları, 28 Mayıs 2004.)

Asılı vadiler de su altında fiyort sistemlerinde meydana gelir. Örneğin, Sognefjord dallarında ana fiyort çok sığdır. Fjærlandsfjord'un ağzı yaklaşık 400 metre derinliğinde, ana fiyort ise 1200 metre uzaklıktadır. Ikjefjord'un ağzı sadece 50 metre derinliğinde, ana fiyort ise aynı noktada 1300 metre civarındadır. (Nesje, A. ve Whillans, I. M. (1994). Sognefjord Erozyonu, Norveç. Jeomorfoloji, 9 (1), 33-45.)

Buzlu arazi, asılı akarsuların ve vadilerin tek alanı değildir. Asma vadiler de basitçe ana vadi ve yan vadilerin değişen oranlardaki erozyonunun ürünüdür. Değişen erozyon oranları, farklı vadi konumlarındaki bitişik kayaların bileşimi ile ilişkilidir. Akarsu vadileri, ana vadi tabanından daha yavaş bir oranda buzullar veya erozyon nedeniyle aşınır ve derinleşir, bu nedenle iki vadinin derinliğindeki fark zamanla artar. Daha dayanıklı kayalardan oluşan yan vadi, daha sonra ana vadi üzerinde asılı kalır. ("Alp - Buzul Yer Şekillerinin Resimli Sözlüğü, Asılı Vadi.",2013)

Çukur Şeklinde

Çukur şekilli vadiler genellikle ağır denüdasyon bölgelerinde oluşur. Buna karşın, buzul U-şekilli vadiler ile, daha az aşağı ve yönde erozyon vardır. Şiddetli eğim denüdasyonu, vadi kenarlarına hafifçe eğimli sonuçlar verir ve bunların gerçek vadi dibine geçişi belirsizdir. Çukur şekilli vadiler daha çok periglasyal(buzul çerçeveli) bölgelerde ve değişken ıslaklığın tropikal bölgelerinde görülür. Her iki iklimde de ağır denüdasyon hakimdir.

Kutu Şeklinde

Kutu vadiler geniş, nispeten düz zemin ve dik yanları vardır. Periglasyal bölgelerde yaygındır ve orta enlemlerde görülürler, ama tropikal ve kurak bölgelerde de görülürler. ("Jeomorfoloji Ansiklopedisi" Goudie, Andrew, ed. (2004).)

Rift vadileri ^[3]

Levha hareketleri sonucu, birbirinden uzaklaşarak, gerilime uğrayan yerkabuğunda oluşan kırılma-ayrılma alanlarıdır. Bu alanlarda duruma göre akarsular yerleşebilir veya göller oluşabilir. Rift vadilerinin ileri aşamasında iç denizler, okyanuslar oluşur.

Fay vadileri ^[4]

Fay vadileri (Graben), tektonik fay hatları boyunca, kırık alanlarda oluşan çukurluklardır. Bu vadilere yerleşen akarsular vadiyi aşındırarak akarsu vadisi görünümüne kavuşturur. Büyük Menderes, Küçük Menderes, Gediz gibi nehirlerimiz, fay vadilerine yerleşmiş akarsularımızdandır.

Önemli Örnekler

Afrika

Albertine Rifti
Doğu Afrika Rifti
Etiyopya, Rift Vadisi
Büyük Rift Vadisi
Nil Vadisi (Mısır/Sudan/Etiyopya/Uganda)
Nugaal Vadisi (Somali)
Umba Vadisi (Tanzanya)
Krallar Vadisi (Mısır)

Asya

Beqaa Vadisi (Lübnan)
Emin Vadisi (Kazakistan)
Ihlara Vadisi (Ihlara), Türkiye
Dang Vadisi (Batı Nepal)
Ürdün Rift Vadisi (Ürdün - İsrail)
Katmandu Vadisi (Nepal)
Mahaweli (Sri Lanka)
Panjshir Vadisi (Afganistan)
Cagayan Vadisi (Filipinler)

Okyanusya

Barossa Vadisi (Avustralya)
Bufalo Vadisi (Papua Yeni Gine)
Capertee Vadisi (Avustralya)
Avlak Bölgesi (Avustralya)
Hutt Vadisi (Yeni Zelanda)
Macartur (Avustralya)
Markham Vadisi (Papua Yeni Gine)
Geniş Vadi "Taieri" (Yeni Zelanda)

Avrupa

Dalen, Telemark (Telemark, Norveç)
Bergensdalen (Vestland, Norveç)
Tuna Vadisi (Doğu Avrupa)
Glen Coe (İskoçya, Birleşik Krallık)
Büyük Dere (İskoçya, Birleşik Krallık)
Gudbrandsdalen (Oppland, Norveç)
Hallingdalen (Buskerud, Norveç)
Heddal (Telemark, Norveç)
Demir Kapı (Romanya/Sırbistan)
Lauterbrunnen Vadisi (Bern, İsviçre)
Loire Vadisi (Fransa)
Midt-Telemark (Telemark, Norveç)
Nant Ffrancon (Galler, Birleşik Krallık)
Numedalen (Buskerud, Norveç)
Østerdalen (Hedmark, Norveç)
Po Vadisi (İtalya)
Rhone Vadisi (France)
Romsdalen (Møre Og Romsdal, Norveç)
Setesdal (Agder, Norveç)
Güney Galler Vadisi (Galler, Birleşik Krallık)
Vestfjorddalen (Norveç)

Kuzey Amerika

Central Vadisi (Kaliforniya)
Coachella Vadisi (Kaliforniya)
Cumberland Vadisi (Maryland/Pensilvanya)
Ölüm Vadisi (Kaliforniya)
Fraser Kanyonu (Britanya Kolombiyası)
Fraser Vadisi (Britanya Kolombiyası)
Büyük Kanyon (Arizona, Birleşik Devletler)
Cehennem Kapısı (Britanya Kolombiyası)
Hudson Vadisi (New York)
Imperial Vadisi (Kaliforniya)
Las Vegas Vadisi (Nevada)
Missouri Nehri Vadisi (Missouri)
Monument Vadisi (Arizona, Utah)
Napa Vadisi (Kaliforniya)
Okanagan Vadisi (Britanya Kolombiyası)
Ottawa Vadisi (Ontario/Quebec)
Palo Duro Kanyonu (Teksas)
Rio Grande Vadisi (Teksas)
Saint Lawrence Vadisi(Ontario/Quebec/New York)
San Fernando Vadisi (Kaliforniya)
Shenandoah Vadisi (Virginia/Batı Virginia)
Sonoma Vadisi (Kaliforniya)
Toluca Vadisi (Meksika)
Tanrılar Vadisi (Utah)
Meksika Vadisi (Meksika)
Willamette Vadisi (Oregon)
Yosemite Vadisi (Kaliforniya)

Güney Amerika

Aburra Vadisi (Kolombiya)
Calchaquí Vadisi (Arjantin)
Paraíba Vadisi (Brezilya)
Cauca Vadisi (Kolombiya)
Ay Vadisi (Arjantin)

Antarktika

Batı Antarktika Rift Sistemi

Kaynakça

Genel Kaynakça

Nesje, A. ve Whillans, IM (1994). Sognefjord Erozyonu, Norveç. Jeomorfoloji, 9 (1), 33-45.
Nesje, A., & Whillans, I. M. (1994). Erosion of Sognefjord, Norway. Geomorphology, 9(1), 33-45.
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Valley#River_valleys 25 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Combe" . Merriam – Webster Sözlüğü. Merriam Webster. 2011

Özel Kaynakça

^ "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2016.
^ DİRİK, Prof. Dr. Kadir (2006). "Buzulların oluşturduğu yer şekilleri" (PDF). Buzullar ve işlevleri. yunus.hacettepe.edu.tr. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Mayıs 2014.
^ DİRİK, Prof. Dr. Kadir. "Uzaklaşan bir levha sınırının geçmişi" (PDF). Levha Tektoniği. yunus.hacettepe.edu.tr. 3 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Mayıs 2014.
^ DİRİK, Prof. Dr. Kadir,. "FAY VADİLERİ" (PDF). Vadiler ve Vadilerin Jeolojik Önemi. yunus.hacettepe.edu.tr. 3 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2014.

[1] "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 1 Şubat 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Şubat 2016.

[2] DİRİK, Prof. Dr. Kadir (2006). "Buzulların oluşturduğu yer şekilleri" (PDF). Buzullar ve işlevleri. yunus.hacettepe.edu.tr. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Mayıs 2014.

[3] DİRİK, Prof. Dr. Kadir. "Uzaklaşan bir levha sınırının geçmişi" (PDF). Levha Tektoniği. yunus.hacettepe.edu.tr. 3 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 3 Mayıs 2014.

[4] DİRİK, Prof. Dr. Kadir,. "FAY VADİLERİ" (PDF). Vadiler ve Vadilerin Jeolojik Önemi. yunus.hacettepe.edu.tr. 3 Mayıs 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2014.

[1]

[2]

[3]

[4]